عىلىمي تەحنيكا شارىقتاعان، ءموبيلدى كوممۋنيكاتسيالار زامانىندا وركەنيەتتى قوعام مەن جەتىلگەن ادامدى قالىپتاستىرۋدىڭ باستى قۇرالى - ءدىن بولىپ تابىلاتىنى داۋسىز. ءدىنسىز قوعام، ءدىنسىز مەملەكەت، ءدىنسىز ادام - ادامگەرشىلىكتىڭ، دامۋدىڭ، وركەنيەتتىڭ كەمەل شىڭىنا شىعا المايتىندىعى دا سان عاسىرلار بويىنا ايتىلىپ كەلەدى. ءتان مەن ءناپسى قۇمارلىعى، پايداكۇنەمدىك شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ماتەريالدىق بايلىق، ءتان قىزىعى كۋلتكە اينالعان قازىرگى قوعامدا -  دىني-ەتيكالىق، مورالدىق، رۋحاني، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ شەتقاقپايلانۋى، تومەندەتىلۋى ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني دەگراداتسياعا ۇشىراعاندىعىنىڭ كورىنىسى. ارانى تويماس «تۇتىنۋشىلىقتىڭ» ادامزاتقا ورتاق دەرتكە اينالعاندىعىن بۇگىنگى كۇندەگى جەر بەتىندەگى ءتۇرلى سوعىستار مەن قاندى قىرعىنداردىڭ، قىلمىستاردىڭ، ءتان جانە جان اۋرۋلارىنىڭ ورشۋىنەن كورۋىمىزگە بولادى.

عىلىمي تەحنيكا شارىقتاعان، ءموبيلدى كوممۋنيكاتسيالار زامانىندا وركەنيەتتى قوعام مەن جەتىلگەن ادامدى قالىپتاستىرۋدىڭ باستى قۇرالى - ءدىن بولىپ تابىلاتىنى داۋسىز. ءدىنسىز قوعام، ءدىنسىز مەملەكەت، ءدىنسىز ادام - ادامگەرشىلىكتىڭ، دامۋدىڭ، وركەنيەتتىڭ كەمەل شىڭىنا شىعا المايتىندىعى دا سان عاسىرلار بويىنا ايتىلىپ كەلەدى. ءتان مەن ءناپسى قۇمارلىعى، پايداكۇنەمدىك شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ماتەريالدىق بايلىق، ءتان قىزىعى كۋلتكە اينالعان قازىرگى قوعامدا -  دىني-ەتيكالىق، مورالدىق، رۋحاني، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ شەتقاقپايلانۋى، تومەندەتىلۋى ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني دەگراداتسياعا ۇشىراعاندىعىنىڭ كورىنىسى. ارانى تويماس «تۇتىنۋشىلىقتىڭ» ادامزاتقا ورتاق دەرتكە اينالعاندىعىن بۇگىنگى كۇندەگى جەر بەتىندەگى ءتۇرلى سوعىستار مەن قاندى قىرعىنداردىڭ، قىلمىستاردىڭ، ءتان جانە جان اۋرۋلارىنىڭ ورشۋىنەن كورۋىمىزگە بولادى.

عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ەكونوميكا پەن تەحنيكانىڭ ادامنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنسىز دامۋى - ونى ورعا جىعاتىن قاۋىپتى باستى فاكتور دەپ ايتۋعا بولاتىنداي. ءوندىرىس پەن تەحنيكانىڭ، ەكونوميكانىڭ جالاڭ ءوسۋى مەن دامۋىن دىتتەپ ءجۇرىپ، ءدىني-رۋحاني تۇرعىدان قۇلدىراۋعا ۇشىراۋدىڭ زاردابى وتە قيىن بولماق. جاسىراتىنى جوق باسقا دامىعان ەلدەردى قويعاندا، سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە تابىس اكەلەتىن، پايدا كوزدەرىنە، بايلىققا باستايتىن سالالار مەن ماماندىقتارعا باسىمدىق بەرىلىپ، ماڭىزدىلىعى ارتتىرىلىپ، كۋلتكە اينالدىرىلۋ تەندەنتسيالارى ۇستەمدىك ەتۋدە. مەملەكەتتىك كادرلار دايارلاۋ ساياساتى دا وسى ارناعا تۇبەگەيلى بۇرىلعان. ونسىز دا كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندەگى اتەيزمنىڭ قاساڭ شەڭبەرىنەن زورعا قۇتىلىپ، شالاجانسار كۇي كەشكەن رۋحانيات الەمىنىڭ كۇيى قازىر دە وڭالا قويمادى. باتىستىق «تۇتىنۋشىلىق» مودەل ءبىزدىڭ قوعامنىڭ، جاسى مەن كارىسىنىڭ ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرىلدى. سوندىقتان جەڭىل جولمەن پايدا تابۋعا نەگىزدەلگەن ۋلانعان جاس ساناسى قىلمىستىڭ ناعىز قارابايىر تۇرلەرىن جاساۋعا جەتەلەۋدە. تۇپتەپ كەلگەندە قوعامىمىزدا جاستارعا تاربيە، ءبىلىم بەرۋ، ادام، تۇلعا قالىپتاستىرۋ ۇدەرىستەرى اقساپ وتىر. ول كەمشىلىكتەردىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ جۇرگىزىپ، ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىنا بايلانىستى تۋىندايدى. وسكەلەڭ ۇرپاققا ءدىني ءبىلىم بەرىپ، ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرماي، ءدىني سانا مەن ءدىن ەتيكاسىن ادامگەرشىلىك ەتيكاسىمەن ۇشتاستىرماي، ادامزات كۇيرەگەن ۇستىنە كۇيرەي بەرەدى. بۇل ۇردىستە كۇش پەن بايلىققا نەگىزدەلگەن الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ عانا اسىعى الشىسىنان تۇسەتىنى بەلگىلى. ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋ ءبىر كۇننىڭ نە ءبىر ءپاننىڭ مىندەتى ەمەس. ءدىني سانانى قوعام، ءومىر قالىپتاستىرادى. ەس بىلە باستاعان جاس بالا اتا-اناسى مەن وتباسىنىڭ ۇستانعان ءدىن راسىمدەرىن كورىپ ءوسۋى، ەر جەتە باستاعاننان سول ءدىننىڭ تەرەڭ سىرلارىن ۇعۋعا تالپىنا باستاۋى، اتا-اناسى مەن وتباسىنىڭ وعان ءدىن تۋرالى بەرگەن تاربيەسى، قارىم-قاتىناس بارىسىندا اينالاسىنان كورگەن-تۇيگەنىمەن قاتار، ءدىني ادەبيەتتەردى وقۋى، ءتۇسىنۋى ابزال. ءدىني سانانىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇستارى بولاتىنى انىق. بالا ءدىننىڭ وسى ەكى اسپەكتىسىن دە قامتىپ وسكەنى دۇرىس. ءدىنتانۋ ءپانى ارقىلى الەمدەگى دىندەردىڭ شىعۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحىن بىلگەنى، ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءدىنىنىڭ ەرەكشەلىگىن سەزىنۋىمەن، تۇسىنۋىمەن، بولاشاقتا قانداي جولدى ۇستاناتىندىعىن ايقىنداۋىمەن سيپاتتالادى. ءدىني ساناسى قالىپتاسپايىنشا، تۇلعا قالىپتاسپايدى. ول عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ كوپتەگەن سالالارىنان جاقسى قارۋلانعان ءبىلىمدى ادام بولۋى مۇمكىن، ءدىنسىز ىشكى مەنى، رۋحاني الەمى تەرەڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ جوعارى قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرگەن، مەيىرىم مەن شاپاعاتقا، ادىلەتكە تولى جان بولىپ جەتىلۋى ەكىتالاي.

قازاق قوعامى جاستارعا ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەن ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا دانا ابايدىڭ مۇرالارىنان الارى مول. بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە ۇستانار نەگىزگى تەمىرقازىعىمىز  اباي  ءىلىمى بولسا اداسپايمىز. شىنتۋايتقا كەلگەندە، بۇل جەردەگى ءدىني سانا دەگەنىمىز دە شارتتى ۇعىم، ءدال XXI عاسىردا ساف تۇرىندەگى ءدىني سانا دەگەن دە بولمايتىنداي. قازىرگى الەمدە سانانىڭ ءبارى ءبىر-بىرىمەن ارالاسىپ، سينتەتيكالىق جۇيەگە اينالعان. ويشىل اباي دا تەك ءدىني سانا قالىپتاستىرۋعا، ءدىني ادام تاربيەلەۋگە ۇمتىلعان ەمەس، ول ادامگەرشىلىكتى ادام، تولىق ادام، كاميلي ينسان مودەلين جاساۋعا، تاربيەلەۋگە تالپىنعان تۇلعا. الايدا بۇل دەگەن ءسوز ءبىز جاراتۋشىنى، ونىڭ جىبەرگەن كىتاپتارىن، ەلشىلەرىن مويىندامايمىز دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. حاكىم اباي دا، ءبىز دە ءبارىن مۇلتىكسىز مويىندايمىز. ادامزاتتىڭ قاربالاس، ديناميكالىق دامۋ ۇستىندەگى قوعامىندا، ەكونوميكالىق ماسەلەلەر الدىڭعى قاتارعا شىعىپ تۇرعان زاماندا، زامانعا ساي، زاماننىڭ دامۋ ءۇردىسى مەن يدەولوگياسىنا ساي  - ءدىني ۇستانىمىز بەن ادامگەرشىلىك پايىمىمىز ۇشتاسىپ جاتسا، XXI عاسىر بيىگىندە ادامزات قوعامى ادامگەرشىلىك ءىلىمىن، رۋحاني الەمدى باسشىلىققا السا دەگەن نيەتتەن تۋىنداعان پىكىر.

اباي ءوزىنىڭ ءدىني-فيلوسوفيالىق وي-تۇجىرىمدارىنىڭ جەمىسى رەتىندە - تولىق ادام ءىلىمىن ۇسىنادى. ابايدىڭ ارمانىنداعى تولىق ادامنىڭ ىرگەتاسى دىنمەن ۇشتاسىپ، دىنمەن داميدى، دىنمەن جەتىلەدى. يسلام دىنىندەگى، يسلام فيلوسوفياسىنداعى «تولىق ادام» ءىلىمى مەن ابايدىڭ تولىق ادامىنىڭ اراسىندا پرينتسيپيالدى ايىرماشىلىق جوق. ءوز دارەجەسىندە اباي يسلام ءدىنى مەن فيلوسوفياسىنداعى تولىق ادام ءىلىمىن جەتىلدىرۋشى، جاڭا ساپاعا كوتەرۋشى. اباي ءوزىنىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە الدىمەن قازاق قوعامىنداعى تولىق ادامنىڭ مودەلىن، ودان شىعا يسلام دىنىندەگى كەمەل ادام كەلبەتىن، سونداي-اق كەڭ ماعىناداعى بارشا ادامزاتقا ورتاق تولىق ادام مودەلىن ۇسىنادى. ونى ماڭگىلىك تريادا، ۇشتاعان دەپ اتاساق تا بولادى:

ۇلت - ءدىن - ادامزات

يسلام ءدىنى تاريحىنداعى ءتۇرلى اعىمدار مەن تانىمداردىڭ كوبىن ساراپتاۋ بارىسىندا، اباي عىلىمي ءدال پىكىرلەر ايتىپ، تۋرا جولدى ۇستانا بىلگەن. ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارىنىڭ ءبىزدىڭ كامىل دىنىمىزگە تۋرالىعى، سايكەستىگى جونىندە ءدىنتانۋشى عالىمدار ايتىپ-جازىپ ءجۇر.  اباي ۇستانىمىنىڭ ەرەكشەلىگى جانە باستى جاڭالىعى وزىنە دەيىنگى كوپ عالىمدار، بىلگىرلەر سىندى بەندەلىكتىڭ كامالاتتىعى يدەياسىمەن شەكتەلمەي، ينسانياتتىڭ كامالاتتىعى يدەياسىن ۇسىنۋى، جەتىلدىرۋى. ابايدىڭ تولىق ادام يدەياسىنا جەتۋ بىرنەشە ساتىلاردان تۇرادى، ول دا ەكى باعىتتا ۇسىنىلعان جوعارىدان تومەنگە، تومەننەن جوعارىعا. 1-ءشى كەستە جوعارىدان تومەنگە:

پايعامبارلار - اۋليەلەر - حاكيمدەر - كامىل مۇسىلماندار [1, 199]. 

2-ءشى كەستە تومەننەن جوعارى قاراي:

نادان - جارىم ادام - جارىم مۇسىلمان - تولىق مۇسىلمان - تولىق ادام [1, 190]. 

ءدىني تۇرعىدان دا، ەتيكالىق-ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدان دا ادامزاتتىڭ ءبارى پايعامبار، اۋليە، حاكيم دەڭگەيىنە جەتە بەرمەيدى. تولىق ادامدىققا ۇمتىلۋ ءاربىر ادامنىڭ پارىزى. تولىق مۇسىلمان مەن تولىق ادامنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار ما، بار بولسا قانداي ايىرماشىلىق؟ اباي 38-ءشى قارا سوزىندە جىكتەيتىن ادامنىڭ عىلىمى جانە اللانىڭ عىلىمى دەگەن تۇجىرىمدار بار. تولىق ادام وسى ەكى عىلىم سالاسىنا قانىق، ەكى عىلىم سالاسىندا قاتار الىپ جۇرەتىن، ولاردى ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك قالىبىن، ىشكى يمانىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن تۇتىناتىن بولسا كەرەك. تولىق مۇسىلمان ادامنىڭ عىلىمىنان گورى، اللانىڭ عىلىمىنا دەن قويعان، سول باعىتتى تەرەڭ ۇستانعان يمان جولىنداعى ادامعا ايتىلسا كەرەك. ابايدىڭ تولىق ادامىنىڭ ەرەكشەلىگى جوعارىدا ايتقان عىلىم تۇرلەرىن مەڭگەرىپ، ىشكى يمانىن ارتتىرىپ قانا قويماي، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردە ادامزات قوعامىنىڭ بەيبىت تە باقىتتى، ادىلەتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن تەر توگەتىن، ەلىنىڭ، ۇلتىنىڭ قامىن ويلايتىن كۇرەسكەر، ازامات بولۋى قاجەت. ەل تۇرمىسىنا، ەكونوميكاسىنا، وندىرىسىنە قىزمەت ەتىپ، ادامزات تۇرمىسىنىڭ ادىلەتتى تۇردە دامۋىنا قولقابىس ەتەتىن قايراتكەر تۇلعا. كاسىپپەن شۇعىلدانۋ، كاسىپتى يگەرۋ، عىلىمي جەتىستىك پەن كاسىپتى ۇشتاستىرىپ، ادامزات يگىلىگىنە مۇمكىندىك تۋدىرۋ، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردا قۇقىقتىق تەڭدىكتى، ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋ سىندى سۇبەلى كومپونەنتتەر اقىننىڭ تولىق ادام تۋرالى تالابىن، تانىمىن كەڭەيتە تۇسەدى. ابايدىڭ تولىق ادامى عىلىمدى يگەرگەن، يماندى، كاسىپپەن شۇعىلدانعان، قارىم-قاتىناستا ادىلەتتىلىكتى ۇسانعان تۇلعا عانا ەمەس، مورالدىق-ەتيكالىق تازالىقپەن قاتار، ونەر مەن مادەنيەتكە، ادەبيەتكە جاقىن، جانىن سىرشىل سەزىمتالدىقپەن تازارتا بىلەتىن، جانى مولدىرەگەن تازا سەزىمدەرگە تولى، سۇلۋلىققا قۇمار، سۇلۋلىقتى اڭسايتىن، ادامي ىڭكار سەزىمدەردى ۇلىقتايتىن، ساقتايتىن ەستەت تۇلعا. سانامالاپ وتىرساق، اباي تولىق ادام يدەياسىن كەرەمەت مورالدىق-ەستەتيكالىق، ازاماتتىق قاسيەتتەرمەن جەتىلدىرە بىلگەن. ابايدىڭ تولىق ادامى كەشەندى، سيمبيوز، سينتەتيكالىق تۇلعا. ادامزات وركەنيەتىندەگى بارلىق يگى قاسيەتتەر: ءدىن، يمان، عىلىم، ءبىلىم، تاربيە، قۇقىق، ىسكەرلىك، تاپقىرلىق، قايراتكەرلىك، ازاماتتىق، ونەرپازدىق، ەستەتيزم، ت.ب. بويىندا جەتىلدىرە بىلگەن، دامىتقان ادام -  اباي ۇسىنعان تولىق ادام كونتسەپتسياسى. تەرەڭ ۇڭىلسەك، ومىردە وسىنداي ادام بولۋى مۇمكىن بە، قاجەت پە دەگەن ساۋالدار تۋىندايتىنداي. اللا تاعالا حاۋاس ارقىلى بۇل بارلىق قاسيەتتەردى ادام بويىندا بار ەتىپ جاراتتى، قايسىسى جيبيلي، قايسىسى كاسىبي اقىن ونى دا اجىراتىپ بەرەدى [1, 214].

سول اللا تاعالا ءار ادامنىڭ بويىندا بار ەتىپ جاراتقان قاسيەتتەردى دامىتۋ، تاربيەلەۋ، جەتىلدىرۋ ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ مىندەتى. ابايدىڭ ويىنشا كەز-كەلگەن ادام ادام بولىپ جاراتىلىپ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، ادام بولۋعا، تولىق ادام بولۋعا ۇمتىلۋى، تىرىسۋى كەرەك جانە ول ونىڭ ەڭ باستى مىندەتى.

ابايدىڭ ءدىني تانىمىنىڭ عىلىميلىعى جانە اقيقيلىعى ونىڭ بىلىمدارلىعىمەن، ەڭبەكقورلىعىمەن، ىزدەنىمپازدىعىمەن تۇسىندىرىلسە كەرەك. ونىڭ سوپىلىق تۋرالى پىكىرلەرى دە عىلىمي دۇرىس تالدانعان پىكىر بولىپ ەسەپتەلەدى. تەوريالىق سوپىلىق پەن پراكتيكالىق سوپىلىقتىڭ مىقتى جانە وسال تۇستارىن ءدوپ باسىپ كورسەتۋى، قازىرگى تاڭداعى كوزقاراستاردىڭ دا قانداي باعىتتا دامۋى كەرەكتىگىن انىقتاپ بەرەتىندەي.

«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» اتتى كونتسەپتۋالدى ولەڭىندە ءۇش ءسۇيۋ يدەياسىن ايتا كەلە:

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج -تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشتى بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس،- [1, 112]

دەپ ءدىني تانىم مەن سەنىم ماسەلەسىندە ءسۇيۋ، ىشكى يمان، مەيىرىمدىلىك، ادىلەتتىلىك ماسەلەلەرىن الدىڭعى قاتارعا قويۋى كوپ ءجايتتى اڭعارتسا كەرەك. قازىرگى قوعامىمىزدا، اسىرەسە، جاستار اراسىندا ءدىننىڭ ىشكى مازمۇنىنا، فيلوسوفياسىنا ەمەس، سىرتقى تۇرىنە كوپ كوڭىل قويۋشىلىق تەندەنتسياسى ورىن الىپ وتىر. دانا ابايدىڭ سوزدەرىنەن بۇل كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ دە جاۋابىن ەستيسىز: «ءسىزدىڭ باتينىڭىز تازا بولماعى اۋەلى يمان بولىپ، بۇل زاھير عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا، پارىز بولعان، ءسىزدىڭ زاھيرىڭىزداعى عيبادات - باتىنىڭىزداعى يماننىڭ كولەڭكەسى، ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىڭا كورىك ءۇشىن بۇيىرىلعان. ونىڭ ءۇشىن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ، بىراق ىزگى تاعاتپەنەن نۇرلانادى، تاعات جوق بولسا، كۇڭگىرتتەنەدى، بالكي ءسونۋ ءحاۋپى دە بار دەگەن. ەگەر ناداندار ول عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن ەسكەرمەي قىلسا، سونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر دەگەن.

مەنىڭ ءحاۋپىم بار، ولار حاس وسى عيبادات ەكەن، قۇدانىڭ بىزگە بۇيىرعانى، ءبىز وسىنى قىلساق، مۇسىلماندىق كامىل بولادى ەكەن دەپ ويلايدى. ول عيبادات كۇزەتشىسى ەدى. ءجا، كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىڭ قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتەدى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟» [1, 208]. اباي ارقاشان ىشكى جان دۇنيەنىڭ، رۋحاني الەمنىڭ، ىشكى يماننىڭ تازالىعىن قاداپ ايتىپ، ونىڭ ماڭىزدىلىعىنا كوڭىل بولگەن، ماسەلەنىڭ باستىسى سىرتقى ءتۇر، سىرتقى راسىمدەردە ەمەس، ىشكى مازمۇندا، «يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي، سىرتىن قانشا جۋسا دا، ءىشى وڭباعان»،- دەپ ىشكى الەمنىڭ، ءيماننىڭ شەشۋشى ەكەندىگىن ايتادى.

وسكەلەڭ جاستارىمىزدىڭ قۇلاعىنا حاق ءدىنىمىز يسلام ابايداي حاكيمنىڭ تراكتوۆكاسىمەن، ينتەرپرەتاتسياسىمەن ۇعىندىرىلىپ جاتسا، قوعامىمىز كەمەل ادامدى قالىپتاستىرۋدا جەمىسكە جەتەر ەدى. جالپى ادامزات اتاۋلىعا قاتىستى دىندەردى نەمىس فيلوسوفى گ.ف.گەگەلدىڭ تابيعي ءدىن (ەستەستۆەننايا رەليگيا), رۋحاني تۇلعا ءدىنى (رەليگيا دۋحوۆنوي ينديۆيدۋالنوستي), ءابسوليۋتتى ءدىن (ابسوليۋتنايا رەليگيا) دەپ جىكتەگەنى بەلگىلى [2]. ءدىني سانانى قالىپتاستىراتىن ءدىني تانىم، ءدىن فيلوسوفياسى وتە كۇردەلى سالا. ءدىننىڭ تانىمدىق قىرىنان ەتيكالىق قىرىنا كەلەر بولساق، ءاربىر ءدىننىڭ قالاۋى مەن كوكسەگەن ماقساتى دا - جەر بەتىندە ادامگەرشىلىك پەن تىنىشتىق ورناتاتىن تولىق ادام تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ، تاربيەلەۋ بولىپ سانالادى. يران  عالىمى م.ءمۋتاححاريدىڭ «يسلامداعى تولىق ادام» ەڭبەگىنىڭ دە مازمۇنى وسى جوعارى ايتىلعان پىكىرلەرىمىزدە دالەلدەيدى  [3]. ويشىل اباي «اللانىڭ، پايعامباردىڭ جولىندامىز، ىنتامىزدى بۇزباستىق يمانىمىز» دەي وتىرىپ، يسلام ءدىنىنىڭ ىشىنەن التىن جەلىنى كورە ءبىلىپ، ونى ادامزاتتىق ادامگەرشىلىك يدەيالارىمەن ۇشتاستىرىپ، ادامزاتقا ورتاق «تولىق ادام» تاربيەلەۋدى مۇرات تۇتادى.  اكادەميك م.اۋەزوۆ تۇجىرىمداعان، عالىم م.مىرزاحمەتۇلى تاراتىپ، تۇسىندىرگەن ابايدىڭ دىنگە قاتىستى قوزقاراسىنا بايلانىستى ۇستانىلعان «اباي ءدىنى - سىنشىل اقىلدىڭ شارتتى ءدىنى» [4]، «اباي ءدىنى - ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى» [5] سىندى تۇجىرىمداردى ەسكەرسەك، ابايدىڭ ءدىني تانىمى، كوزقاراسى - ءدىن مەن عىلىمنىڭ، ەتيكا مەن فيلوسوفيانىڭ قورىتىندىسىنان، قوسپاسىنان شىققان سينتەتيكالىق دۇنيە. ءدىني سانا دەگەن ۇعىمنىڭ دا قازىرگى تاڭدا سينتەتيكالىق دۇنيەگە اينالعانىن ەسكەرسەك، جاستاردىڭ ءدىني ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى نەگىزگى قۇرالداردىڭ ءبىرى - اباي شىعارماشىلىعى، ادامگەرشىلىك ءىلىمى ەكەندىگى وزەكتىلىگىمەن ورتاعا شىعادى.

نويابر كەنجەعاراەۆ,

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ

«ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.

«اباي-اقپارات»

ادەبيەتتەر

1.     اباي شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. ت.2. الماتى: جازۋشى، 1995.

2.      گەگەل گ.ف. فيلوسوفيا رەليگي. ت.2. موسكۆا: مىسل، 1977.

3.     مۋتاححاري م. سوۆەرشەننىي چەلوۆەك ۆ يسلامە. - سانتك-پەتەربۋرگ: پەتەربۋرگسكوە ۆوستوكوۆەدەنيە، 2008.

4.     مىرزاحمەتوۆ م. مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى. الماتى: عىلىم، 1982.

5.     مىرزاحمەتۇلى م. اباي جانە شىعىس. الماتى: قازاقستان، 1994.