نۇرعازى ساساەۆ. قازاق بالالارىنىڭ سپورتتا تىم ازدىعىنىڭ باستى سەبەبى – ءتىل ماسەلەسى
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، ۇلكەن سپورتتا قازاق بالالارىنىڭ سانى كوبەيمەي وتىر. «باياعى جارتاس - ءبىر جارتاس» دەگەندەي، كەڭەس وداعى تۇسىنداعى وسى ءبىر كەمشىلىگىمىز - ءالى سول كۇيىندە. تابان تىرەسكەن دۇلەي دودادا ەل نامىسىن قورعايتىن قىز-جىگىتتەرىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى - وزگە ۇلت وكىلدەرى (ودان قالسا، سىرتتان شاقىرتىلعان كەلىمسەكتەر).
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، ۇلكەن سپورتتا قازاق بالالارىنىڭ سانى كوبەيمەي وتىر. «باياعى جارتاس - ءبىر جارتاس» دەگەندەي، كەڭەس وداعى تۇسىنداعى وسى ءبىر كەمشىلىگىمىز - ءالى سول كۇيىندە. تابان تىرەسكەن دۇلەي دودادا ەل نامىسىن قورعايتىن قىز-جىگىتتەرىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى - وزگە ۇلت وكىلدەرى (ودان قالسا، سىرتتان شاقىرتىلعان كەلىمسەكتەر).
اپىر-اۋ، سپورتتا نەگە قازاق از، وسى؟ اراگىدىك سۇيەگىمىزگە تاڭبا بولعان وسى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن ىزدەپ، وسى سۇراقتىڭ جاۋابىن قازبالاپ قوياتىنىمىز دا بار. وندايدا ءارتۇرلى سەبەپتەرى ايتىلادى. بىراق وسى ماسەلەنىڭ تەرەڭدە جاتقان ءتۇيىنى ءتىل ماسەلەسى ەكەندىگى ءالى اشىلماي وتىر. ءبارى ءتىل ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلىپ تۇرماعانىمەن، نەگىزگى كىناراتى - وسى. ويتكەنى سوناۋ زاماننان بەرى ءبىزدەگى باپكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى - ءورىستىلدى ماماندار. اۋىلدان كەلگەن قازاق بالالارى ولاردىڭ ايتىپ تۇرعاندارىن تۇسىنبەي، بىرتە-بىرتە شەتكە قاراي ىعىسا بەرەدى. ءوزىنىڭ تۇسىندىرگەنىن ۇقپايتىن سپورتشىنى قاي باپكەر جاقتىرسىن؟! وسىلاي باپكەر مەن شاكىرت اراسى سۋي بەرەدى، سۋي بەرەدى.
قازاق سپورتىنىڭ قارا شاڭىراعى بولعان «سپورت» گازەتىندە تابانى كۇرەكتەي 49 جىل قىزمەت ەتكەن سايىن تۇرسىنوۆ اعامىز: «ءوزىم سپورتتىڭ ىشىندە جۇرگەندىكتەن، بالالارىمدى كىشكەنتايلارىنان سپورت سەكتسيالارىنا بەردىم. بىراق باپكەرلەردىڭ ءبارى - ءورىستىلدى ماماندار. قازاق بالاسىن ەشقايسىسى ماڭدايىنان سيپامايدى ەكەن. كوبىنە سىرتتاعى دودالارعا شىقپايدى، وزگەلەر بارادى. وسىلاي ولار سپورتتى تاستاپ كەتتى»، - دەپ كۇيىنگەن ەدى.
مىسال رەتىندە ايتايىق، قازاقتىڭ اتاقتى بالۋانى، ءتورتكىل دۇنيەگە جويقىن قارا كۇشىمەن تانىلعان تارلانى ابىلسەيىت ايحانوۆ جەتىسۋدان الماتىعا كەلەدى.
1957 جىلى دەنە تاربيەسى ينستيتۋتىنىڭ كۇرەس بولىمىنە تۇسپەك بولادى. سوندا كوپشىلىككە تانىمال بىلىكتى باپكەر، مارقۇم پەتر ماتۋششاك ورىس تىلىندە «بۇرىن كۇرەسىپ پە ەدىڭ، رازريادىڭ بار ما» دەپ سۇرايدى. قازاقتىڭ سايىن دالاسىنان شىققان، سەكسەۋىلدەي سيديعان جاس جىگىت ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرە الماي، قارا تەرگە تۇسەدى. ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى. اقىرى «بوريۋس» دەيدى. تالاپكەرلەردەن ەمتيحان قابىلداپ وتىرعان باپكەر كەڭكىلدەپ كۇلەدى. سول كەزدە مارقۇم قابدەن بايدوسوۆ اعامىز سوزگە ارالاسىپ، ەكەۋىنىڭ سوزدەرىن ءبىر-بىرىنە اۋدارىپ بەرەدى.
باسقا-باسقا، بىراق قازاعى كوپ بوكستىڭ ءوزىندە مىنانداي ءبىر جاعداي بولعان. كۇرزى جۇدىرىقتى قايسار جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبىرى، وليمپيادا چەمپيونى ەرماحان يبرايموۆ تا الماتىعا كەلىپ، بوكسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىندە، بىرەۋ وعان «تى چتو، لەۆشا؟» دەيدى. قوس جۇدىرىعىن كەزەنۋى سولاقاي يبرايموۆ اتىمدى سۇراپ تۇر ەكەن دەپ ويلاپ، «نەت، يا ەرماحان» دەپتى...
مىنە، ءتىل بىلمەي قازاق بالالارى وسىلاي وپىق جەگەن. وسىلاي كۇلكىگە قالعان. ەلدىڭ ءبارى ابىلسەيىت اعا مەن ەرماحان ەمەس. تابيعاتىنان سۇيەكتەرىنە سىڭگەن ۇياڭدىق پەن ۇيالشاقتىقتىڭ كەسىرىنەن قانشاماسى سپورتتى تاستاپ كەتكەن دە بولار. وعان كۇمان كەلتىرە المايمىز. مۇنداي قيىندىقتى تەك ابىلسەيىت اعا مەن ەرماحان سياقتى تاباندى تارلاندار عانا جەڭە الدى.
ال سول داۋىردە سولاقاي ساياساتتى ۇستانعان وزگە ۇلت وكىلدەرى بۇل پروبلەمانى كەزىندە وپ-وڭاي «شەشىپ بەرگەن». «سىزدەر، قازاقتار، كۇرەس پەن بوكسقا باپاندايسىزدار. كۇرەس پەن بوكس سىزدەردىڭ بولمىستارىڭىزعا، مىنەز-قۇلىقتارىڭىزعا جاقىن. سوندىقتان سىزدەر وسىنداي سپورت تۇرلەرىنە بەيىمسىزدەر. ۇجىمدىق سپورت تۇرلەرىنە سىزدەر كەلىڭكىرەمەيسىزدەر. جاراتىلىستارىڭىز سولاي» دەپ اۋزىمىزعا قۇم قۇيعان-دى.
ال ءبىز سوعان ءماز بولدىق. «ويباي، ءبىز بوكس پەن كۇرەسكە بولماسا، قالعانىنا جوقپىز»، - عوي دەپ، ءىلىپ اكەتتىك. ءارى بۇل ءپالساپانى تۇرلەندىرىپ، تۇلەتىپ تە جىبەردىك. ماقتانىش كوردىك. ءبىر عاسىر بولماسا دا، مىنە 60 جىلدان اسىپ كەتتى، وسى پالساپاعا يمانداي يلانىپ ءجۇرمىز.
وۋ، سوندا اللا تاعالا، جاراتۋشى كۇش ءار سپورت ءتۇرىن ءال ۇلتتىڭ ماڭدايىنا، پەشەنەسىنە جازىپ قويىپ پا؟ الدە قازاق دوپ تەبۋدى بىلمەي مە؟ ەل قاتارلى جۇگىرە الماي ما؟ مەرگەندىگىمىز قايدا قالادى؟ قايسارلىعىمىز بەن قاجىرلىلىعىمىزدى نەگە كادەگە جاراتپايمىز؟ الدە قازاقتىڭ نەشە جىلدىق تاريحىندا ۇجىمدىق سپورت ءتۇرلەرى بولماعان با؟ بولعاندا قانداي! قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ ىشىندە كوكپار دەگەن سايىس بار. بىلمەسەڭىزدەر، ءبىلىپ قويىڭىزدار، كوكپار - ۇجىمدىق ويىن. وسىنداي ۇلتتىق ويىنى بار قازاقتى ۇجىمدىق ويىنعا جولاتپاۋىمىز قالاي؟ الدە كسرو تۇسىندا ءبىزدى «مىنەز-قۇلىقتارى قىزبا» دەپ ساناۋشىلار بولدى ما ەكەن؟ ايتىڭىزدارشى، بىزدەن دە قىزبا ارگەنتينا فۋتبولدى قالاي وينايدى؟ قىزۋقاندى بريتان ەلدەرى مەن كاۆكاز حالىقتارىنا ۇجىمدىق ويىنعا بارۋعا بولادى دا، بىزگە بولماي ما؟
جوق، مۇنىڭ ءبارى - تۇزى تاتىمايتىن، دايەكسىز پىكىرلەر. ءتىلىمىز بەن ءدىلىمىزدىڭ دامۋىنا كەسىرىن تيگىزگەن مۇنداي سوزدەردى قوعامنان سىلىپ الىپ تاستاۋ كەرەك. سپورتتا قازاق بالالارى كوبەيسىن دەسەك، مەملەكەتتىك ءتىلدى ماماندار سانىن كوبەيتىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن ءوسىرۋ كەرەك. ءتىلدىڭ قۇدىرەتى مەن كيەسىنىڭ اسقاقتىعىن تۇسىنەتىن كەز باياعىدا كەلدى.
اۆتور: نۇرعازى ساساەۆ
اباي وماروۆ (كوللاج)
