قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىنىڭ السىرەپ، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ رۋحاني ساياسي داعدارىسقا تۇسكەن كەزەڭىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. بۇل كەزەڭدە يسلام الەمىندەگى جاعداي كۇردەلەنىپ، بيلىك ءۇشىن تالاس ءورشىپ تۇردى. بۇرىنعى يسلامعا تىرەۋ بولعان ءىرى مەملەكەتتەر ىشتەي ءىرىپ، بولشەكتەنىپ مايدا يەلىكتەرگە اينالدى. يسلام الەمىنىڭ السىرەگەنىن سەزگەن ەۆروپا مۇسىلماندارعا قارسى كرەست جورىعىن باستادى. جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى كوپتەگەن جەرلەر كرەستىشىلەردىڭ قولاستىنا ءتۇستى. شىعىستا قاراتقىتايلار قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى تىزە بۇكتىرىپ، وزدەرىنە جارتىلاي تاۋەلدى ەتتى. يسلام الەمىنە تىرەۋ بولادى دەگەن حورەزمشاحتار مەملەكەتى مەككەنى باسىپ الۋعا، وزىنە تاۋەلدى ەتۋگە ۇمتىلدى. مۇنىڭ ءبارى يسلام قوعامىنداعى ەتەك العان رۋحاني داعدارىسپەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. قوجا احمەت ياساۋي سول كەزەڭنىڭ  باستى ماسەلەسى - مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتاردان يماننىڭ كوتەرىلۋى، حالىقتىڭ كوبى يمانسىز توبىرعا اينالۋىندا ەكەنىن كورە ءبىلدى. ول ءوزىنىڭ باستى قىزمەتى يماندى يسلامعا قايتارۋ دەپ ءتۇسىندى جانە ءوزىنىڭ بار كۇش-قۋاتىن وسىعان ارنادى. ول ءدىننىڭ نەگىزگى تىرەگى يمان ەكەندىگىن انىق ءتۇسىندى جانە وزگەلەردى دە يماننىڭ قۇدىرەتىن وزىندەي تۇسىنۋگە، سەزىنۋگە شاقىردى. قوجا احمەت ياساۋي يماندى دىندەگى بار امالدىڭ الدىنا شىعاردى. يمان جوق جەردە ءدىن دە جوق. ول ءوزىنىڭ وسى تالابىن ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەرگە امانات ەتىپ قالدىردى.

قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىنىڭ السىرەپ، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ رۋحاني ساياسي داعدارىسقا تۇسكەن كەزەڭىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. بۇل كەزەڭدە يسلام الەمىندەگى جاعداي كۇردەلەنىپ، بيلىك ءۇشىن تالاس ءورشىپ تۇردى. بۇرىنعى يسلامعا تىرەۋ بولعان ءىرى مەملەكەتتەر ىشتەي ءىرىپ، بولشەكتەنىپ مايدا يەلىكتەرگە اينالدى. يسلام الەمىنىڭ السىرەگەنىن سەزگەن ەۆروپا مۇسىلماندارعا قارسى كرەست جورىعىن باستادى. جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى كوپتەگەن جەرلەر كرەستىشىلەردىڭ قولاستىنا ءتۇستى. شىعىستا قاراتقىتايلار قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى تىزە بۇكتىرىپ، وزدەرىنە جارتىلاي تاۋەلدى ەتتى. يسلام الەمىنە تىرەۋ بولادى دەگەن حورەزمشاحتار مەملەكەتى مەككەنى باسىپ الۋعا، وزىنە تاۋەلدى ەتۋگە ۇمتىلدى. مۇنىڭ ءبارى يسلام قوعامىنداعى ەتەك العان رۋحاني داعدارىسپەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. قوجا احمەت ياساۋي سول كەزەڭنىڭ  باستى ماسەلەسى - مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتاردان يماننىڭ كوتەرىلۋى، حالىقتىڭ كوبى يمانسىز توبىرعا اينالۋىندا ەكەنىن كورە ءبىلدى. ول ءوزىنىڭ باستى قىزمەتى يماندى يسلامعا قايتارۋ دەپ ءتۇسىندى جانە ءوزىنىڭ بار كۇش-قۋاتىن وسىعان ارنادى. ول ءدىننىڭ نەگىزگى تىرەگى يمان ەكەندىگىن انىق ءتۇسىندى جانە وزگەلەردى دە يماننىڭ قۇدىرەتىن وزىندەي تۇسىنۋگە، سەزىنۋگە شاقىردى. قوجا احمەت ياساۋي يماندى دىندەگى بار امالدىڭ الدىنا شىعاردى. يمان جوق جەردە ءدىن دە جوق. ول ءوزىنىڭ وسى تالابىن ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەرگە امانات ەتىپ قالدىردى.

قوجا احمەت ياساۋي تۇركىلەرگە يماندى، يسلامدى عانا قايتارىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە، تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان مادەنيەتىن، ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن تۇگەلىمەن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ويتكەنى، VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەر X-XII عاسىرلارعا كەلگەندە ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، تىلىنەن، مەملەكەتتىك جۇيەسىنەن تولىعىمەن تولىعىمەن اجىراعان بولاتىن. العاشىندا يسلام ءدىنىن قابىلداۋ تەك ءدىندى ەمەس، بۇكىل اراب بولمىسىن قابىلداۋ دەپ تۇسىنگەن تۇركىلەر ارابتانىپ، پارسىلانىپ كەتكەن ەدى. قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىنىڭ باستى تالابى يمان ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋى، يمانى بار ادامنىڭ مۇسىلمان بولىپ سانالاتىنىن سەزىندىرۋى، ارابتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن قابىلداماي-اق ءاربىر مۇسىلماننىڭ ءوز مادەنيەتىن ساقتاۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە كوزىن جەتكىزۋى تۇركىلەردىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە قايتادان  بەت بۇرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قوجا احمەت ياساۋي تۇركى مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ عانا ەمەس، ونى قايتا جاڭعىرتۋ جولىندا دا كوپ ەڭبەك ەتتى. ول تۇركى ءتىلىن ءدىن تىلىنە، عىلىم-ءبىلىم تىلىنە، ادەبيەت مادەنيەت تىلىنە، مەملەكەت تىلىنە اينالدىردى.

قوجا احمەت ياساۋي قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىن حيكمەتتەرىندە عانا جازىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە حالىق اراسىنا كەڭ تارالعان ماقالدارعا دا ەنگىزدى. بۇل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني، رۋحاني بولمىسىنداعى ورنىنىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. شىندىعىندا ونىڭ وسىنداي ارەكەتتەرى تۇركى الەمىندەگى تۇبەگەيلى بەتبۇرىستارعا اكەلدى. تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستى بولسا، كونە تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ  ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا كەڭىنەن تارالۋىمەن بايلانىستى بولدى. جوشى ۇلىسىندا قالىپتاستىرىلعان جاڭا رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار ياساۋيا تاريقاتىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىمەن بىرلىكتە قالىپتاستىرىلدى. ءبىر جاعىنان ءاربىر رۋ، تايپا ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تارماقتارىمەن بايلانىستى بولسا، جۇزدىك قۇرىلىمدار ياساۋيا تاريقاتىنىڭ سيلسيلالارىمەن بايلانىستى بولدى. ءاربىر رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدارعا بيلەر وسى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن تاعايىندالدى. جوشى ۇلىسىن وزبەك حان بيلەپ تۇرعان كەزەڭدە ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىدەرى پايعامبار زامانىنان كەيىنگى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى. حان دا، بي دە، قارا دا زاڭعا باعىندى. مەملەكەتتە ابسوليۋتتىك بيلىككە تەك زاڭ عانا يە بولدى. بۇل ياساۋي جولىنىڭ ورتاعاسىرلاردا تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىمەن قوسا مەملەكەتتىك جۇيەسىن قالىپتاستىرعان نەگىزگى ۇيىستىرۋشى كۇش بولعاندىعىن، قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىنىڭ وزەگى بولعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، تۇركى بالاسىنا ياساۋي جولىنان تىس يسلامدا جول قالعان جوق. تۇركى بالاسى ءۇشىن ياساۋي جولىنان شەگىنۋ تۇركى مادەنيەتىنەن، بار بولمىسىنان باس تارتۋ بولاتىن. ورتاعاسىرلاردا ياساۋي جولىنان شەگىنۋدىڭ قۇنى قانشا ەكەندىگىن تاريح ءوزى دالەلدەپ بەردى. التىن وردا مەملەكەتى كۇيرەدى، وزبەك ۇلىسى ۇشكە ءبولىندى، قازاق حاندىعى ىدىرادى. بۇل مەملەكەتتەر ىدىراپ، ءبولىنىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە تۇركى حالىقتارى ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇستى. العاشقى التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعان كەزدە تاتار، باشقۇرت، كاۆكازداعى تۇركى حالىقتارى بولىنسە، وزبەك ۇلىسى ىدىراعاندا قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارى ءبولىنىپ شىقتى. قازاق حاندىعى كەزىندە قازاق پەن قاراقالپاق حالىقتارى ءبولىندى. قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرىنىڭ ياساۋي جولىنان باس تارتۋى قازاق حاندىعىن كۇيرەتتى. بۇل ياساۋي جولىنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەني بولمىسىندا سالماعىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىن بايقاتادى.

قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ تۇركى حالىقتارى تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى ورنى قانداي، نەگە ونىڭ ەسىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ جادىنان ەرەكشە ورىن الادى دەگەن سۇراققا ءالى ەشكىم جارتىمدى جاۋاپ بەرە العان جوق. ول زاڭدى دا. ويتكەنى، قوجا احمەت داۋىرىنەن كەيىنگى 800 جىل حالىق جادىنداعى كوپتەگەن مالىمەتتەردى شايىپ كەتتى. ال، جازبا دەرەكتەر بولسا، جوققا ءتان. تەك، "ديۋاني حيكمەت" قانا كوڭىلگە مەدەۋ. سوڭعى جىلدارداعى ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ "ديۋاني حيكمەتتەن" وزگە دە شىعارمالارى بولعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر. مىسالى، شايح حۇدايداد يبن تاشمۇحاممەد ازيزان ال-بۇحاري جازعان "بۋستان ال-مۋحيببين"1 اتتى شىعارمادا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ "فاتاۆا-ي تانبيح" اتتى شىعارماسى بولعاندىعى تۋرالى دەرەك بار. ودان باسقا "ميرات ال-قۋلۋب", "ريسالا" سياقتى شىعارمالار دا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ قالامىنان شىققاندىعى انىقتالىپ وتىر. بىراق، بۇل شىعارمالاردىڭ ىشىندە "ميرات ال-قۋلۋب" قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بەلدى شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي تاراپىنان جازىلعاندىعى تۋرالى ايتىلاتىن دەرەكتەر بارلىعىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇل شىعارمالاردا نەگىزىنەن سوپىلىق تۋرالى، ۇستاز بەن شاكىرت ارا قاتىناسى تاعى باسقا سوپىلىققا قاتىستى ماسەلەلەر ايتىلادى دا،  تاريحي مالىمەتتەر جوققا ءتان.

قوجا احمەت ياساۋي مەن ونىڭ شاكىرتتەرى، ول سالعان سوپىلىق جول - ياساۋيا تاريقاتىنىڭ سيلسيلالارى (تارماقتارى) تۋرالى دەرەكتەر ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جاقىندا عانا عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلگەن "ناساب-ناما" نۇسقالارىندا، وتەمىس قاجىنىڭ "شىڭعىس-ناما", "تەمىر-ناما" سياقتى شىعارمالاردا عانا كەزدەسەدى. قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى بۇلاردان وزگە شىعارمالاردىڭ بارلىعى دەرلىك XV عاسىردان سوڭ ناقشبانديا تاريقاتى شايحتارى تاراپىنان نەمەسە سولاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى تاراپىنان جازىلعان دۇنيەلەر. بۇل شىعارمالارداعى بۇرمالاۋلار قوجا احمەت ياساۋي تۋرالى تاريحي شىندىقتىڭ بەتىن بۇركەمەلەپ، ول تۋرالى قاتە كوزقاراس قالىپتاستىردى. مىسالى، قوجا احمەت ياساۋي ءتالىم العان ۇستازدارى مەن رۋحاني قاينارلارى تۋرالى قازىرگى كۇنى كوپشىلىككە بەلگىلى دەرەكتەر تاريحي شىندىققا ساي كەلمەيدى. سوندىقتان، ياساۋي تۋرالى زەرتتەۋلەر باعىتىن جاڭادان ايقىنداۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ويتكەنى، ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسى ءXىى-عاسىردان باستاپ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي تاعدىرىندا شەشۋشى رول اتقارعان رۋحاني كۇشكە اينالدى.

ورتا عاسىرلاردا "پير-ي تۇركىستان", "ياساۋي اتا" اتانعان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى ورنىن انىقتاۋ ءۇشىن، يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءXى-ءXىى عاسىرلارداعى مادەني-رۋحاني دامۋ ۇردىسىنە كوڭىل اۋدارۋ، ولاردى تالداۋ قاجەتتىگى تۋادى. ولاي ەتپەيىنشە، ءياساۋيدىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ورنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني دامۋ باسپالداقتارىندا "ياساۋيگە دەيىنگى كەزەڭ", "ياساۋيدەن كەيىنگى كەزەڭ"- دەگەن كەزەڭدەردىڭ بولعانى انىق. ونى مىنا مىسالداردان كورە الامىز.

ءVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا يسلامنىڭ وپپوزيتسيالىق باعىتى - قايسانيا-مۋباييديا اعىمىن قابىلداعان تۇركىلەر، وزدەرىن سول كەزەڭنەن باستاپ مۇسىلمان سانايدى.2 ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە يسلام ورتالىقتارىنان شەگىنگەن باسقا دا رۋحاني اعىمدار دا تۇركىلەر اراسىنا تارالا باستادى. ولاردىڭ ىشىندە يسما'يليا اعىمى، يسلام ورتالىقتارىنان شەتتەتىلگەن شافي'يلەر دە بار ەدى. 951 جىلى ساتۇق بۇعرا ابد ال-كاريم حاننىڭ يسلامنىڭ تراديتسيونالدىق باعىتىن قابىلداۋى ءار ءتۇرلى رۋحاني اعىمدار اراسىنداعى عىلىمي باسەكەلەستىكتى كۇشەيتتى3. ول عىلىم مەن ءبىلىم دامۋىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى بولدى. اسىرەسە، مۋباييديلەر تاراپىنان اشىلعان جاڭالىقتار بۇكىل يسلام الەمىندە مويىندالىپ جاتتى. ءبىرىنشىسى، مۋباييديلەردىڭ قۇراندى سيمۆولدى-اللەگوريالىق جولمەن ءتۇسىندىرۋ تۋرالى ءىلىمدى جاساۋى بولدى ('يلم تا'بيلات ال-قۇران). بۇل ءىلىمدى راتسيونالدىق نەگىزدە ءتۇسىندىرۋ اراب فيلولوگياسى پاندەرىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. ءابۋ ناسر ءال-فارابي بۇل قيىن جاعدايدان شىعۋدىڭ  باسقا جولىن تاپتى. ول اللانىڭ دانالىعىن تانۋدىڭ راتسيونالدىق جولى - حيكما ءيلاحيا ءىلىمىن جاسادى. ول ءۇشىن ءال-فارابي مۋباييديلەر اراسىندا "ەكىنشى ۇستاز" اتاندى4. تۇركىلەر يسلام ءدىنىن تەك تۇتىنۋشى ەمەس، سونىمەن بىرگە يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىن جاساۋشى كۇشكە اينالدى. سىر بويى قالالارىنان شىققان عۇلامالار يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىنە وزدەرىنىڭ قوماقتى ۇلەستەرىن قوستى.

تۇركىلەردەگى يسلامدانۋ پروتسەسى، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىمەن بىرگە تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، تىلىنەن اجىراۋ پروتسەستەرى قاتار ءجۇردى. ءدىن ءتىلى مەن عىلىم، ءبىلىم ءتىلىنىڭ اراب ءتىلى، مەملەكەت ءتلى مەن ادەبيەت، مادەنيەت ءتىلىنىڭ پارسى ءتىلى بولۋى، پارسى مادەنيەتى ىقپالىنىڭ ارتۋىنا اكەلدى. وعان دالەل رەتىندە تۇركىلەر اراسىنان شىققان جۇزدەگەن عۇلامالاردىڭ ءوز شىعارمالارىن تەك اراب تىلىندە جازعانىن كەلتىرۋگە بولادى. ءوز ەڭبەكتەرىن تۇركى تىلىندە جازعان ساناۋلى عانا كىسىلەر بار. ولار - ءجۇسىپ بالاساعۋني، ماحمۋد قاشعاري، احمەت يۇگنەكي، قوجا احمەت ياساۋي. ماحمۋد قاشعاريدىڭ "ديۆان لۋعات ات-تۇرك" اتتى ەڭبەگىنىڭ جازىلۋى، تۇركى ءتىلىنىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن تۋعان سياقتى. بۇكىل ورتالىق ازياداعى بيلىكتىڭ تۇركىلەر قولىندا بولۋىنا قاراماستان، حالىق اراسىنداعى پارسىلانۋ پروتسەسى توقتامادى. ونىڭ ۇستىنە X عاسىردان باستالعان بۇكىل يسلام الەمىندەگى توقىراۋشىلىق، تۇركىستان جەرىنە دە جەتكەن بولاتىن. ءار ءتۇرلى رۋحاني اعىمدار ىقپالىندا بولعان قاراحاندىقتار مەملەكەتى بىرنەشە مايدا يەلىكتەرگە ءبولىنىپ كەتتى. ءXىى عاسىر باسىندا قاراحاندىقتار مەملەكەتتەرىنىڭ قاراقىتايلار بيلىگىن مويىنداۋى - وسى توقىراۋشىلىقپەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. وسىنداي تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، ساياسي داعدارىسقا ۇشىراعان كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي تاريح ساحناسىنا شىقتى.5 ءوز ءداۋىرىنىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراۋ سەبەپتەرىن تولىق سەزىنگەن قوجا احمەت ياساۋي، تۇرىك حالىقتارىن يسلام ءدىنى اياسىندا  ءوز رۋحاني-مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جول -سوپىلىقتىڭ تۇركىلىك باعىتىن دۇنيەگە كەلتىردى. حالىق ياساۋي ءىلىمىن بىردەن مويىنداي قويعان جوق. تۇركىستان قالاسىنىڭ بۇرىنعى يمام-حاتيبى ابد ال-قادىر قاري قولىنداعى كونە قولجازبادا ءياساۋيدىڭ تۇركىستاندا 30 جىل بويىنا ءوز زامانداستارىنان قورلىق كورگەنى، حالىق ونى كورگەن جەردە تاسپەن اتقىلاعانى ايتىلادى. تەك ،جالعىز ۇلىن ولتىرگەننەن كەيىن عانا حالىق ونىڭ جولىنىڭ دۇرىستىعىن مويىنداپ، سوڭىنا ەرەدى.6 بيلەۋشىلەر دە قولداۋ كورسەتە باستايدى. "ناساب-ناما" نۇسقالارىندا جەرگىلىكتى بيلەۋشى قايۋ تەگىننىڭ قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي حانكاسىنا وگىز تاۋ مەن قاراشىق اراسىنداعى 200 قوستىق جەردى ۋاقىف ەتىپ بەرگەندىگى تۋرالى ايتىلادى.7 ال، شاكىرتتەرى بولسا، سول ءداۋىردىڭ وزىندە تۇركى الەمىنىڭ كوپ جەرىنە جايىلىپ ۇلگەرەدى. سۇلەيمەن باقىرعانيدى ۇرگەنىش ۋالاياتىنا، مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدى وتىرارعا جىبەرەدى. وزىمەن اتتاس شاكىرتى احمەت سوپىنى قايالىق ەلىنە اتتاندىرادى.8 حالىق قايتادان تۇركىلىككە بەت بۇرا باستايدى. ءدىن ءتىلى دە، مەملەكەت ءتىلى دە، مادەنيەت ءتىلى دە قايتادان تۇركىلىك سيپات الا باستايدى. بۇل تۋرالى قوجا احمەت ياساۋي حيكمەتتەرىندە مىناداي جولدار بار:

قوشتامايدى عالىمدار بىزدەر ايتقان تۇركىنى.

بىلگەندەردەن ەسىتكىل، اشار كوڭىل مۇلكىنىڭ.

ايات، حاديس ماعناسى تۇركى بولسا مۋافيق.

ماعىناسىنا جەتكەندەر جەرگە قويار بورىگىن.9

قوجا احمەت ياساۋي ءدىن ءتىلىن تۇرىكشە سويلەتىپ قويعان جوق، جولىندا كەزدەسكەن قانشاما قيىندىقتارعا قاراماستان، تۇركى حالىقتارىنىڭ  ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن يسلام ءدىنىنىڭ تالاپتارىنا ساي قالىپتاستىردى. تۇركىنىڭ ءورشىل رۋحىن قۇران سىرلارىنىڭ تۇڭعيىعى مەن پايعامبار حاديستەرىنىڭ اسىلدارىمەن تولىقتىردى. ءسويتىپ، ياساۋي تۇركى رۋحىن يسلام رۋحىمەن اجىراماستاي ەتىپ، قايتا ءورىپ شىقتى. وسىلاي ياساۋي جولى تۇركىنىڭ بار رۋحاني بولمىسىن قاناعاتتاندىراتىن ءىلىم ەسەبىندە دۇنيەگە كەلدى. سول سەبەپتى يسلام الەمى ونى سول كەزەڭنىڭ وزىندە «شايح ۋل-ماشايح-ي تۋرك»، «پير-ي تۇركىستان»، «قتۋب ال-اقتاب» دەپ اتادى. باسقاشا ايتقاندا، قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى تۇركى دۇنيەسىنىڭ «تەمىرقازاعى» بولدى. ياساۋي جولىنان تىس يسلام قابىلداعان تۇركى حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ  ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەك رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن عانا قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ىقپالىن تيگىزدى. ونى ياساۋيا تاريقاتى تارماقتارىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تالداعاندا كوزىمىز جەتەدى.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ شاكىرتتەرى قاتارىندا 12 مىڭ سۇلتان مەن 99 مىڭ جاي حالىقتىڭ بولعانى ايتىلادى.  ءياساۋيدىڭ وسى شاكىرتتەرى ءۇش تارماققا ءبولىنىپ، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ءۇش تارماعىن قۇرادى. ءبىرىنشى، تارماقتى يسحاق بابتان تارايتىن اۋلەت وكىلدەرى; ەكىنشى تارماقتى - ابد ار-راحيم باب-ساتۋق بۇعرا حان اۋلەتى; ءۇشىنشى تارماقتى يسحاق بابتىڭ ءىنىسى ابد ال-جاليل باب ۇرپاقتارى قۇرادى. يسحاق باب ۇرپاقتارى XI عاسىرعا دەيىن تازا ءدىني ماسەلەمەن شۇعىلدانعان اۋلەت وكىلدەرى بولسا، ابد ار-راحيم باب-ساتۇق-بۇعرا حان ۇرپاقتارى XIII عاسىر باسىنا دەيىن قاراحان مەملەكەتىن بيلەپ كەلگەن اۋلەت وكىلدەرى بولدى. ال، ابد ال-جاليل باب اۋلەتى دەپ VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا وعىز مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان اۋلەت وكىلدەرىن ايتادى.  «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا قاراحاندىق جانە وعىزدىق بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى قولدارىنداعى ساياسي بيلىكتەن ايىرىلعان سوڭ رۋحاني سالاعا كوشكەنگە ۇقسايدى. وعان جوعارىداعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ءۇش تارماقتىڭ ەكەۋىنىڭ قاراحاندىق جانە وعىزدىق  بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن باستاۋ الۋى دالەل بولا الادى.10

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ سوپىلىقتىڭ تۇركىلىك باعىتىن جاساۋى، تۇركىلەردىڭ رۋحاني دەربەستىككە ۇمتىلۋى يسلام الەمىنىڭ بارلىق جەرىندە قولداۋ تابا قويعان جوق. اسىرەسە، حوراسان مەن ۇرگەنىش عۇلامالارى ياساۋي جولىنا قاتتى شۇيلىكتى. "ديۋاني حيكمەت" پەن "ناساب-نامانىڭ" قوقان نۇسقاسىندا حوراساننان بابا ماچين مەن ۇرگەنىشتەن يمام مارعۋزي كەلىپ، بۇل جولدان قايتۋدى تالاپ ەتكەندىگى، بىراق وزدەرى ياساۋيمەن بولعان ءىلىم جارىسىندا جەڭىلىپ، وزدەرىنىڭ سوڭىندا ياساۋيگە شاكىرت بولعاندىعى ايتىلادى. بۇل رۋحاني تىكە-تىرەستىڭ سوڭى ءXىىى عاسىر باسىندا حورەزم شاح مۇحاممەدتىڭ تۇركىستان مەن ماۋارانناحردى بيلەگەن قاراحاندىقتار بيلىگىن جويىپ، ءوز مەملەكەتى قۇرامىنا قوسىپ الۋمەن اياقتالدى. اراب تاريحشىسى ياقۋت حاماۋي ءوزىنىڭ "مۋ'جام ال-بۋلدان" اتتى ەڭبەگىندە مۇحاممەد بين تەكەشتىڭ تۇركىستان مەن ماۋارانناحردى جاۋلاپ العانىن، قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىعىمەن جويعانىن جازسا، ال، "ناساب-ناما" نۇسقالارىندا وتىراردىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىسى حاسان يبن ابد ال-حالىق بىلگە حاندى ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەد سۇلتان كەلىپ ولتىرگەنى، ونىڭ ورنىنا قايىر حاندى حان قويعانى، قايىر حاننىڭ ءناسىلى قاڭلى ەكەنى جازىلعان.11

بۇدان كەيىنگى كەزەڭنىڭ شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنا ۇلاسقانى، ول بۇكىل ەۆرازيا قۇرلىعىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراتقانى تاريحتان بەلگىلى. وسى شەشۋشى كەزەڭدە ياساۋيا شايحتارى شىڭعىس حان جاعىندا بولدى. وعان دالەل رەتىندە قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدىڭ شىڭعىس حان كەڭەسشىسى بولعانىن، ءوزىنىڭ تۋعان قالاسى زارنۋقتى شىڭعىس حان اسكەرىنە قارسىلاسپاي بەرىلۋگە  كوندىرگەنىن ايتۋعا بولادى. شىڭعىس حان ول قالاعا "قۇتلىع بالىع"- دەپ، ات قويادى.12

وسىدان اراعا ءجۇز جىل سالىپ، ياساۋي جولى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالادى. ول مەملەكەتتىڭ  تەك مەملەكەتتىك يدەولوگيالىق باعىت-باعدارىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىنە وزگەرىستەر ەنگىزەدى.  قازىرگى قازاق حالقى قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ باسى وسى ياساۋي جولىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن قازاق شەجىرەلەرىنەن ايقىن كورۋگە بولادى. شەجىرەلەردە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ارعى اتاسى - وزبەك حان. وزبەك حاننىڭ ءۇش ۇلى - بايشورا، جانشورا، بەكشورا. (باسقا شەجىرەلەردە - اقارىس، جانارىس، بەكارىس).13

التىن وردا مەملەكەتىندە ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرگەن وزبەك حان. وزبەك حاندى يسلام دىنىنە مويىن بۇرعىزعان ياساۋيا تاريقاتىنىڭ شايحتارى، زەڭگى اتا شاكىرتتەرى - سادر اتا -بابا تۋكلاس(بابا تۇكتى شاشتى ءازيز), بادر اتا، ساييد اتا، ۇزىن حاسان اتا.14 تاريحشى قۇربانعالي حاليد بولسا، وزبەك حان مەن ونىڭ ۇلى جانىبەك حاننىڭ التىن وردانى ءۇش ۇلىسقا بولگەنىن ايتادى. دەمەك، بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار قازىرگى قازاق حالىقى قۇرامىنداعى جۇزدىك، تايپالىق رۋلىق قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋى التىن وردانىڭ يسلامدانۋىمەن، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇل قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ يسلامدانۋىمەن بايلانىستىلىعىن قازاق رۋلارى مەن تايپالارى باسىنداعى "سوپى", "قوجا", "شورا" اتاۋلارىنان دا، ول قۇرىلىمداردىڭ جاي ەتنيكالىق بىرلىكتەر ەمەس، يدەولوگيالىق رۋحاني بىرلىككە نەگىزدەلگەنىن كورۋگە بولادى.

ياساۋيا تاريقاتىنىڭ  مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى، مەملكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن وزگەرتۋى، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىنە دە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى.

بۇرىنعى مونعولداردىڭ ۇكىمەت كونتسەپتسياسى بويىنشا مەملەكەتتەگى بار بيلىك حان قولىندا بولدى جانە ول  شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ قولىنا مۇراگەرلىكپەن كەلەتىن. حاندىق بيلىك شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ايەلى بورتەدەن تاراعان - جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولە ۇرپاقتارىنا عانا تيەسىلى ەدى. ولاردى "التان ۇرۇق" "التىن اۋلەت" -دەپ اتادى. جوعارعى بيلىككە جەتۋدىڭ باستى شارتى - وسى "التىن اۋلەت وكىلدەرىنىڭ قولداۋى بولاتىن. ولار وزدەرىنىڭ پىكىرىن حان سايلاناتىن جيىن - قۇرىلتايدا ايتاتىن. وسى قۇرىلتاي قولداعان "التىن اۋلەت" وكىلى عانا قۇقىلى بولدى. قۇرىلتاي كەلىسىمىنسىز تاققا وتىرعان حان جازالانۋعا ءتيىس بولدى. ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالعان سوڭ حان سايلاۋ جۇيەسى تۇبەگەيلى وزگەردى. ەندى حان ءجۇز، تايپا، رۋ باسىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن، سولاردىڭ تاڭداۋىمەن سايلاناتىن بولدى. حاننىڭ ابسوليۋتتىك بيلىگى شەكتەلدى. حان تەك شاريعات شەڭبەرىندە ارەكەت ەتۋگە ءتيىس بولدى. قوعامدا بيلەر ينستيتۋتى قۇرىلدى. بۇرىن ايماقتاردى شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنان شىققان بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى باسقاراتىن بولسا، ەندى بيلىك رۋ، تايپا، ءجۇز بيلەرىنىڭ قولىنا ءوتتى. جوشى ۇلىسىنىڭ باتىسىندا بيلەر ءوز ۇلىستارىنىڭ تولىق بيلەۋشىلەرىنە اينالدى. XV عاسىر قارساڭىندا بيلەر قولىندا شەكسىز بيلىك بولدى. جوشى اۋلەتىنەن كىمنىڭ حان سايلاناتىنىن ماڭعىت بيلەرى شەشەتىن. بىراق، ول كەزەڭدە بيلەردىڭ ەشقايسىسى حان تاعىنا تالاسىپ كورگەن ەمەس.

رۋ، تايپا، ءجۇز بيلەرىنە مۇنداي شەكسىز بيلىك بەرگەن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى بولاتىن. مۋرشيد - ءمۇريد ء(پىر - مۇرت) ۇلگىسىندە قۇرىلعان مۇنداي جۇيە رۋ بيىنە قوعامنىڭ ءار ءبىر مۇشەسىن باعىنىشتى ەتتى. يسلام الەمىنىڭ وزگە ايماقتارىندا سوپىلىق تاڭداۋلىلار ەنشىسىندە بولسا،  تۇركى دالاسىندا سوپىلىق جول جالپى حالىقتىق سيپات الدى. رۋدىڭ ءار ءبىر مۇشەسى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ دا مۇشەسى بولىپ ەسەپتەلدى. رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قۇرىلىمدار قاندىق، ەتنيكالىق بىرلىككە ەمەس، رۋحاني-يدەولوگيالىق بىرلىككە نەگىزدەلدى، سول نەگىزدە توپتاستىرىلدى. قاندىق بىرلىك قىز الىسپايتىن شەڭبەردە عانا قالدىرىلدى. رۋ ءبيى تايپا بيىنە، تايپا ءبيى ءجۇز بيىنە، ءجۇز ءبيى حانعا باعىناتىن. مۇنداي قوعامدا قوعامنىڭ ءار ءبىر مۇشەسىنىڭ ەركىن ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىگى بولدى.

ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر دە ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستارعا تىيىم سالىندى. ول ءوز كەزەگىندە ايەلدەردىڭ قوعامدا ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. ءار اۋىلدا رۋلاس، قانداس ادامدار تۇراتىن بولعاندىقتان، ول اۋىلدىڭ ايەل قىزدارى ءبىرىنىڭ اپكەسى، ءبىرىنىڭ قارىنداسى، ءبىرىنىڭ كەلىنى، ءبىرىنىڭ جەڭگەسى ەدى. سول سەبەپتى، ايەل بالاسىنا قاتىناس تەك سىيلاستىققا نەگىزدەلدى. قوعامدا ايەلگە دەگەن ەرەكشە سىي-قۇرمەت قالىپتاستى، ايەلدى، اپا قارىنداستى حالىق ارىنا بالادى. سول داۋىردەن بىزگە دەيىن كەلىپ جەتكەن "اۋرۋ استان، داۋ قارىنداستان", "جەسىر داۋى - جەر داۋى" دەگەن ماقالدار بۇل ايتىلعانداردىڭ دۇرىستىعىنا تولىق دالەل بولا الادى.

ياساۋيا تاريقاتىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالۋى سول داۋىردەگى ەڭ وزىق قوعامدىق قاتىناستاردى قالىپتاستىردى. شەشەندىك، جىراۋلىق ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋى دا وسى التىن وردا داۋىرىندە بولعان دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ويتكەنى، تەك، جالپى حالىققا ارقا سۇيەگەن قوعامدا عانا، حانعا شىندىقتى بۇكپەسىز اشىق ايتۋ مۇمكىن بولاتىن. جالپى التىن وردا مەملەكەتى وزبەك حان تۇسىندا ءوزىنىڭ ەڭ گۇلدەنگەن كەزەڭىن باسىنان كەشىردى.

التىن وردا مەملەكەتىندە قالىپتاسقان مۇنداي جاعداي شىڭعىس حاننىڭ كەيبىر ۇرپاقتارىن قاناعاتتاندىرمادى. وزبەك حاننىڭ ءوز ۇلى جانىبەك حاننىڭ ءوزى بۇل ساياساتقا قارسى بولدى. ­وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولىپ، ونىڭ ورنىنا جانىبەك حاننىڭ تاققا وتىرۋى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىن، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن وزگەرتتى. اسان قايعى باستاعان بيلەردىڭ جانىبەك حاندى رايىنان قايتارماق بولعان ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالدى. جانىبەك حان پارسىلاردىڭ ابسوليۋتتىك بيلىك ۇلگىسىنە ۇمتىلدى، دەمەك ابسوليۋتتىك بيلىكتى قالادى. ابسوليۋتتىك بيلىكتى قامتاماسىز ەتەدى دەگەن باسقا ءدىني اعىمدارعا يەك ارتا باستادى. ناتيجەسىندە 1356 جىلى جانىبەك حان ءوزى قۇرعان بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ تاراپىنان ءولتىرىلدى. وردا دا بەرەكەسىزدىك باستالدى. ياساۋيا شايحتارى-بيلەردى جاۋ تۇتقان شىڭعىس حاننىڭ سول ۇرپاقتارى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. حانداردىڭ مۇنداي وزبىرلىعىنا ششىداماعان كەيبىر تايپالار التىن وردانى تاستاپ، باسقا جاققا كوشە باستادى. ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ. ۆ. ترەپاۆلوۆ ماڭعىتتاردىڭ 1350-1360 جىلدارى وڭتۇستىك-شىعىسقا جاپپاي كوشكەنىن ايتادى.

ءامىر تەمىردىڭ التىن وردانى، توقتامىس حاندى تالقانداۋىنىڭ ءوزى ولاردى توقتاتا المادى. مەملەكەتتە تىنىشتىق ورناتپاق بولىپ، بارىن سالعان ەدىگە بي ءۇمىتى اقتالمادى. ول سوڭىندا حورەزىمگە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ول كەزدەگى وردا ىشىندەگى جاعداي تۋرالى "انونيم يسكاندەرا" اتتى جازبادا بىلاي دەپ جازىلعان: "توقتامىس حاننىڭ ۇلى جالال اد-دين زامانىندا... وردادا بار بيلىك تاجىكتەر قولىندا بولدى. موڭعول امىرلەرى شەتكە ىسىرىلدى. ولار ونىڭ /حاننىڭ/ ءىنىسى سۇلتان ماحمۋدتى حاندىق بيلىكتى قولىنا الۋعا ۇگىتتەدى ... ءبىر جىلدان كەيىن ول تۇندە اعاسىن تاقتا وتىرعان جەرىندە ءولتىردى.

وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي التىن وردا مەملەكەتى بىرنەشە يەلىكتەرگە ىدىراپ كەتتى. ىدىراۋدىڭ باستى سەبەبى بولعان التىن وردا مەملەكەتى حالقىنىڭ رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋشى كۇش، تۇركىلىك مادەنيەت وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتۋ بولاتىن. وكىنىشكە وراي، بۇل قاسىرەتتى تاريحتان كەيىنگى بيلەۋشىلەر ساباق المادى.

14 عاسىردا دۇنيەگە ناقشبانديا تاريقاتى كەلدى. بۇل تاريقات ءوزىنىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىگى جاعىنان سوعدى-تاجىك، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلدى. ول قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە X-XII عع. كونفورميستىك باعىتتاعى عۇلامالار تاراپىنان جاسالىنعان شاريعات ۇكىمدەرىن باسشىلىققا العان تاريقات رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىن بىلدىرەتىن ەدى جانە ول عاسىرلارعا سوزىلعان ەۆرازيا كەڭىستىگىندە بيلىك يەسى بولعان تۇركىلەرگە، تۇركىلەردىڭ رۋحاني تىرەگى ياساۋي جولىنا قارسى باعىتتالعان ەدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ماۋارانناحرداعى XVI عاسىرداعى وكىلى قوجا احرار «شىڭعىس حان ياساسىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرامىن»- دەۋىنىڭ ءوزى ناقشبانديلەردىڭ باستى قارسىلاسى كىم ەكەنىن انىق اڭعارتادى. ەڭ باستىسى رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستارعا سالىنعان تىيىم الىنىپ تاستالدى. كەرىسىنشە، حالىق اراسىندا قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەگە قولداۋ كورسەتىلدى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن فاكتور ەدى. ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىن، بيلەر ينستيتۋتىن كۇيرەتەتىن، حاندى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر قۇرالعا اينالدى. بۇل حاندار ءۇشىن اسا قاجەتتى يدەولوگيا بولىپ كورىندى. ويتكەنگى، حاندارعا ياساۋي جولى تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋدا ەشقاشان ابسوليۋتتىك بيلىك بەرمەيتىن. سوندىقتان ولار ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتە باستادى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى، ءابىلحايىر حاننىڭ ناقشبانديا تاريقاتىنا قولداۋ كورسەتۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. وسى وقيعا ناتيجەسىندە قازاق حاندىعى مەن شايبانيلەر مەملەكەتى، نوعاي ورداسى بولىپ ۇشكە ءبولىندى. مۇحاممەد شايباني حاننىڭ كوشپەلى وزبەكتەردىڭ ءبىر بولىگىن الىپ، ماۋارانناحرعا كەتۋى، ەكى تاريقات اراسىنداعى شيەلەنىستى ودان ءارى ۋشىقتىرىپ جىبەردى. ماۋارانناحرعا بارعان وزبەكتەر ءۇشىن ەكى تاريقات اراسىندا ۇلكەن تارتىستار ءجۇردى. ءXVى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە بۇحارا بيلەۋشىسى ۋبايدۋللا حاننىڭ كومەگىمەن ناقشبانديلەر ياساۋيا شايحتارىنان باسىم ءتۇسىپ، بيلەۋشىلەرگە ىقپالىن وتكىزدى. ۋاقىت وتە كەلە ماۋارانناحردا ناقشبانديا تاريقاتى شەشۋشى رۋحاني كۇشكە اينالدى. ماۋارانناحرلىق وزبەكتەر وزدەرىنىڭ سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى جاعىنان وزدەرىنىڭ تۇركىستاندا قالعان قانداستارىنان اجىراي باستادى.

بۇل كەزەڭدە قازاق دالاسىندا قازاق حاندىعى بوي كوتەرىپ، قازاق حالقىنىڭ بىرىگۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتتى. بۇل حالىققا "قازاق" اتاۋىنىڭ بەرىلۋىنىڭ ءوزى - وزگەنىڭ جەتەگىنە ەرمەي، ءوزىنىڭ رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋىمەن بايلانىستى بولدى. تۇركىنىڭ ءورشىل رۋحى - ياساۋي جولىن قادىر تۇتقان بار حالىق قازاق حاندىعى تۋىنىڭ استىنا جيىلدى. وكىنىشكە وراي، قاسىم حاننىڭ ءوزى بۇحارالىق ناقشبانديلەر شايحى ابۋ باكر سا'دقا (970/71 -1561/62 ج. ق. ب.) شاكىرت بولۋى، ال بالالارىن 1512 جىلى بۇقارادان، بابىر اسكەرىنەن  قاشقان اتاقتى جۋيباريلىك شايح حوجا يسلامعا تاربيەگە بەرۋى، قاسىم حان بالالارىنىڭ تاققا وتىرعاننان كەيىن ناقشبانديلەرگە يەك ارتۋى، ەل ىشىندەگى رۋحاني بىرلىكتى تاعى بۇزدى. ابسوليۋتتىك بيلىكتى كوزدەگەن قازاق حاندارى رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قۇرىلىمداردى بۇزۋعا، بيلەر ينستيتۋتىن جويۋعا، ءسويتىپ حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالدى. ول ارەكەت ناقشبانديلەر جولىن قازاق اراسىنا تاراتۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ جولىنا تولىق بەت بۇرعان قاراقالپاق تايپاسى 1616 جىلى بۇلىك شىعارىپ، قازاق حالقى قۇرامىنان شىعارىلىپ تاستالدى. وعان دەيىن ۇلى ءجۇزدىڭ بەلدى تايپاسىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

ناقشبانديلەر سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن، يدەولوگيالىق ىقپالىن تولىق قابىلداعان رۋلار قازاق جۇزدەرى قۇرامىنان شىعارىلدى. قازىرگى قازاق جۇزدەرى قۇرامىنا كىرمەيتىن سۋناق، شالاقازاق، تۇركىستان، شىمكەنت، تاراز ماڭىنداعى وزبەكتەردىڭ پايدا بولۋى، وسى رۋحاني پروتسەستەردىڭ تىكەلەي جەمىسى. مىسالى، تۇركىستان ماڭىنداعى قارناق اۋلىندا 100% وزبەك تۇرادى. تەگى جاعىنان ولاردىڭ 95% كەشەگى قازاق رۋلارىنان شىققاندىعى انىقتالدى. قاراشىق اۋلىن مەكەندەپ وتىرعان حالىق تا سولاي. ول جەرگە ءۇش ءجۇز ءۇي كوكمۇرىن قىپشاقتى وتىرعىزىپ، 200 قوس جەردى حاندار ارنايى ءبولىپ بەرگەندىگىن ايتادى. ال، سۋناقتار قۇرامىنداعى اتالارعا قارايتىن بولساق، وندا ولاردىڭ ءۇش ءجۇز قۇرامىنداعى رۋلاردان قۇرالعانىن بايقاۋعا بولادى.

بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشتەي ەتنيكالىق جىكتەلۋىنە سوپىلىق اعىمداردىڭ دا بەلگىلى دارەجەدە ىقپالى بولعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، قازاق حالىقى قۇرامىنداعى رۋ، تايپا، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ قازاق حالقىنىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىندا شەشۋشى رول اتقارعان باستى فاكتور ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. ەگەردە ول جۇزدەر، رۋلار اراسىندا الاۋىزدىق تۋىپ جاتسا، ول الاۋىزدىقتىڭ نەگىزگى سەبەبى ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن رۋحاني قايشىلىقتاردا، سوپىلىق اعىمنىڭ وزگەرۋىمەن بايلانىستى بولعانىن ەسەپكە المايمىز.

تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول «جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. ناتيجەسىندە قازاق قوعامىنىڭ    قۇرىلىمدىق جۇيەسى وزگەردى. بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (ساكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى  ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن  رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى-بي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. سودان كەيىن عانا ولار حالىق اراسىنا بارىپ بيلىك جۇرگىزەتىن. بارعان جەرىندە ول ءبيدىڭ تۋعان-تۋىسى، اعايىن جەك-جاتى جوق بولاتىن. بۇل بيگە ءار كەزدە كەز-كەلگەن داۋدى شەشۋدە تەك ءادىلىن ايتتىراتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى  مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ  «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ سارت اتاندىردى.

بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى قايتادان ءوز مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، تاۋەلسىز ەل بولعاندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تاۋەلسىزدىگى قاجەت. سوندا عانا قازاق حالقى ءوزىنىڭ وتكەنىنە باعا بەرىپ، جەڭىسىمەن ماقتانىپ، جەڭىلىسىنەن ساباق الاتىن دارەجەگە جەتەدى. وكىنىشكە وراي، قازىرگى كۇنى ەلىمىزدەگى قوعامدىق عىلىمداردىڭ ەشبىرى - قازاق حالقىن ۇيىستىرعان، حالىق ەتىپ تاريح ساحناسىنا شىعارعان قانداي كۇش، قانداي قۇدىرەت دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن جوق. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەيىنشە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تاۋەلسىزدىگى قالىپتاسپايتىنىنا  زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبىنىڭ سەنگىسى كەلمەيدى. ياساۋي جولى دەسە تەك ءدىن دەپ تۇسىنەدى. ياساۋي جولى تەك يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتى ەمەس، سونىمەن بىرگە، تۇركىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ يسلام نەگىزدەرىمەن تۇتاستىرا ورىلگەن بۇكىل بولمىسى ەكەندىگىن سەزىنە الماي كەلەدى. تۇركىلىك دۇنيەتانىم، ءدىن، مادەنيەت، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، رۋلىق، تايپالىق جۇيە مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار، مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى تولىعىمەن «ياساۋي جولى» دەپ اتالاتىن رۋحاني ارنانىڭ قۇرامداس بولىكتەرى ەكەندىگى، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان سوڭعى جىلدارى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا تولىق انىقتالدى. سوندىقتان، ياساۋي جولىنا تەك ءدىن دەپ قاراۋ، جالپى ءدىندى قوعامدىق ۇدەرىستەردەن بولەك قاراستىرۋ تاريح عىلىمىندا كوپتەگەن ماسەلەلەر بەتىنىڭ اشىلماي قالۋىنا سەبەپ بولىپ وتىرعان فاكتور ەكەندىگىن ۇعىناتىن كەز جەتتى.

زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءى تۇركولوگيا عزي-ءنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

1 شايح حۇدايداد يبن تاش مۇحامماد ال-بۇحاري. بۋستان ال-مۋحيببين. -تۇركىستان: ياساۋيتانۋ عزو، 2006.

2 بارتولد ۆ.ۆ. تۋركەستان ۆ ەپوحۋ مونگولسكوگو ناسشەستۆيا. ت.1. - موسكۆا: 1963. س. 258.

3 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.ءىى. چ. 2. -موسكۆا: 1963. س.41.

4 مۋمينوۆ ا.ك.  نوۆىە ناپراۆلەنيا ۆ يزۋچەني يستوري براتستۆا ياساۆيا// وبششەستۆەننىە ناۋكي ۋزبەكيستانا، №10-12, س. 34.

5 ز.جانداربەكتىڭ «ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى» كىتابىندا بۇل ماسەلەلەر تولىق ايتىلعان.

6 ابۋ سالام قوجا يبن فايزاللاح ريسالاسى، 1 ب.

7 يۋلداشەۆ ا. قولجازباسى، 115-120 قاتار.

8 جانداربەك ز. ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى. -الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2006. 46 ب.

9 قوجا احمەت ياسساۋي. حيكمەتتەر. الماتى: «دايك-پرەسس»، 2000. 188 ب.

10 جانداربەك ز. ياساۋي جولى ... 46 ب.

11 ماۋلانا سافي اد-دين ورۇڭ قويلاقي. ناساب-ناما. -تۇركىستان: مۇرا، 1992. 24 ب.; ۆولين س.سۆەدەنيا ارابسكيح يستوچنيكوۆ IX-XVI ۆۆ. و دولينە رەكي تالاس ي سمەجنىح رايوناح // تيايە. ت.VIII. -الما-اتا: يزد. ان كاز سسر، 1960. س. 86.

12 راشيد اد-دين. لەتوپيس. ت.ءى. كن. 2. -م.-ل.: يزد. ان سسسر، 1952. س. 204.

13 كوپەەۆ ج. قازاق شەجىرەسى. -الماتى: 1994. 21 ب.

14 ۋتاميش-حادجي. چينگيز-نامە. -الماتى: عىلىم: 1992. 105-107 سس.

«اباي-اقپارات»