قازاق تىلىندە ي، ۋ دىبىستارىنىڭ فونولوگيالىق پوزيتسياسى ولاردىڭ تاڭبالانۋىن انىقتايدى. بۇل دىبىستاردى تولىق داۋىسسىز دەپ تانيتىن عالىمدار ونى تاراتىپ جازۋدى قولدايتىنى بەلگىلى. بىراق اتى «تاراتىپ جازۋ، سونىڭ ارقاسىندا ءتىل زاڭىن قورعاۋ» بولىپ كەلگەنىمەن، كوپشىلىك عالىمدار ونىڭ قازاق ءتىلى زاڭدىلىقتارىن قانشالىقتى ساقتاپ تۇرعانىنا مۇقيات نازار اۋدارا بەرمەيدى.  ي مەن ۋ دىبىستارىنىڭ الدىندا داۋىستى دىبىس بار دەگەننىڭ وزىندە ول ناقتى قاي دىبىس ء(ۇ/ۇ نەمەسە ءى/ى) ەكەنىن, قازاق ءتىلى ۇندەستىك زاڭىنىڭ قاي ءتۇرى ساقتالاتىن نە بۇزىلاتىنىن، دىبىستاردىڭ تىركەسىم زاڭى مەن ءسوز شەنىنە قاراي ورنالاسۋ ءتارتىبى قالاي ەكەنىن تولىق تەكسەرىپ پىكىر ايتاتىندار كوپ ەمەس. ايتەۋ جەكە سوزدەر دۇرىس بۋىندالىپ، بۋىن جىگى قالىپتاسقان ەرەجەگە سايكەس كەلسە جانە «داۋىستىدان كەيىن داۋىسسىز، داۋىسسىزدان كەيىن داۋىستى كەلەدى» دەگەن ەرەجەگە قايشى كەلمەسە بولعانى.

قازىرگى تاڭدا بۇل دىبىستاردى تاراتىپ جازۋدىڭ بىرنەشە جوباسى بار. سول جوبالاردىڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى ي مەن ۋ-دى ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ ءتورت ءتۇرلى دىبىس تىركەسىنە تاراتادى. ال ا.بايتۇرسىنۇلى بۇل دىبىس تىركەستەرىن ىي، ءىي، ۇۋ، ءىۋ، ىۋ، ءىۋ دەگەن التى تۇرگە تاراتادى. دۇرىسى قايسى، تەكسەرىپ قارايىق:

مىسالى: وقۋ، توقۋ، تانۋ دەگەن سوزدەردى بۇل جوبارار بويىنشا وقىۋ، توقىۋ، تانىۋ دەپ تە، وقۇۋ، توقۇۋ، تانۇۋ دەپ تە تاراتىپ جازۋعا بولادى. ال بۇعان تاۋەلدىك جالعاۋىن جالعاساق، وقىۋى، توقىۋى، تانىۋى، وقۇۋى، توقۇۋى، تانۇۋى بولادى. ەندىگى كەزەكتە بۇل سوزدەردىڭ ءتۇبىرىن تابۋ ءۇشىن تاۋەلدىك جالعاۋى مەن تۇيىق ەتىستىك جۇرناعىن الىپ تاستاساق، وقى، توقى، تانى، وقۇ، توقۇ، تانۇ بولادى. مۇندا وقى، توقى، تانى دەگەن تۇبىرلەردىڭ دۇرىس ەكەنى – ايدان انىق. دەمەك، ۋ دىبىسىمەن تەك ەرىندىك ءۇ/ۇ دىبىسى ەمەس، ەزۋلىك ءى/ى دىبىسى دا قوسارلانادى.  ولاي بولسا، بۇل دىبىس تىركەسى تورتەۋ ەمەس، ىۋ، ءىۋ قوسىلىپ التاۋ بولادى دا، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ نۇسقاسى دۇرىس بولىپ شىعادى. ا.بايتۇرسىنۇلى ءبىر بۋىندى ءتۇبىر سوزدەردە ۋ دىبىسىنىڭ الدىندا ءۇ/ۇ دىبىستارى كەلەتىنىن (سۇۋ، بۇۋ، تۇۋ),  ودان كەيىنگى بۋىنداردىڭ بارىندە ى دىبىسى كەلەتىنىن ايتادى. ال عالىمنىڭ قازاق جازۋىندا 10 جىل بويى (1914-1924) قولدانىستا بولعان «بىتەۋ بۋىن ەرەجەسى» بويىنشا بارلىق بىتەۋ بۋىندا ۋ مەن ي دىبىستارىنىڭ الدىنداعى ءى/ى دىبىسى جازىلمايتىندىقتان، بۇل قوسارلاردىڭ سانى ءماتىن ىشىندە قازىرگى جوبالاردان الدەقايدا از بولعان دا، تەك ءبىر بۋىندى ءتۇبىر سوزدەردىڭ ىشىندە عانا (باس بۋىندا) ۇۋ، ءۇۋ قوسارلارى قالعان. بۇدان ا.بايتۇرسىنۇلى «تاراتۋىنىڭ» ءجونى باسقا ەكەنىن، بۇلاردى كەي ورىندا عانا بولماسا، نەگىزىنەن تاراتپاي جازعانىن كورۋگە بولادى.

ەندى ەكى ءتۇرلى نۇسقانىڭ قايسى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭى مەن وزگە دە زاڭدارىن كوبىرەك ساقتايتىنىنا نازار اۋدارايىق. ول ءۇشىن ۇندەستىك زاڭىنا بەرىلگەن وتاندىق بەدەلدى فونەتيس عالىمنىڭ بىرىنەن ناقتى انىقتاما الايىق: «تىلىمىزدەگى سوزدەردىڭ بىرىڭعاي جۋان نە جىڭىشكە، سونداي-اق بىرىڭعاي ەرىندىك نە ەزۋلىك بۋىندى بولىپ ۇندەسىپ تۇرۋىن دىبىستاردىڭ ۇندەسۋى نەمەسە ۇندەستىك زاڭى دەيمىز. بۇل زاڭ – دىبىستاۋ مۇشەلەرىنىڭ ۇنەمدى قيمىل قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسى. بۋىندار مەن دىبىستاردىڭ ءوزارا ۇندەسۋىنىڭ ناتيجەسى – ۇندەستىك (سينگارمونيزم)»، - دەيدى س.مىرزابەك («قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى»، الماتى، 2004. 137-139). ەندىگى كەزەكتە وسى انىقتاما نەگىزىندە تاراتىپ جازۋ جوبالارىن تەكسەرەيىك. مىسالى، جۋ دەگەن ءبىر عانا ءسوزدى الايىق تا، وعان ىلىك سەپتىگىن جالعاپ (جۋىنىڭ), تاراتىپ جازايىق. بۇل ەكى ءتۇرلى جوباشا بويىنشا بىلايشا تاراتىلادى:

1) ءتورت قوسارلى تاڭبا جوباسى بويىنشا: جۇۋۇۋىنىڭ نەمەسە  جۇۋۇۋۇنۇڭ;

2) ا.بايتۇرسىنۇلى نۇسقاسى بويىنشا (التى قوسارلى): جۇۋىۋىنىڭ;

قازاق تىلىندە بۋىن ۇندەستىگى داۋىستى دىبىستارعا بايلانىستى بولاتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، بۇل دىبىستاردىڭ داۋىستى دىبىستارىن عانا بولەكتەپ السايىق: ءتورت قوسارلى جوبادا: ۇ-ۇ-ى-ى نەمەسە ۇ-ۇ-ۇ-ۇ;

ءتورت قوسارلى جوبا بويىنشا ەكى-ەكىدەن قاتار كەلگەن ۇ-ۇ-ى-ى ەرىندىك، ەزۋلىك داۋىستىلار ەشقاشان ۇندەستىك قۇرمايدى. ەكى-ەكىدەن قاتارلاسىپ، ءبىرىنىڭ پوزيتسياسىن ەكىنشىسى ودان سايىن نىقتايدى دا، داۋىستىڭ ەرىندىك، ەزۋلىك كۇشى ءبىر-بىرىنە ىرىق بەرمەيدى. كەرىسىنشە ەرىن بىردە شوشايتىپ، ەزۋ بىردە ارتقا جيىرىپ، بەيۇندەسىم قۇبىلىسى پايدا بولادى. ال ۇ-ۇ-ۇ-ۇ قاتارى بىرىڭعاي ەرىندىك داۋىستىلاردان تۇرعاندىقتان، ۇندەستىك قۇرايدى. بىراق ول ەرىن ۇندەستىگى. قازاق تىلىندە قىرعىز ءتىلى سياقتى ەرىن ۇندەستىگى جوق دەگەن قالىپتاسقان تۇجىرىم، زاڭدىلىق بار. بۇل سول زاڭعا قايشى. مۇندا بۋىن سانىن تولىقتانعانىمەن، ۇندەستىك زاڭى ورەسكەل بۇزىلادى. ءتىپتى اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ وزىندە ەكىنشى بۋىننان ءارى اسپايتىن ۇ ەرىندىك داۋىستى  ەكىنشى بۋىننان ءوتىپ، ءتورتىنشى، بەسىنشى بۋىنعا دەيىن بارادى. سونىمەن قاتار بۇل نۇسقادا قازاق تىلىندە ەشقاشان بولماعان -ۇ دەگەن تاۋەلدىك جالعاۋى مەن -نۇڭ دەگەن ىلىك سەپتىگى جالعاۋى پايدا بولادى. بۇدان ءتورت قوسارلى جوبانىڭ قالىپتاسقان گرافيكالىق، گرامماتيكالىق جۇيەدەن بوتەندىگى انىق كورىنەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلىنشا: ۇ-ى-ى-ى[1]. نەگىزىندە ۇ-ى-ى-ى قاتارى باس بۋىندا ۋ دىبىسىنىڭ الدىندا ۇ جازىلاتىن سوزدەردە عانا كەزدەسەدى، ال باس بۋىندا ى دىبىسى كەلەتىن سوزدەردىڭ بارىندە بۇل داۋىستىلاردىڭ قاتارى بىرىڭعاي بولادى. مىسالى: قيۋىنىڭ (قيۋىنىڭ) – قىيىۋىنىڭ: ى-ى-ى-ى. ەندى بۇل جوبانىڭ قازاق ءتىلى زاڭدىلىقتارىنا سايكەستىگىن تەكسەرسەرەيىك:

قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىن بۇزبايدى، ەزۋلىك دىبىس ۇندەستىگى ساقتالادى; قازاق تىلىندە ۇ دىبىسى تەك باس بۋىندا عانا كەلىپ، ەكىنشى بۋىنىنان باستاپ قازاق سوزدەرى قىساڭدانىپ، ەزۋلىك كۇش الادى دەگەن زاڭدىلىعىن ساقتايدى. مۇنى حالەل دوسمۇحامەتۇلى دا: «ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە ۇ وزگەرىپ، ى-عا اينالىپ بارادى. قىرعىز تىلىندە ۇ ساقتالعان: ءبىزدىڭ «ءۇشىن»-ءدى قىرعىزدار «ءۇچۇن» دەيدى، «وقى»-نى «وقۇ» دەيدى»، -دەپ راستايدى («قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزى»، ورىنبور، 1927. 25 ب.); بۇدان وزگە دە قازاق ءتىلى زاڭدارىنا قايشى كەلمەيدى. مىنە، بۇدان دا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۇجىرىمىنىڭ دۇرىستىعى انىق تانىلادى.

ال ىي، -ءىي دىبىس تىركەسى ەكى جوبادا دا ۇقساس، بىراق شىندىعىندا تۇرقى عانا ۇقساس، عۇرپى (تاراتىلۋى) وزگەشە. ا.بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىندە بۇعان قاتىستى مىناداي ەرەجەلەر بار: ««ى» ءحارفى باس بۋىندا ءھام بارشا بىتەۋ بۋىندا جازىلمايدى. اشىق بۋىندا قالماي جازىلدى. ماسەلەن: «مى-سىق» جازىلادى «ى»-سىز «مسق» بولىپ» ء(تىل-قۇرال»، ورىنبور، 1914, 14 ب). ال تاعى ءبىر باسىلىمىندا: «ى» باس بۋىننان باسقا جەردە شولاق «ي»-ءدىڭ الدىندا ءبىر بۋىننىڭ ىشىندە كەلسە، بىتەۋ بولسا دا، قالماي جازىلادى» ء(تىل-قۇرال»، تاشكەنت، 1922, 31 ب). دەمەك، باس بۋىندا ي-ءدىڭ الدىندا كەلگەن ى دىبىسى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى، قىيىن – قيىن. بۇل ەرەجەلەردەن شىعاتىن قورىتىندى مىناۋ: ى دىبىسى بارلىق بىتەۋ بۋىندا جانە ي دىبىسىنا اياقتالعان باس بۋىندا جازىلمايدى. تاراتىلىپ جازىلۋى كەرەك دەلىنەتىن ي دىبىسى داۋىسسىزدان كەيىن كەلەتىندىكتەن، ءبارى بىتەۋ بۋىن بولىپ كەلەدى. بۇل ەرەجە بويىنشا ي-ءدىڭ الدىنداعى بارلىق ى قارپى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. بۇدان قازىرگى قازاق ورفوگرافياسى وزىقتاۋ، سەبەبى تۇيىق بۋىندا ى دىبىسىن كوبىرەك ساقتايدى. تەك ي دىبىسىنىڭ الدىندا عانا جازىلمايدى.

مىنە، ءبىز «ورىس ءتىلىنىڭ سارقىنشاعى، ۇندەستىك زاڭىنا قايشى، بالالاردىڭ ميىن اشىتادى» دەپ جۇرگەن «تاراتپاي جازۋ» جوباسىنىڭ ءتول يەسى – ا.بايتۇرسىنۇلى. اقاڭنىڭ قازاق تىلىنە قاستىق ويلامايتىنى ول دا بەلگىلى. ولاي بولسا، دىبىستاردى تاراتىپ جازۋ مەن تاراتپاي جازۋ – بۇل تەك تىلدىك ماسەلە. ءبىز جوعارىدا ا.بايتۇرسىنۇلىن تاراتپاي جازۋدى قۇپتاعانداردىڭ قاتارىنا قوسقاندىعىمىزدىڭ سەبەبى وسى. ي مەن ۋ-دى بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز, بىردە جارتى داۋىستى، شالا داۋىستى، ورتا دىبىس دەپ اتاپ، تۇراقتى تۇجىرىمعا كەلە الماعان سەبەبى وسى. ەگەر بۇل دىبىستارعا «تەك داۋىسسىز» دەپ بىرجاقتى قاراسا، بۇلاردىڭ، ق.جۇبانوۆشا ايتقاندا، «تولدەپ» كوبەيىپ كەتەتىنىن بايقاعان دا، «بىتەۋ بۋىن» ەرەجەسىن شىعارعان.

ال ەگەر تاراتىپ جازعاندا ءتۇبىر ءسوز ءوز الدىنا، قوسىمشالار دا قالاي «تولدەيتىنىن» قارايىق:

ەسىم تۋدىرۋشى -ۋ جۇرناعى: -ۋ، -ۇۋ، -ءۇۋ، -ىۋ، -ءىۋ (جاڭعىرۇۋ، كەڭىرىۋ)

1) سىن ەسىمنىڭ ي جۇرناعى: ىي، ءىي (سىنىي، ءدىنىي، عىلىمىي);

2) كوسەمشە جۇرناعى ي – ىي، ءىي (اقىي، تۇقىي، قايقىي، قاسقىي).

بۇدان بولەك، -نۇڭ، -نۇڭ دەگەن ىلىك سەپتىگىنىڭ جالعاۋى دا پايدا بولۋى ىقتيمال. مۇنىڭ سوڭى قازاق گرامماتيكاسىن قايتا جازۋ مەن ۇيرەتۋگە سوقتىرادى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، «قازاق سوزدەرىندە بارلىق جەردە ۋ مەن ي-دىڭ الدىندا ءى/ى، ءۇ/ۇ داۋىستى دىبىستارى بار، ولار ەشقاشان داۋىستى ۋ مەن ي سياقتى ايتىلمايدى» دەگەن پىكىر كۇمان تۋدىرادى. ويتكەنى بۇلت، كىلت، جىلت دەگەن سوزدەردە شۇعىل ايتىلعاندىقتان ى دىبىسى جوق، ءتۇسىپ قالادى. سول سياقتى جۇرەگىم سۋ ەتە ءتۇستى، قاسىمنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى دەگەن سوزدەردەگى سۋ، زۋ ەلىكتەۋىش سوزدەرى مەن گۋ-گۋ، دۋ-دۋ ت.ب. قوسارلى ەلىكتەۋىشتەر ۋھ دەگەن وداعايلار شە؟ ولاردىڭ الدىندا دا ۇ نەمەسە ى ايتىلا ما؟ ولار شۇعىل ايتىلاتىندىقتان، ەشقاشان سۇۋ، زۇۋ، گۇۋ، دۇۋ-دۇۋ، ۇۋھ دەپ ايتىلماسا كەرەك. ەگەر بۇلاي ايتىلماسا، وسى تۇستا ۋ دىبىسى بۋىن قۇراپ، داۋىستى دىبىس بولىپ ايتىلعانى.

ا.بايتۇرسىنۇلى 1927 جىلى جارىق كورگەن «دىبىستاردى جىكتەۋ تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا ر، ڭ، ل، م، ن، ۋ، ي دىبىستارىن جايدان-جاي شالا داۋىستى دەگەن جوق. ويتكەنى شۇعىل ايتىلعان ەلىكتەۋىش سوزدەردىڭ سوڭىندا داۋىس كۇشى ءالسىز بولاتىندىقتان، بۇل ورىنداردا تەك ر، ڭ، ل، م، ن، ۋ، ي ۇندىلەر ايتىلادى. قازاق تىلىندە شۇعىل ايتىلاتىن ەلىكتەۋىش سوزدەردە، نە باسقا تۇبىرلەردە بۇل دىبىستاردىڭ قاتىسىنسىز ەكى داۋىسسىز ءبىر بۋىندا قاتار ايتىلمايدى. مىسالى: ءمۇڭك، ساڭق، ىڭق، شاڭق، قاڭق، سەلك، كىلت، بىلش (ەتۋ), جارق، بۇرق، ءدۇرس، گۇرس، قيت (ەتۋ), گۇمپ، ءدۇمپ، شيق، قيق، بيق، زۋ, دۋ, گۋ ت.ب. بۇل ءتىپتى ەلىكتەۋىشتەن وزگە كەي ءتۇبىر سوزدەردە دە كەزدەسەدى: انت، جەنت، كەنت، بۇلت، ۇلت، ۋت، قۇرت ت.ب. ويتكەنى بۇل ر، ڭ، ل، م، ن، ۋ، ي دىبىستارىندا شالا داۋىس بار. بۇلار مۇڭىك، ساڭىق، ىڭىق، شاڭىق، قاڭىق، سەلىك، كىلىت، بىلىش (ەتۋ), جارىق، بۇرىق، ءدۇرىس، گۇرىس، قىيىت (ەتۋ), گۇمىپ، ءدۇمىپ، شىيىق، قىيىق، بىيىق، زۇۋ، دۇۋ، گۇۋ, انىت، جەنىت، كەنىت، بۇلىت، ۇلىت، ۋىت، قۇرىت دەپ ءى/ى, ءۇ/ۇ دىبىستارىن قوسىپ ايتۋدى سۇيمەيدى. ال باسقا قاتاڭ مەن ۇياڭ دىبىستارى كەلەتىن شۇعىل ايتىلاتىن ەلىكتەۋىشتەردە ءى/ى دىبىستارى كەلەدى. مىسالى: شىق-شىق، زىك-زىك، زىڭ-زىڭ، بىق-بىق ت.ب. ولاي بولسا، قازاق تىلىندە دە داۋىستى ۋ بار بولىپ (تىم قۇرىعاندا شالا داۋىسىستى), داۋىسسىزدان كەيىن ۋ دىبىسى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ بارىنە مۇقيات قاراۋ كەرەك.

بۇدان بولەك مىنا دالەلدەرگە دە نازار اۋدارۋ كەرەك:

- ي مەن ۋ-عا اياقتالاتىن سوزدەرگە جىكتىك جالعاۋى داۋىستىعا اياقتالعان سوزدەرشە تەك -مىن/-ءمىن  بولىپ جالعانادى: بالامىن، اكەمىن ابايمىن، نۇرجەكەيمىن، قاليمىن، وقيمىن، توقيمىن، اڭقاۋمىن، ساقاۋمىن، مىلقاۋمىن، اققۋمىن، قۋمىن ت.ب.;

- ي مەن ۋ-عا اياقتالاتىن سوزدەرگە كوپتىك جالعاۋى داۋىستىعا اياقتالعان سوزدەرشە -لار، -لەر بولىپ جالعانادى: بالالار، ەنەلەر، تارىلار جالعاۋلار، قۋلار، ابايلار، دوكەيلەر، قىرعيلار ت.ب.

بۇل دالەلدەردى قوسا العاندا، ي مەن ۋ-دىڭ داۋىستىعا ءتان قاسيەتتەرى ارتا تۇسەدى.

ال ا.بايتۇرسىنۇلى شالا داۋىستى دەپ تانىعان وزگە ر، ل، ڭ، م، ن دىبىستارىنىڭ ىشىندە ڭ، م، ن  دىبىستارىنا اياقتالعان سوزدەرگە بۇل قوسىمشالار -دار بولىپ، ۇندىلەرشە جالعانادى: جاراندار، ادامدار، كەرەڭدەر، ساراڭدار ت.ب. بۇعان قاراعاندا، ر، ل، ي، ۋ شالا داۋىستىلاردىڭ داۋىس كۇشى ڭ، م، ن دىبىستارىنان كۇشتىرەك. ولاردان گورى تولىق داۋىستىلارعا تاعى ءبىر تابان جاقىن ەكەنى بايقالادى.

سوندىقتان ي، ۋ دىبىستارىنىڭ بارلىق داۋىسسىز دىبىستارمەن بۋىن ىشىندەگى تىركەسىم ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭدىلىقتارىن، ءۇنىنىڭ كۇشى مەن مولشەرىن (قاجەت بولسا ارنايى اسپاپتار ارقىلى), پوزيتسياسىن تولىق ەسەپكە الۋ، مۇقيات سارالاۋ كەرەك. ولاي ەتپەي، «داۋىستىدان كەيىن داۋىسسىز كەلەدى» دەگەن ەرەجەگە يەك ارتىپ، ي، ۋ-دىڭ الدىنا ءى/ى، ءۇ/ۇ دىبىستارىن ءجونسىز قوسارلاي بەرسەك، شىنىندا دا «ءبىر باسقا ەكى بورىك كيگىزۋدىڭ» ءدال ءوزى بولىپ شىعادى. بۇل – ءتىلدى ەرەجەگە زورلاپ تاڭعاندىق.

كەي عالىمدار ي دىبىسىنا اياقتالعان بىتەۋ بۋىندى ءتۇبىر ەتىستىكتەرگە (قوي، ءسۇي) كوسەمشەنىڭ -ىپ، -ءىپ، جۇرناقتارى مەن تۇيىق ەتىستىكتىڭ -ۋ جۇرناعىنىڭ جالعانۋ ەرەكشەلىگىن سالىستىرادى دا، كوسەمشەنىڭ جۇرناعى سياقتى تۇيىق ەتىستىكتىڭ جۇرناعى دا ەتىستىك تۇبىرلەرگە -ىۋ، -ءىۋ بولىپ جالعاۋ كەرەك دەيدى. ونى مىنا مىسالدار ارقىلى كورسەتەدى: قوي+ىپ، ءسۇي+ىپ، قوي+ىۋ، ءسۇي+ىۋ، باي+ىۋ ت.ب. بۇل – ءساتتى تابىلعان، قيسىندى مىسال. الايدا بۇل لوگيكالىق تۇرعىدان قيسىندى سياقتى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇلاردا فونولوگيالىق تۇرعىدان ايىرماشىلىق بار. ول ايىرماشىلىق قاتاڭ داۋىسسىز پ دىبىسى مەن ءۇندى ۋ دىبىسىندا.

بۇل ەكەۋىنىڭ وزگەشەلىگىن تانۋ ءۇشىن اۋەلى مىناعان نازار اۋدارۋ كەرەك: داۋىستى دىبىس – داۋىسسىز دىبىستىڭ اۋىز قۋىسىنان دىبىستالىپ شىعۋى ءۇشىن كەرەك اۋا اعىنىن جانە ونىڭ مولشەرى. داۋىستى دىبىستار بولماسا، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ءۇنىن ادام قۇلاعى ەستىمەي، ءتىل دە بولماس ەدى. وسى ورايدا فونەتيكادا «داۋىستى دىبىس ەمەس، داۋىسسىز دىبىس ماعىنا جاسايدى» دەگەن تۇجىرىم دا بار. ال داۋىستى دىبىس – داۋىسسىز دىبىستاردىڭ دىبىسقا اينالۋىنا كەرەك اۋا اعىنى. ول ءبىر ءسوزدىڭ ىشىندەگى دىبىستاردىڭ قۇرامىنا، دومينانت دىبىستاردىڭ جەتەگىنە قاراي انىقتالادى دا. كەيىن داۋىسسىزداردى سول دىبىس اعىنىنىڭ جۇيەسىنەن شىعارماي، ۇستاپ تۇرادى جانە فونەماعا اينالادى.

قازاق تىلىندەگى داۋىستىلاردىڭ بارلىعىندا تولىق داۋىس بار دەپ، ولاردىڭ داۋىس كۇشىن شارتتى تۇردە 100% دەپ الايىق. ءسۇي+ىپ ء(سۇ+يىپ) دەگەن سوزدە پ داۋىسسىز دىبىستىڭ اۋىز قۋىسىنان دىبىس بولىپ ايتىلۋىنا، ءارى ىڭعايلى، قيىندىقسىز شىعۋىنا ءى دىبىسىنىڭ 100%-دىق داۋىس كۇشى جەتكىلىكتى. ال ءسۇي+ىۋ ء(سۇ+يىۋ)-دەگەن ءسوزدىڭ -ءىۋ بولىگىندە ولاي ەمەس. مۇندا ءى دىبىسىندا 100%، ۋ دىبىسىندا 50% (جارتى) داۋىس كۇشى بار. بۇل ەكەۋى قوسىلىپ اۋىز قۋىسىندا 150 % داۋىس كۇشىن قۇرايدى. ياعني -ءىپ جۇرناعى 100% داۋىس كۇشىمەن ايتىلسا،  -ءىۋ150% داۋىس كۇشىمەن ايتىلادى. ايىرماشىلىق وسىندا. -ءىۋ دە داۋىس كۇشى (مولشەرى) ارتىق، سوندىقتان ول اۋىز قۋىسىندا جاتىق، ەركىن، ءبىرۇداي ايتىلماي، قانداي دا ءبىر دىبىستاۋ مۇشەلەرىنىڭ ارتىق قيمىلىمەن سوزىلىڭقى ايتىلادى. اراب نەمەسە باسقا دا ەۋروپا حالىقتارى تىلىندە ەكى داۋىستى قاتار كەلسە، سوزىلىڭقىلىق پايدا بولادى دا، دىبىس ەكى ەسە ءسوزىلىپ ايتىلادى. قازاق تىلىندە سوزىلىڭقىلىق جوق، سوزىلىڭقىلىق ماعىناعا اسەر ەتپەيدى. ءسۇي+ىۋ ء(سۇ+يىۋ) دەگەن ءسوزدىڭ -ءىۋ بۋىنىندا 150% داۋىس كۇشى، ءيىۋ بۋىندا 200% داۋىس كۇشى بار. مىنە، بۇل ەكى داۋىستى قاتار كەلگەندەگى داۋىس كۇشىمەن بەردەي سوزىلىڭقى ايتىلادى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىكپەن ءبىرۇداي، جاتىق ايتىلۋىنا كەراعار قۇبىلىس. ياعني ۇندەستىك زاڭىنىڭ دىبىستاردىڭ ءوزارا ۇيلەسىپ، ءبىرۇداي، ۇنەم ايتىلادى دەگەن زاڭىنا قايشى.

ال ساتۋ، جاتۋ دەگەن سوزدەردىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى ت دىبىسىن شىعارۋعا ۋ دىبىسىنىڭ داۋىس كۇشى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، بۇل ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى اۋىز قۋىسىندا قاقتىعىپ، قىسىلىپ، دىبىستاۋعا قيىندىق كەلتىرەدى. سوندىقتان ءوزىنىڭ الدىنا جارتىلاي ءى/ى (نەمەسە ءۇ/ۇ)  دىبىسىنىڭ ءۇنى قوسىلادى. ۋ-دىڭ الدىندا داۋىستىنىڭ ءالسىز ەستىلۋ سەبەبى وسى. ەكەۋى قوسىلىپ تولىق داۋىس كۇشىن قۇرايدى. وسى داۋىسپەن ءۇن اۋىز قىسىنان ەشقانداي كەدەرگىسىز، ەركىن شىعادى. الايدا ۋ دىبىسىنا كەلىپ قوسىلعان قىستىرىندى (ساڭلاۋ) داۋىستى دىبىس فونەما ەمەس، ماعىنا اجىراتپايدى، تەك جەتكىلىكسىز داۋىس كۇشىنىڭ ورنىن تولىقتىراتىندىقتان، ونى تاڭبالاۋدىڭ قاجەتى جوق.  ال ساتۋ، جاتۋ دەگەن سوزدەردە ۋ دىبىسىنىڭ جارتىلاي داۋىسى بولسا دا، ول – فونەما. ونسىز ءسوزدىڭ ماعىناسى وزگەرەدى، سوندىقتان تاڭبالانۋعا ءتيىس.  قازاق تىلىندە داۋىس كۇشى ءالسىز بۋىندا ماعىناعا اسەر ەتپەيتىن ساڭلاۋ داۋىستىلار قوسىلادى،  داۋىس كۇشى ارتىق بۋىندا ماعىنا اجىراتپايتىن سوزىلىڭقىلىقتى ىقشامداپ وتىرادى.

ي دىبىسىنا اياقتالاتىن ەتىستىك تۇبىرلەرگە ۋ تۇيىق ەتىستىك جۇرناعى مەن -ءىپ/ىپ كوسەمشە جۇرناعىنىڭ جالعانۋىن ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەيتىن تاعى ءبىر فاكتى بار: قازىرگى قوسارشى عالىمدار ۋ دىبىسىن ءۇۋ/ۇۋ دەپ تاراتاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل -ىۋ، -ءىۋ عانا ەمەس، -ۇۋ، -ءىۋ دە بولادى. تۇيىق ەتىستىكتىڭ بۇل جۇرناعىنىڭ جالعانۋ ەرەكشەلىگى كوسەمشەگە ۇقساس بولسا، كوسەمشەلەر دە -ءۇپ، -ۇپ بولىپ جالعانۋى كەرەك: ءجۇرۇپ، قۇرۇپ. ەگەر ولاي بولماسا، بۇلاردى ۇقساس دەپ ايتا المايمىز.

جازۋدا ماسەلەنىڭ تىلدىك جاعىنان گورى پراكتيكالىق جاعىن كوبىرەك كوزدەۋ كەرەك. ويتكەنى جازۋدىڭ باستى قىزمەتى – كوممۋنيكاتسيانى جۇزەگە اسىرۋ، ءتىل دىبىستارىن تولىق ترانسكريپتسيا جاساۋ ەمەس. مۇنداي ماسەلەدە تۇيتكىلدىڭ دۇرىس/بۇرىستىعىنا ەمەس، ونىڭ تۇتىنۋشىلارعا تيگىزەر پايدا/زيانىن سالماقتاپ الىپ، سوعان قاراي شەشكەن ءجون. ي، ۋ دىبىستارىن تاراتىپ جازۋدى قولدايتىندار ۇندەستىك زاڭى، بۋىن زاڭى، تاسىمال دەگەندەردى بەتكە ۇستايدى دا، تاراتپاي جازۋدىڭ تىلگە تيگىزەر ناقتى زارداپتارىن اشىپ ايتا المايدى. مۇنىمەن قازاق ءتىلىن قورعاۋ جولىندا كورەسكەن سياقتى بولىپ، ۇرانداتىپ كەتەدى. بۇل ەموتسيا ماسەلەگە جان-جاقتى، وبەكتيۆتى تۇردە قاراۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى.

ەندى ماسەلەنىڭ پراكتيكالىق، تەحنيكالىق جاعىنا كەلەيىك. تاراتىپ جازۋدىڭ اۋىرتپالىقتارىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتەيىك. ي، ۋ دىبىستارىن ءماتىن ىشىندەگى تەكسەرەيىك. ول ءۇشىن قوسارشىلار كىرمە داۋىستى دەپ سانايتىن ۋ، ي دىبىستى سوزدەر از كەزدەسەتىن كوركەم ماتىندەردى الايىق:

ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر» رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومىن ستاندارتتى wort بەتىنە تۇسىرگەندە 264 بەت بولادى. وندا 630661 تاڭبا قولدانىلعان. ونىڭ 26513-ءى ءتۇرلى پۋنكتۋاتسيالىق تاڭبالار دا، 604148-ءى كادىمگى دىبىس تاڭبالارى، قارىپتەر. ال مۇندا 3416 داۋىستى ي تاڭباسى،  2426 داۋىستى ۋ تاڭباسى، 116 يۋ ديفتونگ تاڭباسى قولدانىلعان. بۇلاردىڭ جالپى سانى – 5958. بۇل جالپى ماتىندەگى تاڭبالار سانىنىڭ 1% يەلەيدى. ەگەر ي مەن ۋ تاراتىلىپ جازىلسا، 5958 تاڭبا ۇستىنە قوسىلادى دەگەن ءسوز. ياعني تاڭبالار 1%-كە كوبەيەدى. بۇل وتە ۇلكەن كورسەتكىش. Wort-تا ءبىر بەتكە 2000-2200 كيريلل تاڭباسى سيادى. ولاي بولسا، تاراتىلىپ جازىلاتىن 5958 تاڭبا شامامەن 3 بەتكە كوبەيەدى. بۇل كوركەم ماتىندەردە عانا، ال وزگە ستيل تۇرلەرىندە مۇنىڭ سانى بۇدان دا كوپ. ويتكەنى وندا، كىرمە سوزدەردى بىلاي قويعاندا، ۋ، ي جۇرناعىمەن كەلەتىن قازاقشا تەرميندەر تىپتەن كوپ.

مۇنىڭ ءوزى ءماتىن تەرگەندە ارتىق جۇمىس. بۇل وسىنشا پايىز ارتىق ۋاقىت، قارجى، كۇش-قۋات جۇمساۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىز دىبىس سانىن قانشالىقتى تولىقتاۋعا تىرىسقانىمىزبەن، تەحنولوگيا زامانىندا تەحنارلار ۇدايى اجىراماي جۇرەتىن مۇنداي دىبىستارعا پەرنەتاقتادا ءبىر عانا كنوپكا ارنايدى. سوسىن بۇل ديگراف بولىپ شىعا كەلەدى. ءسوزدىڭ تۇرقى ۇزارسا، كوز تەز قامتىپ الا المايدى، ەجەلەپ وقيدى، بۇل ساۋاتتىلىققا كەسىرىن تيگىزەدى. مۇنىڭ سىرتىندا داعدى بۇزىلادى. ءبىر حالىقتىڭ جازۋ داعدىسىن، ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋ جەڭىل جۇمىس ەمەس.

الەمدىك التى ءتىلدىڭ بارىندە دە داۋىستى ي مەن ۋ دىبىسى بار. قازاق ءتىلى بۇلارمەن ينتەگراتسياعا تۇسپەي تۇرا المايدى. وندا بۇل تىلدەردەن كەلگەن سوزدەردى دە تاراتىپ جازۋ كەرەك بولادى، نە ءتول سوزدەرگە ءبىر، شەتتىلدىك سوزدەرگە ءبىر، بۇرىنعىداي ەكى ءتۇرلى ەرەجە كەرەك بولادى. ءبىر تىلدە ەكى ءتۇرلى ەرەجە بولۋ، ول دا – ءتىل زاڭىن بەلدەن باسۋ. مۇنداي ءتىل زاڭى – ءتول سوزدە عانا داعدى بويىنشا كورىنىس تاباتىن، شىن مانىندە، تىلدەگى قىزمەتىن توقتاتقان زاڭ. ەگەر ولاي ەتسەك، مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا بارلىق كىرمە سوزدەردى جاتتاتۋ كەرەك بولادى. بۇل «ي مەن ۋ-دى جالعان ەرەجەمەن وقىتامىز» دەگەننەن ون ەسە ارتىق جۇمىس. ونىڭ سىرتىندا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭى بار دەپ ەرەجە شىعارىپ، ول زاڭ شەتتىلدىك سوزدەرگە جۇرمەيدى دەسەك، بالانى الداۋدىڭ «اتاسى» وسى بولادى. ءدال مۇنداي جولىمەن قازاق ءتىلىنىڭ زاڭىن قورعاۋ جولىنداعى «كۇرەسكەر» سياقتانۋ – انا ءتىل الدىندا ۇياتتى ءىس.

ال شەتتىلدىك سوزدەردە كەلگەن ي مەن ۋ دىبىسىنىڭ الدىندا قازاق تىلىندە ءى/ى، ءۇ/ۇ كەلەدى، بۋىن قۇراۋ كەرەك دەپ كەز كەلگەن شەتتىلدىك سوزدەردى تاراتا بەرۋ، ول دا – قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدى ەمەس. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى بولسا، بۋتلكا-نى بوتەلكە ەمەس، بۇۋتىلكا, سۋمكا-نى سومكە ەمەس، سۇۋمكا دەپ يگەرەر ەدى.  ءبىر ماقالاسىندا «جازۋشى اعامىز» قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى رەتىندە كورسەتكەن پىرەزىيدەنت، پىرەمىيەر سوزدەرى دە سول سياقتى (پىرىزدەنت، پىرەمىر دەپ قازاق تىلىنە جاقىنداتىپ سىندىرسا ءبىر ءسارى).

جازۋشى ايماۋىتۇلى جۇسىپبەكتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن كەلتىرە كەتەيىك: «مادەنيەتكە اياق باسقان سايىن جات تىلدەردى كوبەيتىپ الماقپىز. ول تىلدەردى بۇراقتاتىپ، سينگارمونيزمگە كەلتىرەمىز دەسەك، مۇلدەم بۇزىلىپ، تانىماستاي بولىپ كەتەدى. ءومىر ءبىر باسقا، ەرەجە ءبىر باسقا. ومىرگە ەرە الماعان ەرەجەنىڭ ورالعى بولعاننان باسقا پايداسى جوق، زيانى بولماسا. سونىمەن بىزدە ۇندەستىك زاڭى بولمايدى، كۇيرەيدى، مادەنيەت كۇيرەتەدى. ونى دارىپتەپ اۋرە بولماۋ كەرەك» («ەڭبەكشى قازاق»، 1928 ج. №281 (1308), 2 بەت). ورفوگرافيامەن سويلەۋ – الەمدىك تەندەنتسيا. ميللياردتاعان اۋىزعا ەشبىر ەملە ەرەجەسى، ەشبىر ءتىلشى، جازۋشى، ءتىپتى قاھارى قاتتى ۇكىمەت تە قاقپاق بولا المايدى. بۇل قازىرگى قازاق جاستارىنا دا ءتان. ءبىز ايماۋىتۇلى جۇسىپبەككە قانشا نارازى بولساق تا، بۇل اقيقات ءبىزدى بولاشاقتا كۇتىپ تۇر.

ي، ۋ دىبىستارىن داۋىسسىز دەپ، ولاردى تاراتىپ جازۋ بۇل دىبىستاردىڭ پوتەنتسيالىن شەكتەيدى. ەگەر تاراتپاي جازىلسا، ۋ مەن ي دىبىسىنىڭ كۇش الىپ كەلە جاتقان داۋىستىلىق قاسيەتىن ءارى قاراي ورىستەتسەك، بۇل تۇيتكىلدەردىڭ بارلىعى وزدىگىنەن شەشىلەدى. شەتەل سوزدەرىن يگەرۋدىڭ دە اۋىرتپالىعى جەڭىلدەر ەدى.

ارنايى لاباراتوريالىق اسپاپتارمەن عانا بەلگىلى بولماسا، جاي ەستىر قۇلاققا بىلىنبەيتىن ۋلترا فونەتيكالىق قۇبىلىستاردى تاڭبالاۋدىڭ قاجەت ەمەستىگى الەمدىك جازۋ تاجىريبەسىندە ەرتەدەن بار. ءبىزدىڭ ي مەن ۋ دا سول سياقتى. بۇل تۋرالى داڭىقتى عالىم الىكەي مارعۇلان ەملە تۋرالى جازىلعان «جازۋ ماسەلەسى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى: «پانەتيكا جازۋى مەن كۇندەلىك جازۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. كۇندەلىك جازۋدا قارىپتىڭ دىبىسقا ءدال تۇسپەگەنى، ول كەمشىلىك بولىپ سانالمايدى. ويتكەنى كۇندەلىك جازۋعا مۇلتىكسىز ايقىندىق كەرەك ەمەس. ول دىبىس زاڭىن قۋمايدى. دىبىستى ىزدەپ، دىبىسقا قاراي تاڭبا تۇسىرەمىن دەيتىن، ول ءتىل عالىمدارىنىڭ ءىسى. بۇل جازۋدىڭ كوپشىلىككە پايداسى از. كۇندەلىك مۇقتاج ءۇشىن عالىمداردىڭ دىبىس قۋىپ جازعانىنان (فونەتيچەسكايا ترانسكريپتسيا) بىزگە كۇندەلىك جازۋ اناعۇرلىم جەڭىل، قولدانۋعا ىڭعايلى كەلەدى» («ەڭبەكشى قازاق»، 1929 ج.، №13, 2-3 ب).

ءتىل-تىلدەگى دىبىستار داۋىستى جانە داۋىسسىز دەگەن ەكى توپتان وزگە تۇرگە جىكتەلمەۋ كەرەك دەگەن اكسيوما جوق. ءتىل دىبىستارىن ءتىلدىڭ ىشكى فونولوگيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ودان دا كوپ دىبىس توپتارىنا جىكتەۋگە بولادى. ال ي دىبىسىن داۋىستىعا دا، داۋىسسىزعا دا جاتقىزباي، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ العاشقى جىلدارداعى تاجىريبەسى نەگىزىندە دىبىستاردىڭ ەرەكشە ءتۇرى رەتىندە ءۇشىنشى توپقا جىكتەلسە، ۇۋ، ءۇۋ، ىۋ، ءىۋ، ىي، ءىي دىبىستىق تىركەستەردىڭ كۇرمەۋى باسقاشا شەشىلەر ەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا بۇل – ەڭ ۇتىمدى جول. سوندا عانا ي، ۋ دىبىستارى داۋىستىلاردىڭ دا، داۋىسسىزداردىڭ دا ەرەجەلەرىنە تاڭىلماي، ءتىل كەڭىستىگىندە ءوز فۋنكتسياسىن ەركىن اتقارادى.

اسا قاجەت بولسا، ءبىر بۋىندى ءتۇبىر سوزدەردە نەمەسە باس بۋىندا ي، ۋ دىبىستارىن ءىشىنارا (مي، سي، بيىل ت.ب.) تاراتىپ جازۋعا دا بولادى. بىراق ونى ەرەجەسىز-اق داعدىمەن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ورفوگرافيالىق سوزدىككە ەنگىزسە جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىز. الايدا بۇل دىبىستاردى بۇدان ارتىق تاراتۋعا بولمايدى. قازاق ورفوگرافيالىق ەرەجەسى مەن انىقتاعىشىنا ي، ۋ دىبىستارىنىڭ قاسيەتى مەن ەرەكشەلىگىن تۇسىندىرەتىن ارنايى باپ ەنگىزۋ كەرەك.

ءتىل – ءتىرى ورگانيزم، ۇدايى دامۋ ۇستىندە بولادى. ونىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى بەلگىلى تىلدىك جانە تىلدەن تىس فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىراپ، دامىپ وتىرادى، ءتىپتى جاڭا زاڭدىلىقتار پايدا بولادى. وزگەرىسكە تۇسپەگەن ءتىل – ولگەن نەمەسە ولەتىن ءتىل. ءتىلدىڭ دىبىستىق قۇرامى، لەكسيكالىق قورى، سوزدەردىڭ سەمانتيكالىق ءورىسى ارتقاندا، ول ءتىلدىڭ كەيبىر ىشكى زاڭدىلىقتارىنا اسەر ەتەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر زاڭدىلىقتارىن 17-18 عاسىر ءتىلىنىڭ دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇرۋ، ول – ءتىلدى قۇرساۋلاۋ.

[1] ا.بايتۇرسىنۇلى ەرەجەسى بويىنشا بىتەۋ بۋىندا ۋ دىبىسىنىڭ الدىنداعى ى ەزۋلىك داۋىستى  جازىلمايتىندىقتان، ۇ دىبىسىنان كەيىنگى داۋىستى قىسقارىپ، ۇ-ى-ى قالادى.

ە.مارالبەك، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD (دوكتورانت)

Abai.kz