نەمەسە ۇلتشىلدىق تۋرالى ءبىراز ءسوز

ءبىراز ءسوز ءۇرجاردىڭ ءىرىسى، سەمەيدىڭ سۇلەيى – قۇسمىليا جىرعالىۇلى نۇرقاسىم تۋرالى ايتپاقپىن. «70-جاس» دەگەن يۋبيلەيىنە جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار بولىپ جەتكەن ازامات «قۇسمىليا» اتتى كىتابىن باسپادان شىعارعان ەكەن. قالىڭ كىتاپقا وعلان اۆتوردىڭ ولەڭدەرى، اندەرى، اڭگىمەلەرى ءھام پۋبليتسيستيكاسى ەنگەن. سوڭعى كەزدەردە كوز شىركىن تەز شارشاپ كىتاپ، گازەتتى جاراتپاي، وقيىن دەسەڭ، «ءاي، توقتا» دەگەندەي ءبىزىن شانشىپ-شانشىپ الادى. سوندا دا بولماي، قۇسەكەڭ كىتابىن وقىپ شىقتىم. مەنى قىزىقتىرىپ، باۋراعان نارسە – اۆتوردا ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق نامىس ۇشقىنداپ تۇر. قۇسمىليا فەنومەنى دەگەنىمدە ونىڭ وسى ۇلتشىلدىعىن ايتىپ وتىرمىن.

بىلە بىلسەك، تۋعان جەرگە دەگەن ۇلكەن ماحاببات تا، حالىققا پايدام تيسە دەگەن ىزگى نيەت تە – ۇلتشىلدىقتان تۋادى. وزگە قوزعاۋشى قۇدىرەت كانە، جوق،  تابا المايسىز. ۇلتشىل، الاششىل، حالىقشىل توپقا انتيپود – ەگويستەر توبى، ياعني قاراقان باسىنىڭ قامىن عانا ويلايتىن ءوزىمشىل مىنەزدىڭ يەلەرى. قوعامدىق ءومىر – وسى ەكى توپ وكىلدەرى الىساتىن مايدان الاڭى ەسەپتى.

ەندى «قۇسمىليا» اتتى كىتاپقا كەلەيىن. ول قايناعان ءومىردىڭ ءوزى سياقتى سان الۋان تاقىرىپقا تولى. كىتاپ ءۇش ءبولىمدى، اۋەلگى ءبولىمى – پوەزيا. ەگەر تاۋ-تاسقا، جاسىل جەلەك جامىلعان دالا مەن سىلدىرلاپ اققان سۋعا ءتىل بىتسە، ولار: «اينالايىن، ادال پەرزەنتىم، رازىمىز ساعان!» دەر ەدى-اۋ، سەبەبى، اقىن ءۇرجاردىڭ اسەم تابيعاتى مەن ءمارت ازاماتتارىن شالقىتا جىرلاعان. ەكىنشى ءبولىمى – پروزا. وندا ءوڭىردىڭ تاريحى مەن شەجىرەسى، زامانداستارى جانە كوزى كورگەن كورنەكتى تۇلعالار تۋرالى سىر شەرتەدى. ەل ءىشىنىڭ الۋان وقيعالارىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەيدى. قازاقى ءومىر حيكاياتتارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. «وي-تولعاۋ» اتتى سوڭعى بولىمدە اۆتور ۇلت تاعدىرى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى تەرەڭنەن تولعاعان. ۇلتشىل، الاششىل، تۇركىشىل رۋح قايدان؟ بۇل سۇراققا قۇساعاڭ ءوزى جاۋاپ ايتىپ، ءوسۋ-ورلەۋىنىڭ دارا سوقپاعىن جەرىنە جەتكىزە بايانداپ بەرەدى. ەگەر ستۋدەنت كۇندەردە قايىم، قينايات، قۋاندىق سىندى ۇستازدار، ولجاستىڭ «ازيا»، گۋميلەۆتىڭ «كونە تۇركىلەر» سياقتى كىتاپتار ساناعا ساۋلە تۇسىرمەسە، كوپ توعىشاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەر ەدىم دەيدى.

قورىتا كەلگەندە، شولۋ جاسالعان كىتاپ ۇلت تاعدىرىن ويلاعان ازاماتتىڭ بەينەسىن بەرەدى جانە ەكى عاسىر توعىسىندا وتكەن قازاق ءومىرىنىڭ ايناسى، شىنايى سۋرەتى ەسەپتى. جانرى عۇمىرناما يا دەرەكتى كىتاپ ۋاقىتقا باعىنباي، ءباسى تەك ارتا تۇسەدى. نەگە؟ ويتكەنى، كەشەگى وتكەن زاماندا «نە بولدى، قالاي بولدى، ءوزى؟» دەگەن سۇراقتى قوياتىن تالاي ۇرپاق، ونان ىزدەگەنىن تابادى.

ەندىگى ايتار ءسوز، ءۇرجار ءوڭىرىنىڭ ەلدى مەكەندەرى اتتارىن قازاقشالاعان قايراتكەر – وسى قۇساعاڭ بولاتىن (بۇل ءىس اياقتالماعان اۋماق ءالى كوپ). 2004 جىلى قۇسمىليا نۇرقاسىم سەمەيگە قىزمەتكە اۋىستى. ءجا، نە ءبىتتى، نە تىندى؟ الدىمەن الاش ارىستارىن جوقتادى. 2008 جىلى ۇكىمەت «الاشتىڭ 90-جىلدىعى مەرەكەلەنسىن» دەگەن قاۋلىنى قابىلداسا، ول – قۇساننىڭ ارقاسى. بۇدان بولەك، شەنەۋنىك ورتامەن الىسا ءجۇرىپ، ەسكەرتكىش ورناتتى. بۇل جايلى كىتابىندا قۇسەكەڭ: «ءوز تىرشىلىگىمدە بىتىرگەن ءبىر شارۋام بولسا، ول – قايىمنىڭ ەسكەرتكىشى!» دەپ اتاپ ايتىپتى. تەلەارنادا تانىمدىق جوبانى «ويان، قازاق!» دەپ اتويلاتىپ جۇرگىزگەن تاعى ءوزى. كوپكە ايان، سوڭعى جىلدارى قۇسەكەڭ قالامىزدا قوعام بەلسەندىسى راحات التاي باستاتقان توپپەن بىرگە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسكەرتكىشى بوي كوتەرۋىنە بەلسەنە ات سالىستى. بىلتىر «سەمەيگە – 300 جىل» دەگەن داتا تويلانبادى. نەگە؟ ويتكەنى، كوپ ماقالا جازىلىپ، قارسى ەكپىننىڭ بەتى ارەڭ دەگەندە قايتتى. وسى ايتىلعاندار قۇسان – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقشىسى دەۋگە جەتكىلىكتى سياقتى.

سونىمەن، قۇسەكەڭ اقىن، قالامگەر، ءانشى، سەرى ءارى جىراۋ دەگەندەي سەگىز قىرلى ونەرپاز. وعان ءبىر سىرىن – ۇلتشىل قايراتكەرلىگىن قوسىڭىز. حالقىنا قادىرلى، ەلىنە ەلەۋلى ەتكەن فەنومەندىك كىلتىن وسىلاي تاباسىز.

ۇلتشىلدىق دەگەن نە، ۇلتشىل كىم؟ وسى ماسەلەگە قايتىپ ورالايىن.

كۇللى ادامزات وركەنيەتىن دە، جەكەلەي مەملەكەتتەردى دە ورگە سۇيرەيتىن ءبىر كۇش بار. ول – ۇلتتىق مۇددە. ونسىز ءوسۋ، دامۋ، كەمەلدەنۋ جوق. ءتۇپ يەمىز سولاي جاراتقان. توقتاڭىز، رۋستاۆەلي، ناۋاي، شەكسپير، گەتە، پۋشكين، ميتسكەۆيچ، اباي، شاكارىم، تاگور سىندى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءاربىرى ءوز ۇلتىنىڭ قامىن جەپ، ونىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جان دۇنيەسىن بايىتتى ەمەس پە. «ۇلتشىل كىسى كىم؟» ەكەندىگى وسىنىڭ وزىنەن-اق انىق. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامى ۇلتتىق مۇددەدەن الشاق، سونىڭ كەسىرىنەن وڭباي ۇتىلۋدامىز. ءتىپتى قۇردىمعا تاقادىق. ءاي-قاپ، نەگە؟ ونىڭ سەبەپتەرى قايسى؟

كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيا ءاۋ باستان ۇلت پەن ۇلىس اتاۋلىنى ءبىر حالىق قىلماقتى ويلادى، اقىرىندا وسى ۋتوپيا كەڭەس وداعىنىڭ تۇبىنە جەتتى. ستاليندىك جۇيە ۇلتشىل كىسىگە «باسقا ۇلتقا قارسى تۇراتىن ادام» دەپ انىقتاما بەرىپ، وعان «حالىق جاۋى» دەگەن قارا كۇيەنى جاقتى. ناتيجەسىندە رەسەي يمپەرياسىن مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ ءشىلي زيالىلارى «ۇلتشىل» دەگەن الباتى ايىپپەن ايدالدى، اتىلدى. بۇل – ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى.

ەكىنشى، تاپ وسى تۇستا «ناتسيزم» يدەياسى دۇنيەگە كەلگەنىن قايتەرسىڭ. ۇلتشىل مەن ءناتسيستىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماق ەمەس. ناتسيزم – ءبىر ۇلتتى باسقا ۇلتتاردان جوعارى قويىپ، ولاردى وزىنە باعىندىرۋعا، قاناۋعا ۇمتىلۋ.  فاشيستىك گەرمانيادا كوكتەگەن وسى ناتسيزم. ول – ادامزات قوعامىن بۇزاتىن، ادىلەتتى اياققا باساتىن قۇبىجىق قۇبىلىس. ءوستىپ، ستالين مەن گيتلەر ەكى جاقتاپ ءبۇلدىردى: «ۇلتشىل» الەم بويىنشا جيىركەنىشتى تەرمينگە اينالدى. ناتيجەسىندە قوعامدى دامىتۋشى كۇش قايسى دەگەن سۇراق تۋىندادى.

وبالى نەشىك، سان الۋان تەوريا دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ ءبىرى – عالىم لەۆ گۋميلەۆ تاراتقان «پاسسيونار» ءھام «پاسسيونارنوست» تەورياسى. ول بويىنشا يدەال ءۇشىن قۇرباندىققا باراتىن تۇلعالار الدەقالاي پايدا بولىپ، سولار ۇلت پەن قاۋىمدى جاڭارتىپ، وزگەرتەدى-ءمىس.  بىراق بۇل تابيعاتتا جوق، دەمەك، حالىقتى شاتاستىراتىن جاساندى ۇعىم. وسىنداي جوق نارسەگە بولا، ۇلتتىق مۇددەنى تاركى ەتىپ،  قاپى قالۋدامىز، باۋىرلار. ىلكىدە ايتتىق، تابيعاتتا بار جالعىز كۇش – ۇلتتىق مۇددە. ونى ىسكە اسىراتىن، ءسوز جوق، ۇلتشىلدار. ەگەر بيلىك ۇلتشىل بولماسا، ۇلتتىڭ – سورى.  تىل، سالت، تاريح پەن ءدىن كىمگە كەرەك؟ كوزىمىز كۇندە كورەدى – ۇلتشىلدان وزگەگە كەرەكسىز. دەمەك، «ۇلتتىق مۇددە»، «ۇلتشىل» سوزدەرىنە تابيعي ءمانىن قايتارۋ – قۇردىمعا كەتپەۋدىڭ شارتى.

ۇلت ۇستازى اباي: «كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان، مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن» دەمەي مە. ۇلتشىل دەگەن – سول كوپتىڭ قامىن جەيتىن ادام. تاعى اباي: «ءدال وسى قازاقتىڭ ىشىندە كىمدى جاقسى كورىپ، كىمدى قادىرلەيمىن دەپ ويلادىم» (22-ءسوز) دەيدى. ءدال قازىرگى ءومىر شىندىعىندا جاقسى كورىپ،  قادىرلەۋگە لايىق قۇسان سىندى ۇلتشىلدار، سەنىڭىز. جاس وسكىن ۇرپاقتى ۇلتشىل (كوپشىل) رۋحتا تاربيەلەيىك، اعايىن. ايتپەسە جوق.

اسان وماروۆ، عالىم-جۋرناليست، سەمەي قالاسى

Abai.kz