سەيىتقازى ماتاەۆ، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ توراعاسى: بيلىك باق-پەن ساناسۋى كەرەك، ايتپەسە تاياقتىڭ ءبىر ۇشى وزىنە تيەدى
- سەيىتقازى بەيسەنعازىۇلى، ءسىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردىڭىز. سوعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بەدەلدى باق-تا قىزمەت ەتىپ، جۋرناليستيكانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، سالانىڭ دامۋىنا اتسالىسىپ كەلەسىز. ەندەشە، بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەڭگەيىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟
- سەيىتقازى بەيسەنعازىۇلى، ءسىز ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردىڭىز. سوعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بەدەلدى باق-تا قىزمەت ەتىپ، جۋرناليستيكانىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، سالانىڭ دامۋىنا اتسالىسىپ كەلەسىز. ەندەشە، بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دەڭگەيىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟
- «قوعامى قانداي بولسا، ءباسپاسوزى دە سونداي» دەگەن ءسوز بار. قازاقستانداعى جۋرناليستيكانىڭ دامۋىن ءبىراۋىز سوزبەن وسىلاي ايتۋعا بولادى. ارينە، جەتپىس جىل بويى ءبىر عانا يدەولوگيانىڭ كۇيىن كۇيتتەگەن، تسەنزۋرا قىسپاعىندا بولىپ كەلگەن باق ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇگىنگى زامان دا، زاڭ دا باسقا. سول زاماننىڭ اعىمىنا قاراي اقپارات قۇرالدارى دا كوپ تۇلەدى. اشىعىن ايتايىن، مەن پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزىمدە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جەكەشەلەنۋىنە مۇلدەم قارسى كوزقاراستا ەدىم. الايدا ۋاقىتتىڭ ءوزى باق تاۋەلسىزدىگىنىڭ قوعام دامۋىندا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتىپ بەردى. قازىر جەكەمەنشىك گازەتتەردىڭ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋداعى جۇمىسىن جوعارى باعالايمىن. قازاقستاندا باق-تىڭ ۇشتەن ءبىرى - جەكەمەنشىك. بەتالىسى، قوعام دامۋىنداعى دەڭگەيى جامان ەمەس، جاقسى. دەگەنمەن قازاق گازەتتەرىنىڭ تارالىمىنا قاتىستى قيىنشىلىقتار بار سەكىلدى. بۇل - ءبىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، قازاق باسپاسوزىندە سالالىق گازەت-جۋرنال جەتكىلىكسىز. ماسەلەن، قازاق تىلىندە تازا ەكونوميكانى قوپارىپ جازاتىن، قارجى ماسەلەسىن جۇرتقا جىلىگىن شاعىپ تۇسىندىرەتىن ءباسپاسوز جوق دەسە دە بولادى. ارينە، باسىلىمدار ءوزدەرىنىڭ ايدارى، قوسىمشاسى ارقىلى بۇل تاقىرىپتاردى بارىنشا قامتۋعا تىرىسادى. الايدا قازاقشا ۇدايى ەكونوميكا-قارجى ماسەلەسىن كوتەرەتىن، ءتۇرلى بولجامدار جاساپ، سارابدال سىنشىلارمەن، ساراپشىلارمەن سۇحباتتاسا الاتىن ءبىرى جوق. بۇل تۇرعىدا عىلىمي جۋرنالدان بولەك، جۇرتقا تۇسىنىكتى ءباسپاسوز بولسا يگى ەدى. سول سەكىلدى بۇدان ءسال بۇرىن شوۋ بيزنەستىڭ قازاقشا باسىلىمى تاپشى بولاتىن، ونىڭ سۇرانىسى تولىپ، باسەكەلەستىگى دە پايدا بولا باستاعان سىڭاي بايقالادى. سول تۇرعىدان قاراساق، بالكىم، الداعى ۋاقىتتا دا ەكونوميكانى نىساناعا الاتىن قازاق گازەتتەرى دە اشىلار، ونى دا جۇرت جاتا-جاستانا وقىر. ەندەشە، بۇعان ەڭ بىرىنشىدەن ۋاقىت، ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ سۇرانىسى كەرەك. قارجىسى مەن قوجايىنى ءوز الدىنا. بۇل - جۋرناليستيكا دامۋىنداعى جالپى سيپات. ەكىنشى ماسەلە جۋرناليستىك بەلسەندىلىككە دە تاۋەلدى. بۇرىن باق ماسەلە كوتەرسە، بيلىك دەرەۋ جاۋاپ قاتاتىن. ال قازىر شە؟ جۋرناليستەر قاۋىمى قولدان كەلگەنشە قوعامنىڭ سويىلىن سوعىپ جاتىر، بىراق بيلىك سوعان ءمان بەرمەيتىندەي.
- بۇل سوندا قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ بيلىك الدىنداعى پارمەنسىزدىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟
- جوق، مەن مۇنى جالپىلاما ايتىپ وتىرمىن. قازاقتىلدى عانا ەمەس، ءورىستىلدى گازەتتەردە دە سونداي ماسەلە بار. جۋرناليست جۇرتتىڭ ءسوزىن ايتادى، ودان ناتيجە شامالى. نەگىزى، بۇلاي كەتە بەرۋگە بولمايدى. بيلىك باق-پەن ساناسۋى كەرەك، ايتپەسە تاياقتىڭ ءبىر ۇشى وزىنە تيەدى. زاڭ بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندارعا سۇراۋ سالىنعاندا، وعان ءۇش كۇن ىشىندە جاۋاپ بەرىلۋى شارت. وعان پىسقىرعان ءبىرى دە جوق. ءبىز دە ۇيرەنىپ العانبىز.
- دەگەنمەن قوعامدى عانا ەمەس، بيلىكتى دە تۇزەيتىن، جولعا سالاتىن باق ەمەس پە؟ قاۋقارسىزبىز. نەگە؟
- ءباسپاسوز «قاۋقارسىزبىن» دەپ مويىماۋى كەرەك. كوتەرگەن ماسەلەنى تۇبىنە جەتكىزۋ، ناتيجەسىن شىعارۋ - ءجۋرناليستىڭ ءمىندەتى. سوندا عانا پارمەندىلىك بولادى. كەڭەس وداعىندا بيلىكتىڭ ارەكەتىن باقىلاۋشى ينستيتۋت بولاتىن. قازىر ول جوق. سونىڭ ءرولى دە، جۇگى دە باق تىڭ موينىندا. «بيلىك ءبىزدى تىڭدامادى» دەپ «تونعا وكپەلەپ» تەرىس قارايتىن ءباسپاسوزدىڭ ەرتەڭى بۇلىڭعىر. ونداي باق جۇرتتى ورگە سۇيرەي دە المايدى. سوندىقتان دا ءباسپاسوز بيلىككە ۇناسا دا، ۇناماسا دا بۇقارانىڭ ماسەلەسىن كوتەرە بەرگەنى ءلازىم. مىقتى ۇستانىم دا قاجەت. ويتكەنى بيلىك ارقيلى باعىتتى كوكسەۋى مۇمكىن جانە ول ماڭگىلىك ەمەس، اۋىسپالى. بۇگىن باسقا، ەرتەڭ كوزقاراسى ودان دا بولەك ازاماتتار كەلەدى. ال جۋرناليست ءوز مەملەكەتىنىڭ جۇگىن كوتەرگەن ناعىز ءارى ماڭگىلىك پاتريوتى. ونسىز بولمايدى. «كوتەرگەن جۇگى - التىن، جەگەنى - جانتاق» دەگەن دە وسى دەپ بىلەمىن. مەن كەزىندە ءبىر وپپوزيتسياداعى ساياساتكەرمەن اڭگىمەمدە ايتىپ ەدىم: «قازاقستاندا بيلىككە اسەر ەتەتىن وپپوزيتسيا اياعىنان ءالى دە تىك تۇرعان جوق، ال بيلىكتىڭ تابيعي وپپونەنتى - قازاق ءباسپاسوزى» دەپ. ياعني بيلىكتىڭ كەم-كەتىگىن تۇزەپ وتىرعان - باق. سولاي بولۋى دا كەرەك. سونىمەن قاتار باق-قا قازاقستاندىقتاردىڭ سەنىمى بار. بۇل - ەڭ باستى ماسەلە. وسىدان ءبىر جىلداي بۇرىن جۇرتشىلىق اراسىندا ساۋالناما وتكىزىپ، حالىقتىڭ بيلىك ينستيتۋتتارىنا سەنىم دەڭگەيىن سارالاعان ەدىك. سوندا بۇقارانىڭ باسىم بولىگى ەڭ الدىمەن ەلباسى ن.نازارباەۆقا سەنەتىنىن كورسەتسە، ەكىنشى ورىندا باق-قا زور سەنىم ارتىپتى. سودان كەيىنگى ورىنداردا ۇكىمەت، دەپۋتاتتار، اكىمدەر دەپ جىكتەلگەن. بۇل ساۋالناما ناتيجەسىنە انىق سەنەمىن، ويتكەنى جۇرت ادىلدىك ىزدەسە، باسپاسوزگە جۇگىنەدى. سوتتىڭ وزىنە سەنىمى تومەن، حالىقتىڭ. وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ ايتساق، قازاقستانداعى جۋرناليستيكانىڭ دامۋ قارقىنى جوعارى. ءوز دەڭگەيىندە. ءتىپتى قازاقستانداعى ءسوز بوستاندىعىن وزبەكستانمەن، تاجىكستانمەن، قىرعىزستانمەن سالىستىرىپ قاراپ، ءبىزدىڭ ءباسپاسوزدىڭ ساۋاتتى، ەركىن ەكەنىنە ماقتانامىن.
- نەگە ءباسپاسوز دەڭگەيىن كورشىلەس، بىزدەن تومەنىرەك ەلدەرمەن سالىستىرۋىمىز كەرەك؟ نەگە ەۋروپالىق ءولشەممەن قاراماسقا؟
- جاقىن كورشى ەلدەرمەن سالىستىرۋعا، ساناسۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ ۇستىنە مەن مۇندا ءتىپتى تەرىسكەيدەگى رەسەيدى دە، شىعىستاعى قىتايدى دا ايتىپ وتىرعان جوقپىن. جارايدى، ەۋروپامەن سالىستىرىپ قارايىق، بىراق سول ەۋروپانىڭ وزىندە ءابسوليۋتتى تاۋەلسىز ءباسپاسوز جوق. اركىمنىڭ قۇرىلتايشىسى، قوجايىنى بار. ەندەشە، قازاقستاندىق باق-تان ەۋروپانىڭ دەڭگەيىندە ايىرماشىلىق شامالى. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندىق باق ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ كورىنە بەرسە، رەيتينگى ودان سايىن جوعارىلاي تۇسەدى دەپ ويلايمىن.
- ءسوز بوستاندىعى شە؟
- قازاقستاندا، اشىعىن ايتۋ كەرەك، ءسوز بوستاندىعى بار. اتا زاڭىمىزدا سولاي جازىلعان، ءىس جۇزىندە دە سولاي. ايتكەنىمەن ءاربىر رەداكتسيادا، ءاربىر جۋرناليستە ىشكى تسەنزۋرا دا بار. رەداكتسيالىق ساياسات، قۇرىلتايشىنىڭ مۇددەسى دە بارشىلىق. ونى كەز كەلگەن رەداكتسيا دا بىلەدى. ايتاتىن ارنا ايتىپ، جازاتىن گازەت جازىپ جاتىر. تەك زاڭ شەڭبەرىندە. «زاڭ ماعان ۇنامايدى، سوندىقتان مەن ونى ورىندامايمىن» دەۋگە بولمايدى عوي.
- قازىرگى وتاندىق جۋرناليستيكا قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى دەپ ەكىگە ايىرىلىپ وتىر. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا وسىلاي ءبولىپ قاراۋعا ءماجبۇرمىز. قايسىسى قوعام ءۇشىن سالماقتى؟
- بۇل - تاريحي قالىپتاسقان جاعداي. دەگەنمەن توپتاستىرىپ ايتاتىن بولساق ەكەۋىنىڭ ورنى، بەتكە العان باعىتى ەكى بولەك. ءورىستىلدى ءباسپاسوز سەنساتسيا قۋالاپ جازعاندى ۇناتادى. ءبىر جاعىنان، تارالىمىن ارتتىرۋ، جۇرتتى تارتۋ سوعان يتەرمەلەيتىن ءتارىزدى. قازاقتىلدى باسىلىمنىڭ اراسىندا دا سەنساتسياعا مويىن بۇرا باستاعاندارى بارشىلىق. ورىستىڭ گازەتتەرى وقىرماننىڭ وتىمدىلىگىن قامتۋ ءۇشىن كوبىنەسە كريمينالعا، ەروتيكاعا بوي الدىرادى. ال قازاق گازەتتەرىنىڭ مەنتاليتەتىندە ول جوق. مىسالى، ادام ايتقىسىز ايۋاندىق ورىن الدى دەلىك، قازاق گازەتى مۇنى جازۋعا جۇرەكسىنەدى. ال ءورىستىلدىسى كەرىسىنشە، ايعايلاتىپ الدىعا سونى سالادى. ارينە، اشىق قوعام بولعان سوڭ سولاي بولۋى شارت تا ءتارىزدى. دەگەنمەن ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى، ۇستانىمى بار. قازاقتىڭ تاريحىن، ءتىلىن، ءدىلى مەن ءدىنىن قورعاشتايتىن ءورىستىلدى ەمەس، قازاقتىلدى باسىلىم. ءبىز سوعان ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءورىستىلدى باسىلىم بۇعان كوپ جولاي بەرمەيدى. كەيبىرى ءتىپتى قازاق ءباسپاسوزى ءبىر-ءبىرىن ءىلىپ اكەتە كوتەرگەن ماسەلەگە ىشتەي دە، كەي جاعدايدا سىرتتاي دا قارسىلىق تانىتادى. ياعني مەملەكەتكە، ۇلتقا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە قانداي دا ءبىر قاتەر ءتونىپ، قاۋىپ بىلىنسە، بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قورعان بولارىنا كۇمانىم جوق. سونداي-اق قوعامدا قانداي دا ءبىر كۇرمەۋى قيىن ماسەلە كوتەرىلسە، قازاق باسىلىمدارى عانا باستان-اياق بولىسىپ، سوڭىنا دەيىن ىنتىماقتاسىپ بارا الادى. ءورىستىلدى باق قازاقتىڭ ءىسى كوتەرىلگەن ۋاقىتتا تاسادا قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، كەنەسارىنىڭ باسىن ەلگە اكەلۋ تۋرالى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالام سىلتەمەگەنى جوقتىڭ قاسى. ال ورىستىلدى باسىلىم جۇمعان اۋزىن اشپادى. ءتىپتى مەنىڭ بىلۋىمشە، ءبىر ەكى باسىلىمنىڭ بۇعان قارسىلىعى دا تانىلدى. ءايتسە دە قوعامداعى سالماعى جاعىنا كەلەتىن بولساق، قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىندە جازاتىن باسىلىمداردىڭ ۇستانىمى بولاشاقتا ءبىر ارناعا توعىسادى. ونى توعىستىراتىن ارنا - ۇلت مۇددەسى. ولاي بولاتىن سەبەبى، قازىردىڭ وزىندە ءورىستىلدى بەدەلدى باسىلىمدارعا قازاقتىڭ ازاماتتارى باسشىلىققا كەلە باستادى. بۇل قازاقستاندىق جۋرناليستيكانىڭ وركەندەۋى ءۇشىن ۇلكەن كۇش. سونىمەن قاتار قازىر ءورىستىلدى باق سالاسىندا قازاق تىلىنە جەتىك جۋرناليسكە سۇرانىس جوعارى. بولاشاق باعداردى باعامداي بىلەتىن، كوزى اشىق باسقا ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنە ءتىلشى دايارلاۋ جاعىن قامدانسا، ورىسشا جازا الاتىنىمەن قوسا، قازاق ءتىلىن بىلۋىنە دە كوڭىل بولەتىن بولىپ ءجۇر. ونداي جۋرناليست ءوتىمدى. ويتكەنى بيلىكتىڭ باعدارى انىق. بۇرىن كەڭەس وداعىندا ورىس گازەتىن ارميان نەمەسە گرۋزين باسقارسا، تاڭعالاتىنبىز. ول كەزدە ورىس گازەتىن باسقاراتىن ۇلتى قازاق رەداكتورلارى از عانا بولدى. ال قازىر قۇدايعا شۇكىر، ونداي تۇلعالار بارشىلىق. ءارى ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇلت جاناشىرى.
- دەگەنمەن قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ بيلىككە اسەر ەتۋى قانداي، دەڭگەيى شە؟
- اشىعىن ايتساق، قازاق باسىلىمدارى سىنعا شورقاق. بۇعان ءبىر جاعىنان، قازاقى مەنتاليتەت تە كەدەرگى. ويتكەنى قازاق - قارعا تامىرلى. ءبىر اكىمدى سىناۋ كەرەك بولسا، مەيلى سىنالسىن دەلىك، ونىڭ مىڭ جاقتاسى تابىلىپ شىعادى. بۇعان مىسال جەتكىلىكتى. سىنعا كەدەرگى ەكىنشى ماسەلە - مەملەكەتتىك تاپسىرىس. وسىنداي تاپسىرىس ارقىلى جىرتىعىن جاماپ وتىرعان ءباسپاسوز ءوزىنىڭ قارجىلىق قوجايىنىنا سىن ايتا ما؟ ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندى، شەنەۋنىكتەردى سىناي المايتىنى سوندىقتان.
- سول مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ءورىستىلدى گازەتتەر دە الىپ جاتىر عوي جانە ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قازاقتىلدى باق-قا قاراعاندا ولارعا بيۋدجەتتەن سۇبەلى ۇلەس تيەدى. ەندەشە، نەگە ولار مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ماسەلەسىن كوتەرمەيدى؟ نەگە قازاقستانداعى مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ماسەلەنى قازاق ءتىلدى گازەتتەر كوتەرىپ، ورىستىلدىلەر قازىنادان قاراجات العانىمەن، اۋزىن اشپاۋى كەرەك؟
- شىندىعىندا، بۇل جەردە ءتۇسىنىسپەۋشىلىك كوپ. ماسەلەن، مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا جۇمسالاتىن قاراجات وتە زور. ونى ءورىستىلدىسى دە، قازاقتىلدىسى دە الادى. ايتكەنىمەن، حالىقتىڭ قاراجاتى قالاي ءبولىنىپ، بولىنگەنى قالاي ورىندالىپ جاتىر، سول ماڭىزدى بىزگە. سونىمەن قاتار تاپسىرىس العان ءورىستىلدى باق ءسىز ايتقان ۇلتتىق ماسەلەنى، مەملەكەتتىك ماسەلەنى ءاتۇستى جازا سالۋى دا مۇمكىن. ال ونداي كوڭىلسىز، ەسەپ بەرۋ ءۇشىن جازىلعان دۇنيەدەن كەلەر ناتيجە بار ما؟ وسى تۇرعىدان سالىستىرعاندا، الگىندەي بيۋدجەتتىك قيعاشتىقتارعا قاراماي-اق قازاق ءباسپاسوزى وزىنە ارتىلعان جۇكتى دۇرىس كوتەرىپ كەلەدى. مەن سول ءۇشىن قازاق ءباسپاسوزىن جاقسى كورەمىن، سۇيەمىن.
- ول قانداي جۇك؟
- قازاق ءباسپاسوزى قاي كەزەڭدە دە اۋىل ماسەلەسىن كوتەرە ءبىلدى، ءالى دە كوتەرىپ كەلەدى. ويتكەنى مۇنداعى جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ بارلىعى دەرلىك اۋىلدان شىققان، ەلدى بىلەدى، ءوز اۋىلىن شاما كەلسە كوتەرگىسى كەلەدى. مەن سوعان ريزامىن. سوندىقتان دا بيلىك ۇمىتىپ كەتە بەرەتىن اۋىلداعى اعايىننىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتايتىن ءبىر عانا ينستيتۋت بار بىزدە. ەگەر قازاق ءباسپاسوزى بولماسا، اۋىل جۇرتىنىڭ كۇنى نە بولارىن ويلاۋدىڭ ءوزى كەيدە ماعان قيىنداۋ سوعادى. سوسىن ءتىل ماسەلەسىنە كەلەيىك. مەنىڭ ءوزىم رەسەيدە تۋىپ-وسكەن ازاماتپىن. تۋعان تىلىمە قاتىستى كەمشىلىگىم بولدى، بىراق ۇيرەندىم. «اباي جولىن» قازاقشا وقىدىم. ويتكەنى ماعان ەڭ ءبىرىنشى تۋعان ءتىلىمدى بىلمەۋ ۇياتتى جاعداي بولسا، ەكىنشىدەن سۇرانىس پەن تالاپ سونداي بولدى. ەندەشە، بيلىككە دە سونداي تالاپ قويا ءبىلۋ كەرەك. قاشان قازاق ءتىلى مارتەبەسى ءوز دەڭگەيىنە جەتەدى؟ بيلىككە قازاقشا ويلاپ، قازاقشا سويلەيتىن ادامدار كەلگەن كەزدە عانا. ال بۇگىنگى مينيسترلەر، مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارى «كازپراۆدا» مەن «رەسپۋبليكا» سەكىلدى گازەتتەردى وقىپ، «قوعام ءوستىپ جاتىر» دەپ شەشىم شىعارادى. ال ولار جاڭاعى اۋىل تۋرالى نە جازىپ جاتىر؟ بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاعان شەنەۋنىكتەردىڭ ءبارى بىردەي قازاق گازەتتەرىن وقىسا، سول قازاق گازەتتەرى كوتەرىپ جاتقان ماسەلەلەرگە ورايقازاق باسپاسوزىندە ءوز ۇستانىمدارىن ءبىلدىرىپ، جاۋاپ قاتىپ وتىرسا ەتتى. وكىنىشتى-اق. كەيبىر شەنەۋنىك قورانىڭ، جىلقىنىڭ يىسىنەن ءجيىركەنەدى. ويتكەنى ول الماتىدا تۋىپ، ءماسكەۋدە وقىپ، استاناعا كەلىپ كرەسلوعا وتىردى.
- جاقىند گۇلجان ەرعاليەۆا اپايىمىزدىڭ «شىندىق تۋرالى» بەينە-روليگى دۇرىلدەتتى. قوعام تاعى ەكىگە ايىرىلدى. ەندى كەلىپ جانە ءبىر جۋرناليست «شىنىمەن، بۇل ءوزىڭىز بە؟» دەپ سۇراسا «مەنىڭ تانىمنەن باسقانى نەگە بايقامادىڭ؟» دەپ كەيىدى. سوندا دەيمىن-اۋ، ءبىز كينو تۇسىرسەك تە، شىندىق تۋرالى شىرىلداساق تا نەگە اۋىلداعى اعايىنمەن ساناسپايمىز؟ كينو ءتۇسىرسەك، ەۋروپالىقتار ءۇشىن دەدىك، «شىندىعىمىز» دا تەك سولاردىڭ كوزقاراسىمەن بولۋى كەرەك پە؟ گۇلجان ەرعاليەۆانىڭ روليگىن كورسەتىپ، استىنا «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ جازساق، قاراپايىم اۋىل قازاعى «دىمكاسسىڭ» با دەمەي مە؟ ماعان كەيدە وسى جايت تۇسىنىكسىزدەۋ. سىزگە شە؟
- بۇل - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگىمىز. ءسىز ايتىپ وتىرعان ەكى ماسەلەدە دە ءبىز تومەننەن جوعارى قاراي ءجۇرۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، جوعارىدان تومەنگە قادام جاساپ جاتىرمىز. ياعني پروبلەمانى اۋىلدان باستاپ كوتەرۋدىڭ ورنىنا، ءبارىن بىردەن جوعارى بيلىكتەن تالاپ ەتكىمىز كەلەدى. شىنىمەن، مەنى دە كەيدە وسى ماسەلە قاتتى ويلانتادى. ال ءسىز كەلتىرگەن مىسالمەن جۇگىنسەك، قازاق قوعامىندا قوسارلانعان ستاندارت قالىپتاسقان. ءبىر جاعىنان، اۋىلدىڭ مەنتاليتەتىن ويلاۋ كەرەك بولسا، ەكىنشى ءبىر توپ دەموكراتيانى جوعارىدان تالاپ ەتۋدى سۇرايدى. بۇل دۇرىس ەمەس. ەلىن ويلاعان ساقا ساياساتكەر قاي تۇستان باستاپ قولداۋعا سۇيەنۋى كەرەكتىگىن وسى اڭگىمەدەن-اق ءوزى پايىمدار. ال باق-تىڭ بۇل تاقىرىپتى قاۋزاۋى، قوزعاۋ سالۋى مىندەتتى ەرەجەدەي بولۋى كەرەك. گۇلجان ەرعاليەۆانىڭ روليگىنە كەلسەك، مۇندا حالىققا ۇناۋ، ۇناماۋ باستى ماسەلە ەمەس. باستى ماسەلە - پيار. ونىمەن ءبىر كەزدەسكەنىمدە: «روليگىم ۇنادى ما؟» - دەپ مەنەن دە سۇرادى.
- نە دەپ جاۋاپ بەردىڭىز؟
- «ءيا. اسىرەسە ءىش كيىمىڭىز ادەمى ەكەن» دەپ ازىلدەدىم.
- جاقسى. قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلە بارشىلىق. ونى ءوزىڭىز دە سەزەتىن شىعارسىز. نە ايتار ەدىڭىز؟
- راس، قازاقستان رەسەي اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي وتىر. قازاقستان عانا ەمەس، كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ بۇكىل اۋماعى ورىس قۇرالىنىڭ ىقپالىندا. كەيبىر وڭىرلەردە مۇنىڭ دەڭگەيى تومەندەۋ بولسا، قايسىبىر وڭىردە كۇشتى. قازاقستاننىڭ وسى تۇسىنداعى ساياساتتى قايتا قاراستىرعان ءجون. رەسەيمەن قانشا دوس بولساق تا، سوعان مارقايىپ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ تىزگىنىن بوس ۇستاۋعا بولمايدى. كۇنى كەشە قىرعىزدا توڭكەرىس ورنادى. بۇعان رەسەي ءباسپاسوزىنىڭ ىقپالى زور بولعانىن كوپشىلىك بىلەدى. ايتپەسە، قازىرگى لۋكاشەنكونىڭ باسىنداعى جاعدايدى الىپ قاراڭىز. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن قانداي بولىپ ەدى؟ سول كەزدە ورىس باسىلىمى لۋكاشەنكو تۋرالى قانداي پىكىردە ەدى، ال قازىر قانداي؟ اراسى جەر مەن كوكتەي. بۇل - ويلاناتىن ماسەلە. ەندەشە، نە ىستەمەك كەرەك؟ ارينە، ءبىز رەسەيلىك گازەت-جۋرنال اتاۋلىنىڭ ءبارىن ەلدەن قۋىپ شىعارا المايمىز. شەكارانى دا تارس بەكىتە الماسىمىز تاعى انىق. ونداي بولسا، ولارعا تەك توتەپ بەرۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن قازاقتىلدى بولسىن، ءورىستىلدى بولسىن، قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنە جۇمىس ىستەيتىن ءباسپاسوزدىڭ قۋاتىن ارتتىرۋعا مەملەكەتتىڭ ءوزى مۇددەلى بولۋى شارت. بۇعان قاراجات جەتەدى. سول قاراجاتتى قۇيۋ ارقىلى قازاقستاندىق گازەتتەردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى قورعانىس قابىلەتىن اشۋىمىز كەرەك. بۇل - ماسەلەنىڭ ءبىر جاعى. ەكىنشىدەن، ەكى ەلدىڭ اراسىندا كەلىسىم-شارت بولۋى كەرەك. قازاق پەن ورىستىڭ قارىم-قاتىناسى بۇگىن جامان ەمەس. وسىنى پايدالانىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ رەسەيدەگى قازاقتارعا دا جەتۋىن قاداعالاساق يگى. تاعى ايتا كەتەتىن ماسەلە، كەزىندە ءبىزدى رەسەي باق-تارىنان كوپ ۇيرەنۋگە ۇندەيتىن. بۇل كەزەڭ كوممۋنيزممەن بىرگە قاراسى باتۋى ءتيىس ەدى. بىراق سولاي بولماي وتىر. ءتىپتى كۇنى كەشە «ارنا-مەديا» رەسەيلىك مامانداردى ارنايى شاقىرىپ، مەملەكەتتىك باق اراسىندا بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋعا كوپ قارجى شىعىنداعانىن دا بىلەمىن. تۇككە تۇرعىسىز ماسەلە. ءبىز كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا ورىستان ۇيرەنەتىنىمىزدى ونسىز دا 70 جىل بويى ۇيرەنىپ كەلدىك، الدا كەرەك بولسا، وعان ەش قينالماسىمىز دا انىق. ونىڭ ورنىنا جۋرناليستەردى تۇركيادان تاجىريبە الماسىپ تۇرۋعا جولداعان جاقسى ەدى. رەسەي مەن تۇركيانى سالىستىرىپ كورسەڭىز، تۇركىلەردىڭ باسپاسوزى قاي جاعىنان دا كوش ىلگەرى. ءسىز ءسوز باسىندا مەڭزەگەن ەۋروپالىق ولشەمگە ولار بەرىك. تۇركىلەرمەن ءتۇبىمىز دە ءبىر. ەندەشە، باياعى ورىسقا جالتاقتايتىن ادەتتى قويىپ، ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىكتەر جاس جۋرناليستەردى تۇركيادان وقىتقانى ءلازىم. سوندا عانا قازاقستان ءباسپاسوزى ءۇشىن قورعانىستىڭ ءبىر ۇلكەن جولى ءتۇركىلىك ىنتىماقتاستىقپەن ۇشتاساتىن ەدى. تۇركيانىڭ اقپاراتتىق دامۋى وتە قارقىندى، ءسوز بوستاندىعى جوعارى. ونىڭ ۇستىنە جەكە باسىم تۇركياعا ەكى ماسەلە بويىنشا باس يەمىن. ءبىرىنشى، تاۋەلسىزدىكتى ەڭ العاشقى مويىنداعان مەملەكەت. ەكىنشى، تىعىرىققا تىرەلگەن ءبىلىم جۇيەسىن جاڭا ارنامەن قولدادى. قازاق-تۇرىك ليتسەيىنەن كوپتەگەن ءبىلىمدى ازاماتتار شىقتى. قازاقستاندا ەڭ وزىق ورتا ءبىلىم بەرەتىن وردا - وسىلار. سوندىقتان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان العاندا، قازاقستاندىق باق-تىڭ قورعانىس قابىلەتىن ۇلتتىق نەگىزگە قاراي كۇشەيتۋدى ويلاستىرعان ءجون.
بۇدان بولەك، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنداعى قازىرگى جاھاندىق قاتەردىڭ ءبىر كوزى - ينتەرنەت. كەشەگى سولتۇستىك افريكا ارابتارىنىڭ بىرىنەن-بىرىنە ۇلاسقان دۇربەلەڭىنە بىردەن-ءبىر كۇش بەرگەن دە سول - ينتەرنەت. الايدا ينتەرنەتتى «قۇلىپتاۋعا» بولمايدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان شەكتەۋ، سارالاۋ، ءسۇزۋ جۇرگىزىلسە، سول جەتەدى. ايتا كەتەرلىك ينتەرنەتتىڭ جاعىمسىز جولى - جاسىرىنباقتىق، بۇركەنشەكتىك. سول ارقىلى قارالاۋ. ماسەلەن، بەلگىلى ءبىر تۇلعا تۋرالى جالعان اقپارات كەتتى دەلىك. بۇعان سەنەتىندەر بىردەن تابىلا كەتەدى. ءتىپتى سەنبەيتىندەردىڭ ءوزى كۇدىكتە ءجۇرىپ، وسىنىڭ راس-وتىرىگىن تەكسەرۋگە، بىلمەككە قۇمارتادى. قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىققا جىك سالام دەۋشىلەر دە بۇركەنە الادى. وعان ءسوز جوق. وسىنى ابايلاعان ءلازىم. ينتەرنەتتىڭ جاقسى جاعى ودان دا زور. ماسەلەن، قازاق باسىلىمدارىنىڭ سايتتارى اشىلىپ جاتىر، بۇل اقپاراتقا قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرادى. بۇرىنعىعا قاراعاندا، قازاق تىلىندە اقپار تاراتىپ، قوعامدىق پىكىرگە ىقپال جاسايتىن ينتەرنەت-گازەتتەر دە قالىپتاستى. بۇل مەنى قۋانتادى. سونداي ينتەرنەتتەگى بايلانىس ارقىلى شەتەلدەگى قانداسپەن ارامىزدا ءبىر كوپىر ورنادى دەپ بىلەمىن.
- بۇگىنگى كۇنى ەلدىڭ وڭىرلىك وقۋ ورىندارىندا جۋرناليستەر دايارلانىپ جاتىر. ودان شىعاتىن كادر ساپاسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- جۋرناليست كەرەك، بىراق ساپاسىز جۋرناليست كەرەك ەمەس. قازىرگى وقۋ ورىندارىنداعى پروبلەمانىڭ زورى - تاجىريبەدەن الشاقتىعىندا جاتىر. فاكۋلتەتتەگى تالىمگەرلەردى الىپ قاراساڭىز، ولاردىڭ باسىم بولىگى بىزبەن قاتارلاسىپ وقىپ، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن، سوسىن كانديداتتىقتى قورعاپ، ودان كەيىن كوتەرىلىپ دوكتور اتانعاندار. سولاي بولا تۇرا، تاجىريبە جۇزىندە گازەتتىڭ بەتىن كورمەگەندەرى قانشاما. جالاڭ تەورياعا سۇيەنىپ ءجۋرناليستى «قارۋلاندىرامىن» دەۋ بەكەر. سونىمەن بىرگە قازىر وبلىستىڭ بارىندە دە ۋنيۆەرسيتەت، سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ىشىندە يۋرفاك تا، جۋرفاك تا بار. ەندەشە، قاپتاعان جۋرفاكتىڭ ستۋدەنتتەرى ءبىرىنشى كەزەكتە ديپلوم ءۇشىن عانا وقىپ جاتىر. بۇنى شەكتەپ، رەسپۋبليكا بويىنشا ءۇش-اق جۋرفاكتى قالدىرۋ كەرەك: الماتىداعى قازمۇۋ-دە، قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە. بولدى. سوسىن جۇمىسقا جۋرناليستەردى تەك ديپلوممەن عانا الۋعا بولمايدى. جازعىسى كەلىپ، ىزدەنە العان ءجۋرناليستى تالابى مەن تالانتى ەكى جاقتاپ الىپ شىعادى. بۇعان ديپلومنىڭ قاجەتى شامالى.
داتىم بار...
كەڭەس وداعى كەزىندە جۋرناليستەرگە ەرەكشە جاعداي جاسالاتىن. جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولعان ازاماتقا قوسىمشا توعىز شارشى مەترلىك باسپانا الاڭى بەرىلەتىن. ال تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءجۋرناليسى باسپاناسىن دا، باسقاسىن دا ويلاپ، باسىن قاتىرۋمەن ءجۇر. مۇنى مەن بىرنەشە مارتە كوتەرىپ كەلەمىن. وسى تۇرعىدان ايتارىم، قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ ءوز مارتەبەسى (ستاتۋسى) بولۋى كەرەك. دەپۋتاتتاردا مارتەبە بار، سوتتىڭ دا مارتەبەسى بار، ۇكىمەت مۇشەلەرىندە دە، مەملەكەتتىك قىزمەتشىدە دە مارتەبە زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەن. ال نەگە بىزدە جوق؟ جۋرناليست قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ ەڭ ۇلكەن جۇگىن كوتەرىپ جۇرگەنىمەن، ونىڭ مارتەبەسى دە، قوعامداعى ساناتى دا جوق. دەپۋتاتتارمەن كەزدەسكەندە وسىنداي زاڭنىڭ قابىلدانۋى تيىستىگىن اشىق ايتتىم. ازىرشە ناتيجە جوق. ءبىز ونداي زاڭ جوباسىن دا ازىرلەگەنبىز. الداعى ۋاقىتتا دا وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتىمىز دەپ سانايمىن.
اۆتور: قانات قازى
http://alashainasy.kz/person/24898/
