XIII عاسىر ياعني، بىرىككەن مونعول مەملەكەتى قۇرىلعانعا دەيىن كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندىلەر ادەبيەتى ادەتتەگىدەي حالىق اۋىز ادەبيەتى فورماسىندا دامىپ كەلدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى جىر، اڭىز ەرتەگىلەر، باقسىلىق دومدارى، وسيەت-قاعيدالار، باتا، سوعىس پەن اڭ اۋلاۋ كەزىندە ايتىلاتىن ۇراندار سيپاتىندا  بولدى. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا كوشپەندىلەردىڭ ەڭ العاشقى جىرى - ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى I عاسىردا عۇن  ء(حۇننۇ) ەلىندە ءان بولىپ ايتىلعان  4 جولدىق قاسىرەتتى ولەڭ بولىپ تابىلادى. كەيىن مۇنداي ولەڭدەر مونعولدار ورتاسىنا كەڭ تارالىپ بۇگىنگە دەيىن «ۋرتىن دۋ» (ۇزاق، سوزىلىڭقى ءان دەگەن ماعىنادا) دەگەن جەكە جانر رەتىندە ساقتالعان.

كوشپەندى مونعولداردىڭ كونەدەن جەتكەن ەرتەگى، اڭىزدارىنىڭ ىشىندە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جانە امەريكا ۇندىستەرىنىڭ اراسىندا ايتىلاتىن نۇسقالارمەن ۇندەسەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەر اتاپ كورسەتۋدە.  سونداي-اق، ەجەلگى گرەك فيلوسوفى ەزوپتىڭ مىسال ەرتەگىلەرى،  «ىنجىلدە» جازىلعان اڭىزدار دا مونعول اۋىز ادەبيەتىندە  كەزدەسەدى جانە ەسكەندىر تۋرالى باياندالاتىن  «سۋلحارناين تۋج» (زۇلحارناي جىرى) اتتى ەرتەگى دە بار. ولاردىڭ ىشىندە تاڭدى تاڭعا، كۇندى كۇنگە ۇرىپ اندەتىپ ايتىلاتىن جىرلاردىڭ ورنى ايىرىقشا. ايتالىق، باتىس مونعولدىڭ اتاقتى جىرى «جاڭعىر»-دى تولىق نۇسقاسىمەن جىرلاپ شىعۋ ءۇشىن 60 تاۋلىك ۋاقىت كەتەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەر انىقتاپ وتىر.

XIII عاسىر ياعني، بىرىككەن مونعول مەملەكەتى قۇرىلعانعا دەيىن كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندىلەر ادەبيەتى ادەتتەگىدەي حالىق اۋىز ادەبيەتى فورماسىندا دامىپ كەلدى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى جىر، اڭىز ەرتەگىلەر، باقسىلىق دومدارى، وسيەت-قاعيدالار، باتا، سوعىس پەن اڭ اۋلاۋ كەزىندە ايتىلاتىن ۇراندار سيپاتىندا  بولدى. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا كوشپەندىلەردىڭ ەڭ العاشقى جىرى - ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى I عاسىردا عۇن  ء(حۇننۇ) ەلىندە ءان بولىپ ايتىلعان  4 جولدىق قاسىرەتتى ولەڭ بولىپ تابىلادى. كەيىن مۇنداي ولەڭدەر مونعولدار ورتاسىنا كەڭ تارالىپ بۇگىنگە دەيىن «ۋرتىن دۋ» (ۇزاق، سوزىلىڭقى ءان دەگەن ماعىنادا) دەگەن جەكە جانر رەتىندە ساقتالعان.

كوشپەندى مونعولداردىڭ كونەدەن جەتكەن ەرتەگى، اڭىزدارىنىڭ ىشىندە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ جانە امەريكا ۇندىستەرىنىڭ اراسىندا ايتىلاتىن نۇسقالارمەن ۇندەسەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەر اتاپ كورسەتۋدە.  سونداي-اق، ەجەلگى گرەك فيلوسوفى ەزوپتىڭ مىسال ەرتەگىلەرى،  «ىنجىلدە» جازىلعان اڭىزدار دا مونعول اۋىز ادەبيەتىندە  كەزدەسەدى جانە ەسكەندىر تۋرالى باياندالاتىن  «سۋلحارناين تۋج» (زۇلحارناي جىرى) اتتى ەرتەگى دە بار. ولاردىڭ ىشىندە تاڭدى تاڭعا، كۇندى كۇنگە ۇرىپ اندەتىپ ايتىلاتىن جىرلاردىڭ ورنى ايىرىقشا. ايتالىق، باتىس مونعولدىڭ اتاقتى جىرى «جاڭعىر»-دى تولىق نۇسقاسىمەن جىرلاپ شىعۋ ءۇشىن 60 تاۋلىك ۋاقىت كەتەتىندىگىن زەرتتەۋشىلەر انىقتاپ وتىر.

ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ اراسىندا ەپوستىق جىرلار كەڭ تاراۋمەن قاتار، تاريحي وقيعانى ادەبي-كوركەم تاسىلمەن ۇرپاققا جەتكىزگەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر جانرى رەتىندە قالىپتاسقانى بارشاعا ايان. مونعولدىڭ ءىرى ەپوستارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ كونەسى - «حان حارانحۋي» اتتى جىر ءارى ول كوشپەندى مونعول تايپالىق ايماقتارىنىڭ وداعى قۇرىلاردان الدەقايدا بۇرىن شىعارىلعاندىقتان «ەپوستاردىڭ حانى» نەمەسە «ەپوس اتاسى» رەتىندە قاراستىرىلادى. الەم ادەبيەتتانۋشىلارىنىڭ ەڭ كوپ زەرتتەگەن «گەسەر جىرى»  X عاسىرلىق وقيعالاردى بەينەلەيتىندىگى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن. اتالمىش جىر تۇڭعىش رەت مونعوليادا باسىلىپ شىعارىلعانعا دەيىن  تيبەت، بۋريات سىندى  ورتالىق ازيا حالىقتارى اراسىندا اۋىزشا تاراعان ايگىلى تۋىندى بولعان.  «جاڭعىر» جىرى - قالماقتار اراسىندا كەڭ تاراۋمەن قاتار ولاردىڭ مونعول التاي وڭىرىنەن اۋىپ، جايىق وزەنىن مەكەندەۋىنەن بۇرىن شىعارىلعاندىعى انىقتالعاندىقتان 1940 جىلى 500 جىلدىعى اتالىپ وتكەن.

جالپى، «گەسەر»، «جاڭعىر»، «حان حارانحۋي» ۇشەۋى - مونعول اۋىز ادەبيەتىنىڭ شىڭى نەمەسە وشاقتىڭ ءۇش تاعانى سانالادى. ۇشەۋى دە ۇلت باتىرلارىنىڭ ەرلىگىن، جاساعان يگىلىكتى ىستەرىن، سوعىس تاريحىن باياندايتىندىقتان باتىرلىق جىرلارعا جاتقىزىلادى.

1240 جىلى جازىلعان «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» - كوشپەندىلەر ادەبيەتىنىڭ ەڭ اتاقتى ەسكەرتكىشى. سوندىقتان دا الەمدە ەڭ كوپ زەرتتەلگەن، كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلعان تەڭدەسسىز شىعارما. اۆتورى كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىمي تۇردە ناقتىلانباعان اتالمىش تۋىندىدا شىڭعىس حان تەمۇجيننىڭ شىعۋ تەگى مەن ءومىربايانى، دالا كوشپەندىلەرىنىڭ بىرىككەن مەملەكەت قۇرعان تاريحى، مونعول يمپەرياسىنا قاتىستى بارلىق وقيعا مەن ۇردىستەر كوركەمدىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىندە تارتىمدى باياندالادى. وندا پوەزيا، پروزا، شەجىرە، تاريحي دەرەكپەن بىرگە باقسى دومى مەن جىن شاقىرۋ، اڭىز ەرتەگى سىندى بارلىق جانرلار بويىنشا جازبالار كەزدەسەدى. قىسقاسى، امبەباپ شىعارما. «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» - بايان-ولگيدەگى قازاق جازۋشىسى ماعاۋيا سۇلتانياۇلىنىڭ تارجىماسىمەن قازاقشاعا ءتارجىمالانسا، ال، ءتۇرلى ەلدەردىڭ اتاقتى مونعولتانۋشى عالىمدارىنىڭ اتسالىسۋىمەن قىتاي، ورىس، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن، ماجار، پولياك، چەح، بولگار، جاپون، تۇرىك، يسپان، كارىس سىندى الەم تىلدەرىنە اۋدارىلدى.

«قۇپيا شەجىرە»-ءنىڭ ىقپالىمەن كەيىن حIII-حYIII عاسىرلار ارالىعىندا بىرنەشە تاريحي شىعارمالار جازىلىپ، جارىققا شىققان. اتاپ ايتقاندا، «حۋراانگۋي التان توۆچ» (توپتاستىرىلعان التىن توپشى), لۋۆساندانزاننىڭ «التان توۆچ» (التىن توپشى), ساعان شەشەننىڭ «ەردەنين توۆچ» (اسىل توپشى), جامبىنىڭ «اسراگچ نەرتين ءتۇۇح» (اسىراۋشى ەسىمدىنىڭ تاريحى), رااشپۋنتساگتىڭ «داي يۋان ۋلسىن بولور ەريح» (ورتالىق مەملەكەتتىڭ ءىنجۋ مارجانى) سەكىلدى شىعارمالار بولدى. ورتا عاسىرداعى مونعول ادەبيەتىنەن  «قوس سايگۇلىك جىرى»، «شىڭعىستىڭ توعىز كەڭەسشىسىمەن جەتىم بالانىڭ ايتىسى»، «ارگاسۋن ءحورچيدىڭ اڭىزى» سەكىلدى شىعارمالار بۇگىنگە جەتكەن.

ءحىىى-ح1ح عاسىردا مونعول يمپەرياسى قىتاي جەرىن ورتالىق ەتىپ تاعايىنداپ، يۋان مەملەكەتى اتالعان تۇستا  قۇبىلاي حاننىڭ جانىندا بولعان اگاي، بايان سىندى اقىندار ولەڭدەرىن قىتاي تىلىندە جازعان. بۇگىندە قىتاي ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق ەسكەرتكىشى سانالاتىن «بۇرىنعى مەن قازىرگىنىڭ تاڭعاجايىپ وقيعالارى» اتتى روماننىڭ اۆتورى پۋ سۋن لين (1640-1715) مونعول ۇلتىنىڭ وكىلى بولعاندىعى دالەلدەنىپ وتىر.

قىتايداعى كوشپەندىلەر بيلىگى قۇلاتىلعاننان كەيىن مونعول حاندىعى بۋدديزم ءدىنىن قابىلدادى دا  كەشىكپەي مانج-چين مەملەكەتىنىڭ بودانىنا اينالدى. سول تۇستاعى وتارلاۋشىلاردىڭ قيتۇرقى ساياساتىنىڭ سالدارىنان مونعول ەركەكتەرىنىڭ باسىم بولىگى لاما بولىپ، وقىمىستىلارى جاپپاي تيبەت تىلىندە جازىپ-سىزۋعا كوشكەن.  مۇنىڭ ءتيىمدى جاعى قىتاي مادەنيەتىنىڭ ىقپالىندا قالۋدان مونعولداردى ساقتاپ قالدى. ال، سالدارىنا كەلسەك، حIح-حح عاسىرداعى مونعول ادەبيەتى ءۇندى-تيبەت مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالعاندىعى ەدى.

ورتا عاسىرداعى مونعول ادەبيەتىندەگى ليريكالىق پوەزيانىڭ كورنەكتى مىسالى رەتىندە زەرتتەۋشىلەر تسوگت ءتايجىنىڭ  (1581-1637) ءتوۆ ايماعىنىڭ دەلگىرحان ەلدى مەكەنىندەگى دۋىت تاۋىندا تاسقا قاشاعان ولەڭدەرىن كەلتىرەدى.

«الىستان ايداپ، جاقىننان جىمقىرعان پەندە،

قوراداعى قويعا تاسادان تيگەن قاسقىر

ەكەۋىنىڭ سىرت بەينەسى باسقا دەمەسەڭ،

اشىلعان ارانى مەن ارام نيەتى بىردەي» - دەپ، كوشپەندى حالىقتارعا ءتان فيلوسوفيالىق ويدى تولعاعان ولەڭ جولدارى قازاق وقىرمانىنا جات كورىنبەسى ايان.

XIX عاسىردىڭ مونعول ادەبيەتىندەگى قايتا داۋىرلەۋ كەزەڭ دەپ اتالۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. وسى تۇستا بيلىك يەلەرىنىڭ اراسىندا «ەستى تەنتەك» اتالعان دانزانراۆجاا (1803-1856), «زاڭشىل» اتىمەن تانىمال سانداگ (1825-1860), تەرەڭ ويشىلدىعىمەن، تەلەگەي تەڭىز بىلىمىمەن  كوزگە تۇسكەن ينجانناش (1837-1892) سىندى ءسوز ونەرىنىڭ تەڭدەسسىز زەرگەرلەرى تۋعان.

گوۆ دالاسىنداعى حالىققا «نويون حۋتاگت» (اۋليە تورە) اتىمەن ايگىلى بولعان دانزانراۆجاا ءدىني، فيلوسوفيالىق جانە ليريكالىق جۇزدەگەن ولەڭدەرمەن قاتار «ساران ءحوحوونىڭ ءومىربايانى» اتتى ءان مەن سازدان تۇراتىن پەسا جازىپ، ونى ءوزى ساحنالاعان. ساحنانى ۇلكەن جانە كىشى دەپ ەكىگە ءبولىپ، ارتىستەردى ويناتقان دەگەن تاريحي دەرەك بار.

اقىن سانداگ مونعولدىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە  «ءسوز» دەپ اتالاتىن جاڭا جانردى دۇنيەگە اكەلگەن. ونىڭ ءمانى - مال، اڭ، جانۋارلار جانە جانسىز زاتتاردى دا ادامعا ۇقساتىپ سويلەتىپ، سولاردىڭ ويلارى ارقىلى قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردى اششى سىنعا العان، شەبەر جازىلعان مىسال ولەڭدەردى مۇرا ەتىپ قالدىرعان.

اقىن ينجانناش - مونعول تۋىرلىقتى حالىقتار ىشىندە تۇڭعىش رەت جازباشا روماندى دۇنيەگە اكەلگەن ادام. قازىرگە دەيىن ونىڭ قالامىنان تۋعان «ءحوح سۋدار» (كوك شەجىرە), «ءبىر قابات شاتىر»، «ۋلااناا جىلاعان كەڭسە» دەگەن ءۇش رومانى عانا تابىلعان. ينجانناشتىڭ تۋعان اعاسى گۇلرانس (1820-1851) تا ءوز تۇسىندا مونعولدىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ ءبىرى بولعان.

1921 جىلى مونعوليادا حالىق رەۆوليۋتسياسى جەڭىسكە جەتىپ، شەتەل باسقىنشىلارىنان تولىقتاي تاۋەلسىزدىك الدى. 1924 جىلدان باستاپ ەلدە كەڭەستىك رەسەيگە سۇيەنگەن كوممۋنيستىك ۇلگىدەگى مەملەكەت ورنادى. وسى تۇستان باستاپ مونعول ادەبيەتىندە م.گوركيدىڭ نۇسقاۋىمەن سوتسياليستىك رەاليزم باعىتى تۋىندى جاساۋدىڭ باستى ءتاسىلى رەتىندە قابىلداندى. 1990-جىلدارعا دەيىن كلاسسيكالىق ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرى تاسادا قالدى.  ءىشىنارا وقىرمانىن ەلەڭ ەتكىزگەن ءتاۋىر تۋىندىلار جاسالعانىمەن كوبىنەسە كومپارتيانىڭ ساياساتىنا قالتقىسىز قىزمەت كورسەتەتىن ۇرانشىل اسىرە ماداقشىل شىعارمالار جازىلدى. ەركىن شىعارماشىلىق پەن ادەبي ازات ويدى قاتاڭ باقىلايتىن بيۋروكراتيالىق اپپارات جۇمىس ىستەدى.

ءسوتسياليزمنىڭ جەتپىس جىلىندا كەڭەس ەلدەرىندەگىدەي جازۋشىلار وداعى قۇرىلىپ، ادەبي اۋەسقويلاردان ەكىنىڭ ءبىرى جازۋشىلىقپەن اينالىسسا دا د.ناتساگدورج (1906-1937), ب.ياۆۋحۋلان (1929-1982) باستاعان ايتۋلى ازعانا اقىندار، د.نامداگ (1911-1984), س.ەردەنە (1929-1999), پ.لۋۆسانتسەرەن (1934-1972), د.باتبايار (1940-) سەكىلدى ساناۋلى جازۋشىلار عانا اۋىزعا ىلىگىپ ءجۇردى.

د.ناتساگدورجىنىڭ جىل مەزگىلدەرى تۋرالى ولەڭدەرى، «لاما كوكەمنىڭ كوز جاسى»، «قاراڭعى تاۋ»، د.نامداگتىڭ «كارى قاسقىردىڭ ۇلۋى»، س.ەردەنەنىڭ «قۇس شال»، «كۇن ساۋلەلى  تىرنا»، پ.لۋۆسانتسەرەننىڭ «سۋ ىسپەتتى كوگىلدىر»، «كۇن باتقان جوق» اڭگىمەلەرى، ب.ياۆۋحۋلاننىڭ «حار-ۋس كولىنىڭ قامىسى»، «تاۋتەكەنىڭ تۇراعى» ولەڭدەرى مەن ر.چوينومنىڭ «ادام» اتتى ولەڭ تۇرىندەگى رومانى، د.باتباياردىڭ «قۇيعىتا جورتقان كيىك» پوۆەسى جانە ساتيريكتەر تس.دورجگوتوۆ، ش.تسەند-ايۋش، ج.بارامسايلاردىڭ سىقاق اڭگىمەلەرى مەن ساتيرالىق روماندارى جۇرت جادىندا ساقتالعان تاڭداۋلى شىعارمالار بولدى.

1990 جىلداردان كەيىن مونعول ادەبيەتى كومپارتيا يدەولوگياسىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنان،  سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ اپەرباقاندىق اسىرە ۇرانشىل جاساندىلىعىنان ازات ەتىلىپ، شىعارماشىلىق ەركىندىككە قول جەتكىزدى. جازۋشىلار وداعى ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا شىعارماشىلىق باسەكەلەستىك پايدا بولدى.  دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جاڭا جولىنا تۇسكەننەن كەيىنگى جيىرما جىلدا جاڭاشا ويلايتىن جاس اقىن، جازۋشىلار مەن شىعارماشىلىقتىڭ ءتۇرلى اعىمدارىن ۇستاناتىن ءسوز زەرگەرلەرى كوپتەپ تۋدى.

د.ۋريانحاي (1939-), و.داشبالبار (1957-1999), د.نيامسۇرەن (1945-2002) سەكىلدى دارا تۋعان اقىنداردىڭ تىڭ ىزدەنىستەرىن قازىرگى جاستار جاڭاشا ارناعا بۇرىپ، قازىرگى الەم ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى اعىمى - پوستمودەرنيزمگە قاراي باعىتتاعانى انىق بايقالادى. قازىرگى كەزەڭدەگى جاس اقىندار اراسىندا «مودەرنيست» دەگەن اتپەن تانىمال بولعان ب.گالسانسۇحتىڭ ولەڭدەرى تىڭ ىزدەنىستەرگە تەرەڭ بويلاعاندىعىمەن جانە «ادام تانۋ» (1995) جيناعى شىعا سالا ادەبيەتتانۋشىلاردى ەلەڭ ەتكىزدەگىمەن نازار اۋدارتىپ وتىر. سونىمەن قاتار بىرنەشە حالىقارالىق كينو فەستيۆالداردىڭ گران-پري سىيلىعىن جەڭىپ العان د.ءتورمونح، پ.بروسەنستەردىڭ  «يتتەر ەلى» اتتى دەرەكتى-كوركەم ءفيلمى دە كينوتانۋشىلار اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى.

بۇگىنگى مونعول پوەزياسىندا س.انۋداردىڭ «ءتورت ەمەس ءتورت» (1996), گ.ايۋرزاننىڭ «ۋاقىت تىنىعىپ جاتقاندا» (1998), «فيلوسوفيالىق جىرلار» (2001), ل.ولزيتوگستىڭ «اسپاندا وسكەن اعاشتار» (2000), «ەركىندىك ونەرى نەمەسە جاڭا كىتاپ» (2002), ب.ودگەرەلدىڭ «بەيتانىس مەيمان» (2003) سەكىلدى كىتاپتارى بۇرىن سوتس.رەاليزم قالىپتاستىرعان ءداستۇردىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، وقىرمانداردى مۇلدەم وزگە باعىتقا بۇرىپ جىبەرگەنىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز.

پروزالىق شىعارمالاردان بۇرىننان حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن جازۋشىلار: تس. دورجگوتوۆ، چ. گالساندارمەن قاتار د.باتباياردىڭ «مەمەنتو» (2001) انتي-رومانى، گ.ايۋرزاننىڭ «توسەك تارتقان ادام» (2002)  ميني رومانى جارىققا شىعىپ، الەمدىك ارەناعا باتىل قادام باسقاندىقتارىن پاش ەتتى.

قازاق وقىرماندارىنا تاريحي تاعدىرلاس مونعول جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى ءتۇپ نۇسقادان تىكەلەي تارجىمالانعان تۇرىندە تۇڭعىش رەت  «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ بيىلعى جىلعى №2-دە جارىققا شىعارىلىپ، وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلدى.  «اقتاماق»، «سۇيگەنىم مەنىڭ قالادا»، «اقماڭدايلىم» سىندى قازاق اندەرىنىڭ ءسوزىن مونعول تىلىنە اۋدارىپ، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراتقان اقىن، ۇرانقاي ۇلىسىنىڭ وكىلى، قازاقشاعا سۋداي، بۇگىندە كوزى ءتىرى اقساقال، بەلگىلى جازۋشى ب.بااست-عۋايدىڭ جانە قازاق اراسىندا وسكەن تۋۆا ۇلتىنىڭ وكىلى، شىعارمالارىن نەمىس تىلىندە جازاتىن، الەمگە ايگىلى پروزايك قازاق تىلىنە جەتىك جان چيناگين گالساننىڭ اڭگىمەلەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋعان.

«اباي-اقپارات»