رەداكتسيادان: بۇگىندە سوپىلىق، ونى ۇستانۋشى تۇلعالار ماسەلەسى ەلىمىزدە قىزۋ تالقىلانىپ وتىر. ءباسپاسوز، ينتەرنەت ايدىنىندا نەشە الۋان پىكىر ايتىلۋدا. جاقىندا «اباي.كز» پورتالى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «پايدا بولعان» «زىكىرشىلەر تۋرالى مۋفتياتتىڭ ءپاتۋاسىن» قايتالاپ جاريا ەتتى. زايىرلى مەملەكەت جاعدايىندا ءدىني ۇيىم ءپاتۋاسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى قانداي؟ ول ءپاتۋانىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدان شىققان؟ كوزدەگەنى نە؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە 2008 جىلى بىرقاتار باق («Zonakz.net»، «جاس قازاق»، «زامان-قازاقستان») بەتتەرىندە تانىمال يسلامتانۋشى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باحتيار باباجانوۆتىڭ سۇحباتتارى جاريالانعان بولاتىن. ورتالىق ازياداعى يسلامي-ءدىني توپتار مەن وسى وڭىردەگى سوپىلىق ماسەلەسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ جۇرگەن يسلامتانۋشى-عالىمنىڭ پىكىرى بۇگىنىمىزدىڭ بيىگىنەن دە وزەكتى بوپ تۇر. ساراپشىنىڭ سول كەزدە ساقتاندىرعان قۇبىلىستارىمەن قازىر بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز... قاربالاس اقپارات جەلىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويعان وسى سۇحباتتىڭ گازەتىمىزدە جارىق كورگەن نۇسقاسىن «شاڭىن قاعىپ»، وقىرمانعا قايتا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

رەداكتسيادان: بۇگىندە سوپىلىق، ونى ۇستانۋشى تۇلعالار ماسەلەسى ەلىمىزدە قىزۋ تالقىلانىپ وتىر. ءباسپاسوز، ينتەرنەت ايدىنىندا نەشە الۋان پىكىر ايتىلۋدا. جاقىندا «اباي.كز» پورتالى وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «پايدا بولعان» «زىكىرشىلەر تۋرالى مۋفتياتتىڭ ءپاتۋاسىن» قايتالاپ جاريا ەتتى. زايىرلى مەملەكەت جاعدايىندا ءدىني ۇيىم ءپاتۋاسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى قانداي؟ ول ءپاتۋانىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدان شىققان؟ كوزدەگەنى نە؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە 2008 جىلى بىرقاتار باق («Zonakz.net»، «جاس قازاق»، «زامان-قازاقستان») بەتتەرىندە تانىمال يسلامتانۋشى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باحتيار باباجانوۆتىڭ سۇحباتتارى جاريالانعان بولاتىن. ورتالىق ازياداعى يسلامي-ءدىني توپتار مەن وسى وڭىردەگى سوپىلىق ماسەلەسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ جۇرگەن يسلامتانۋشى-عالىمنىڭ پىكىرى بۇگىنىمىزدىڭ بيىگىنەن دە وزەكتى بوپ تۇر. ساراپشىنىڭ سول كەزدە ساقتاندىرعان قۇبىلىستارىمەن قازىر بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز... قاربالاس اقپارات جەلىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويعان وسى سۇحباتتىڭ گازەتىمىزدە جارىق كورگەن نۇسقاسىن «شاڭىن قاعىپ»، وقىرمانعا قايتا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

- باقتيار باباجانۇلى، سۇحبات بەرۋگە كەلىسىپ، ۋاقىت بولگەنىڭىزگە راحمەت. جاقىندا ءسىز سوپىلىق ىلىمگە قاتىستى جاڭا كىتاپ شىعارعالى جاتىر ەكەنسىز. سول تۋرالى تولىعىراق بىلسەك؟!
- ءيا، جاريا زىكىردىڭ شاريعاتقا سايكەستىگىنە ارنالعان ءپاتۋالار جيناعى «دجامي ۋل فاتاۋا لي-يباحاتي زيكر-ي دجاحر ۋا ساماا» دەگەن اتپەن جارىق كورەيىن دەپ وتىر. «ءپاتۋا» دەپ ارنايى ماسەلەلەر بويىنشا جاسالعان ءدىني-قۇقىقتىق شەشىمدى ايتادى. اتالمىش تاريحي قۇجات وراما قاعاز (سۆيتوك) كۇيىندە تابىلدى، ۇزىندىعى 6 مەتر شاماسى. مۇندا XVIII-XIX عاسىرلار اراسىندا ءار ايماقتا ءومىر سۇرگەن اتاقتى ءدىن عۇلامالارىنىڭ جاريا زىكىردىڭ شاريعاتقا ساي ەكەنىن نەگىزدەگەن جەكە ءپاتۋالارى جيناقتالعان. بۇل قۇجاتتىڭ قالاي جانە نەلىكتەن، قانداي جاعدايدا پايدا بولعانى شىن مانىندە وتە قىزىق.
ءارتۇرلى تاريقاتتىڭ راسىمدىك ءداستۇرى توڭىرەگىندەگى تارتىس سوپى-لىق ءىلىم پايدا بولعان كەزدەن بەرى بار. ياعني، بۇل داستۇرلەرگە مىڭ جىلدان اسا ۋاقىت بولدى. سوندىقتان جاريا زىكىردى قولداۋشىلار مەن قۇپيا زىكىردىڭ (حافي) جاقتاۋشىلارى ءۇشىن بۇگىنگى تالاس-تارتىس جاڭالىق ەمەس.
بۇل قۇجاتتار نەگىزىنەن بۇقارادا جيناقتالعان، ال ول جەردە جاريا زىكىر سالۋشى ياساۋيا، قاداريا جانە كۋبراۋيا توپتارى بولعان ەدى. ولار ءوز زامانىنىڭ اتاقتى قازىلارىنان وسىنداي ءپاتۋالاردى جيناقتاۋعا كوپ كۇش سالدى. بۇل اۆتورلاردىڭ اراسىندا اتاقتى ادامدار بار. ءبىز ولاردىڭ بارلىق ءمورىن وقىدىق جانە ولاردى دا باسىپ شىعارامىز. بۇل عۇلامالار مەن قازىلار تۋرالى مالىمەتتەردى ءبىز باسقا دا تاريحي جانە ءدىني دەرەككوزدەردەن تاپتىق. مىنە، سول زاماننىڭ بارلىق اتاقتى عۇلاماسى جاريا زىكىردىڭ شاريعات زاڭدارىمەن سايكەستىگىن راستاعان.
- سوندا سوپىلىق يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا قايشى كەلمەي مە؟
- ەش قايشى ەمەس. ويتكەنى ءبىز دايىنداعان وسى كىتاپتا بارلىق دالەل قۇراننان كەلتىرىلەدى جانە حانافيت مازحابىنىڭ باعىتىنا تولىق سايكەس كەلەدى. ارينە، دەرەككوزدىڭ كوبى ارابتىكى. حانافيت قۇقىعىنىڭ نەگىزى نەمەسە ءادىسى - قياس، يستيحسان جانە باسقالارى حانافيت مازحابىندا مويىندالعان. ءبىر قىزىعى، سوڭعى ءپاتۋالاردا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ كەي قىزمەتكەرى بۇل ادىستەردى مويىنداماي، قارسى شىعادى. ەگەر ءدىني باسقارما قياس پەن ۇكىمدى (بۇرىنعى ءدىني عۇلامالاردىڭ شەشىمىن) مويىنداماسا، كەشىرىڭىز، وندا ول حانافي مازحابىنا جاتپايدى.
بۇل كىنا تاعۋ ەمەس (بىراق وسىندايمەن ءجيى ۇشىراسۋعا تۋرا كەلەدى). مەن ءدال وسى ماسەلەدەن قايشىلىق تۋدىرۋعا قارسى اداممىن. ءبىر عۇلاما ماعان يسلام ءدىنىنىڭ جۇيەسى مەن شارتتارى الۋان ءتۇرلى جانە كەز-كەلگەن ورتاعا وتە بەيىمدەلگىش كەلەتىنىن ايتقان ەدى. بىراق ءبىز، مۇسىلماندار، كوپ جاعدايدا وسى امبەباپتىقتى (كەشىرىڭىز!) اڭگىرتاياققا اينالدىرىپ جىبەرەمىز. سىزدەگى كەيبىر رەسمي ءدىنباسى وكىلدەرى كونە حۇكىمدەردى نەگە مويىندامايتىنى - باسقا ماسەلە. مەنىڭ ويىمشا، بۇل - شەتەلدىڭ اسەرى.
قوعام وزىنە نە كەرەگىن ءوزى تاڭداۋى كەرەك. تاعى قايتالاپ ايتامىن، يسلام ءىلىمى وتە يكەمدى، ول جەرگىلىكتى ورتانىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن داستۇرىنە، بەلگىلى ءبىر تاريحي-مادەني جاعدايعا تەز بەيىمدەلە الادى. يسلامدا «از-زامان ءۋا ل-ماكان» دەگەن تۇسىنىك بار. ال ءبىز ونى سالافيتتىك ايتاققا ەرىپ، سىڭارەزۋ سويىلعا اينالدىرامىز!
مىسالى، شەيح يسماتۋللا ماقسۇم تاقسىردى الايىق. مەن ول كىسى نەگىزىن سالعان شاكارىم اتىنداعى مەدرەسەدە بولىپ، ونداعى شاكىرتتەرمەن تانىستىم. تاقسىر ەشقاشان بىرەۋدىڭ سىرتقى كيىمىنە تيىسپەيدى. «سەن نەگە دجينسى كيەسىڭ؟» دەمەيدى. يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ ايەلدەرگە: «اۋرۋحانا مەن ءدارىحانا بار ەكەنىن دە ۇمىتپاڭدار»، - دەگەن ءسوزىن ءوزىم ەستىدىم. ەگەر ول كىسى ەسكىشىل بولسا، وسىلاي دەر مە ەدى؟ ول: «كومپيۋتەردە جۇمىس ىستەپ ۇيرەنىڭدەر، بارلىق زاماناۋي ماماندىقتى جوعارى دەڭگەيدە يگەرىڭدەر، بىراق جۇرەكتى ۇمىتپاڭدار! ونى تازالاڭدار!» - دەيدى.
بۇل بۇگىنگى دامۋشى قازاقستان مەملەكەتى ءۇشىن الەۋمەتتىك ەتيكا-لىق قاجەتسىز، پايداسىز نۇسقاۋ ما؟ قازىر كوپ ادام قاراپايىم ءجۇرىس-تۇرىس قاعيداسىن دا ۇمىتىپ بارادى. ال تاقسىر ءداستۇرلى، بىراق وتە ءتيىمدى ەتيكا نورمالارىن قازىرگى زاماننىڭ ىڭعايىنا لايىقتاپ جاڭعىرتىپ وتىر. مىنە، ەڭ كەرەمەتى وسى ەمەس پە؟! امال قانشا، ءبىز جاپپاي جاھاندانۋ جانە اركىم ءوز قاراقان باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بۇل اقيقات، ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. بۇل كىسى ۇسىنىپ وتىرعان ءتاسىل بالكىم تىم قاراپايىم كورىنەر. بىراق فاكتىنىڭ ءوزى دەن قويارلىق: ەگەر الدەكىم مورالدىق تۇرعىدا ەمدەلۋگە، رۋحاني تۇلەۋگە شاقىرسا - بۇل قوعامنىڭ رۋحاني دەرتتەن ايىعۋىنا اكەلمەي مە؟ پايدالى ساياسات بار ەكەن، نەگە ونى ءتيىمدى پايدالانباسقا؟ سوندىقتان مەن بۇعان كوڭىل اۋدارۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن، ۇكىمەت ماڭىنداعى كەيبىرەۋلەر بەكەر قاۋىپتەنەدى. قاۋىپتىڭ استارىندا نەگىز بولۋى كەرەك، ال نەگىز ماسەلەنى ءوز كوزىڭمەن كورىپ، زەرتتەپ، تولىق تانىسقان سوڭ عانا قالىپتاسادى. (قانداي دا ءبىر سىپسىڭ ءسوز بەن قىڭىر پىكىرگە سۇيەنىپ، دالەلسىز، اسىعىس قورىتىندى جاساۋعا بولمايدى).
- اتالعان كىتاپ بۇعان دەيىن جارىق كورىپ پە ەدى؟
- جوق، بۇل العاشقى باسىلىم. نەگىزىندە، وسىعان ۇقساس ەڭبەكتى نەمىس زەرتتەۋشىسى، حاللە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى يۋ.پاۋل باسپاعا ۇسىنعان بولاتىن. ول 2001 جىلى جارىق كوردى. ءبىر قىزىعى، ول جاريالاعان قۇجات - ناقىشباند تاريقاتىنداعى ەڭ تانىمال تەورەتيكتەردىڭ ءبىرىنىڭ ءپاتۋاسى. «ءبىر قىزىعى» دەۋىمنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەيىن: جاريا زىكىردىڭ شاريعاتقا قايشى ەمەستىگىن، ياعني زاڭدىلىعىن نەگىزدەگەن عالىم-عۇلامانىڭ اتى - مۋحامماد پارسا. ول قازىرگى جىل ساناۋعا سايكەس 1419 جىلى دۇنيە سالدى، ول - ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەڭ تانىمال سوپى، ناقىشباند تاريقاتىنىڭ نەگىزىن قالاعان باگاۋاددين ناقىشباندتىڭ شاكىرتى. ءدال وسى ادام جاريا زىكىردىڭ شاريعاتقا سايكەستىگىن نەگىزدەپ بىرنەشە ءپاتۋا قۇراستىرعان. بۇل ءبىرتۇرلى تۇسىنىكسىز سياقتى. نەلىكتەن؟
ماسەلە مىنادا، ءبىر كەزدەرى ناقىشبانديا تەك قۇپيا زىكىرگە (زىكىر-حافي) نەگىزدەلەدى دەلىنەتىن. ال شىن مانىندە بۇل ءپاتۋا مۇلدە باسقا پىكىردى كورسەتەدى! مەن كەيىن اتاقتى عالىم ماعدۋمي اعزامنىڭ شىعارمالارىن ارنايى قاراپ شىقتىم. ول قازىرگى جىل ساناۋمەن 1542 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. ايتا كەتەتىن جايت، ول قوجا احمەت ياسساۋي تۋرالى وتە قىزىق پىكىر قالدىرعان. سونىمەن قوسا ول جاريا زىكىردى قۇپتاپ، ءوزى دە سوعان قاتىسقان. مىنە ول - ناقىشبانديا تاريقاتىنىڭ جارقىن وكىلى، وعان ارتىندا ساقتالىپ قالعان ءومىربايانى مەن 30-دان اسا شىعارماسى دالەل.
بۇحارادا تۇركى ءدجانديدىڭ اتاقتى حاناكاسى (رۋحاني ورتالىعى، مەدرەسەسى) بار. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى دجەندىدە تۋعان، بۇحارادا تۇرعان. مىنە، وسى حاناكادا ماحدۋمي اعزام جاريا زىكىردى مەڭگەرگەن. بىزگە ساقتالىپ جەتكەن قۇندى دەرەكتە جاريا زىكىر كەزىندە وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ەكستازعا جەتىپ، ەڭ جوعارعى رۋحاني ءلاززاتتى سەزىنگەنى ايتىلادى - ونى سوپىلار «ءحال» دەپ اتاعان. بۇل ەرەكشە پسيحولوگيالىق، پسيحوفيزيكالىق ەكستاز جاعدايى. سول دەرەككە سۇيەنسەك، زىكىر كەزىندە زىكىر القاسىنان «نۇر»، ياعني ەرەك-شە قۋات شىعاتىن بولعان، ءسويتىپ توڭىرەگىنە حالىق جينالعان. ايەل ادامدار ەركىنەن تىس وزدەرى دە تۇسىنبەي، جاريا زىكىردى ورىنداي بەرەتىن بولعان. ءبىز سىرى تەرەڭ وسى ءبىر ءدىني سەزىم كۇشىن ءالى تولىق زەرتتەگەن جوقپىز. بولاشاقتا زىكىردىڭ جەكەلەگەن قاتىسۋشىلارعا اسەرىن جانە تۇتاس قوعامعا قانشالىقتى پايدا اكەلەتىنىن جان-جاقتى زەرتتەپ، تانۋ قاجەت.
ماحمۋدي اعزامعا كەلسەك. ول كىسى باسەكەلەس ناقىشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلى بولا تۇرا، قوجا احمەت ياسساۋي جانە جاريا زىكىردىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى كوڭىل اۋدارار-لىق ەڭبەك جازعان. ول بىلاي دەيدى: قوجا احمەت ياسساۋي بۇحارانى قالدىرىپ، تۇركىستان جەرىنە اياق باسقاندا، مۇنداعى ادامداردىڭ دۇنيەنى وزگەشە قابىلدايتىنىن، ولاردىڭ وزگەلەردەن بولەكتەۋ ەكەنىن ت.ب. بايقايدى. ماحدۋمي اعزام وسى جەردە «يستي'داد»، ياعني، باسقا، وزگەگە ۇقسامايتىن قابىلداۋ قابىلەتتىلىگى دەگەن تەرميندى قولدانادى. احمەت ياسساۋي بۇل تۇركى تايپالارىنىڭ كوزقاراسى مەن مەنتاليتەتىن زەرتتەگەندە، ولاردىڭ يسلامدى تەك جاريا زىكىر ارقىلى قابىلدايتىنىن ۇعادى. نەگە؟ ءوزىڭىز ەلەستەتىپ كورىڭىز. ماحمۋدي اعزامنىڭ ەڭبەگى بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن جازىلعان، ول ءسىز بەن بىزگە قاراعاندا مۇنى جاقسىراق تۇسىنگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدەگى قوعامنىڭ قابىلداۋ دارەجەسى سونداي. ول ءومىر ءسۇرۋ سالتىنان تۋىنداعان جەرگىلىكتى مادەنيەتتى، ءداستۇر مەن عۇرىپتى نەگىزگە الىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان، ءدىندى كۇشتەپ ەنگىزۋگە بولمايدى دەگەندى انىق تۇسپالدايدى. ماحمۋدي اعزامنىڭ جازۋىنشا، يسلام - زورلىقشىل ءدىن ەمەس.
قاراڭىزشى، وسى ءسوز بۇگىن ايتىلعانداي! ونىڭ جازۋىنشا، يسلام الەم حالىقتارىنىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن جوققا شىعارمايدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى تۇركىلەر يسلامدى ناق وسىنداي تۇردە قابىلدادى. بەس ءجۇز جىل بۇرىن ادامدار مۇنى ءتۇسىندى، ال قازىر بىزگە نەگە تۇسىنۋگە تىرىسپاسقا؟ بۇل تۋىندى، ايتا كەتەيىك، قازىرگى ساناۋمەن 1500 جىلى جازىلعان.
قازىرگى زەرتتەۋشىلەر «يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءتۇرى» تۋرالى ايتىپ ءجۇر. ويتكەنى كەز-كەلگەن ەتنوس يسلامدى قابىلداعانعا دەيىن قانداي دا ءبىر مادەني ءداستۇردى ۇستاندى عوي. قازىرگى تاڭدا ولاردى ارحايزم دەپ ايىپتاۋ، ودان باس تارتۋعا تىرىسۋشىلىق - مەن ءۇشىن نونسەنس!
جاريا زىكىردى جاۋ كورىپ، ايىپتاۋ تەك بىلىمسىزدىكتەن تۋىندايدى. مەن ەشكىمدى ايىپتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. بىراق فاكت فاكت كۇيىندە قالادى. مامانداردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ كەرەك، ال سىزدەردە مۇنى تەرەڭ زەرتتەگەن عالىمدار بار. مەن اشىربەك مۋمينوۆتى اتادىم، پىكىرىمەن ساناسۋعا تۇرارلىق وزگە دە عالىمدار جەتكىلىكتى.
نەگىزى، جاريا زىكىر - وتە قىزىقتى فەنومەن بولىپ تابىلادى. كوپتەگەن كونە دەرەكتەمەدە زىكىردىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى جازىلعان. بۇعان سەنبەسكە امالىمىز جوق، سەبەبى ءبىز ناعىز جاريا زىكىردى كورىپ وتىرمىز. زىكىرشى جاماعات تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، وزگە مەملەكەتتەردە دە بار.
ماسەلەن، نامانعاندا ارىپتەسىم اشىربەك مۋمينوۆپەن بىرگە مىناداي وقيعاعا كۋا بولدىم. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان گۋلام-وتو نورماتوۆ اۋىر جارالانادى. 1942 جىلى حاركوۆ ماڭىندا ونىڭ الدىنان مينا جارىلعان. مايداننان ورالعان سوڭ ول قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە بارىپ، زىكىر سالادى. سەنەسىز بە: اياعىن ارەڭ باسىپ جۇرگەن ادام زىكىر كەزىندە، ودان كەيىن تەرەكتەي سىمباتتانىپ كەتەدى، ەشقانداي اۋرۋدى سەزىنبەيدى. ال ءبىر اپتا زىكىر سالماسا قايتادان مۇگەدەككە اينالادى. بۇل فەنومەن ەمەس پە؟ ادام تاڭقالارلىق جايت!
سوندىقتان، قازىر زىكىردى ايىپتاپ، «بۇل ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، بىزگە قاجەتى جوق» دەپ جۇرگەندەردىڭ ءسوزى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەن تۋعان. بىزدە مودەرنيزاتسيا ءۇردىسى، جاڭارۋ ءجۇرىپ جاتىر دەيدى ولار. سوندا جاڭارۋ جۇرەكسىز، رۋحسىز، بارىنەن بوس بولۋى كەرەك دەپ كىم ايتتى؟ ءسىز يسماتۋللا تاقسىردىڭ نە دەيتىنىن، قايدا شاقىراتىنىن تىڭداڭىز: بۇل ادام جانىن تازارتۋدىڭ تەرەڭ تامىرلى، كونە ءتاسىلى عوي. ءسىز جاھاندانۋ مەن مودەرنيزاتسيا داۋىرىندە ادامعا رۋحاني تازالىق كەرەك ەمەس دەگەندى قايدان ەستىدىڭىز؟ جانە وسى جاھاندانۋ ۇردىسىندە جۇيكەگە تۇسەتىن قىسىمدى سەرپىپ تاستايتىن پسيحولوگيالىق تەحنولوگيا كەرەك ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ مودەرنيزاتسيا، يندۋسترياليزاتسيا جۇيكەگە، ساناعا اسا اۋىر پسيحيكالىق جۇك سالادى. جولدان وتەسىز بە، اۆتوكولىك رۋلىنە وتىراسىز با، كۇن سايىنعى سترەسس، مۇنىڭ ءبارى - جۇيكەگە تۇسەتىن سالماق ەكەنىن دارىگەرلەر باياعىدا-اق دالەلدەگەن. قاربالاس قالا ءومىرى، ابىر-سابىر تىرلىك جۇيكەنى جۇقارتپاي قويمايدى. ال رۋحاني تىنىعۋ، جاريا زىكىردىڭ ارقاسىندا دەم الۋ جاعدايى «تاسقىن» دەپ اتالادى. ياعني رۋحاني جانە پسيحو-لوگيالىق تۇرعىدا دەم الۋ دەگەن ءسوز. مۇنى ءتۇسىنىپ، سوپىلىققا بەت بۇرعان جاندار باتىستا دا بار (ولار زيالى جانە وتە ءبىلىمدى ادامدار).
بۇعان مىسال كوپ. بۇگىندە ەۋروپا ۇردىسىنە كوز جۇگىرتىڭىز: مىڭداعان، ون مىڭداعان ادام زىكىرگە، سونىڭ ىشىندە جاريا زىكىرگە قاتىسادى. ولار كۇندەلىكتى جان كۇيزەلتەر قوبالجۋ مەن تەحنوكراتتىق وركەنيەت قىسىمىنان وسىلاي ارىلادى. مەن بۇل فەنومەندى دە زەرتتەدىم، امەريكا مەن ەۋروپادا كوپتەگەن ادامنان سۇحبات الدىم. جاپونيادا، مىسالى، بۋدديزم ىشكى جان-دۇنيەگە ۇڭىلۋگە، رۋحاني قۋات الۋعا جاردەمدەسىپ، پسيحولوگيالىق تۇرعىدا كۇش بەرەتىن قۇرال ءتارىزدى كورىنەدى. بىراق ول جاقتا زىكىرگە دەگەن ىقىلاس كۇرت ارتىپ وتىر. مەن جاپونيادا بولعاندا وسىنى كورىپ، تاڭ قالدىم. سەنەسىز بە، ۇلتتىق باس كيىمىن كيگەن جاپوندىقتار «ليا يلاھا يلليا اللا» دەپ زىكىر سالادى. بۇل دەگەن عاجاپ قوي!
ءبىز سوپىلىق ءىلىمدى قانشالىق كونەردى دەگەنىمىزبەن، ءسۋفيزمنىڭ قازىرگى ۇلگىسى، يسماتۋللا تاقسىر ۇسىنىپ وتىرعان ۇلگى قازىرگى ورتاعا ىڭعايلانعان، لايىقتالعان ەڭ ءتيىمدى جولدىڭ ءبىرى ەكەنىن ەستە ساقتاۋ قاجەت.
- سوندا ونىڭ قۇپياسى نەمەسە ەرەكشەلىگى نەدە؟
- ەڭ الدىمەن، تازا پسيحولوگيالىق اسپەكتىدە الىپ قارالىق. مەن، وكىنىشكە قاراي، بۇل تۇرعىدا تولىققاندى زەرتتەۋ جۇرگىزە المادىم، بىراق ول قاجەت. ءبىر تاڭقالارلىعى، مۇنداي ارەكەتتى ءجۇز جىل بۇرىن ورىس پسيحولوگتارى دا جۇرگىزىپتى - ولار زىكىردى تەك قانا وڭ تۇرعىدا سيپاتتاعان. سودان سوڭ ورىس پسيحولوگى پوزدنەۆ كىتاپ جازدى. وسى ارەكەتتەن كەيىن زىكىر سالۋعا قاتىساتىن (قاي ۇلگىسى بولسا دا) زىكىرشىلەردى زەرتتەپ، ولارمەن سۇحباتتاسىپ جانە ءوز تاجىريبەمنەن (مەن بىرنەشە رەت زىكىرگە قاتىستىم) ولاردىڭ ورتاعاسىرلىق دەرەكتەمەلەردە جازىلعانداي، ەرەكشە پسيحولوگيالىق حالگە تۇسەتىنىن بايقادىم. ال ءبىز، ماماندار، كونە قولجازبالاردى وقىپ، كوبىنە تۇسىنە الماي دىمىمىز قۇريدى عوي. مەن بۇل قۇبىلىستى قازاقستان مەن وزبەكستاننان عانا ەمەس، ەۋروپادان دا كوردىم - ۋاقىت پەن مەكەن بۇل جەردە ەشقانداي ءرول وينامايدى. قىسقاسى، زىكىر سالۋ - ادامعا پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتە وڭ اسەر بەرەدى. سوندىقتان وعان تىيىم سالعانشا، ونى زەرتتەۋ كەرەك. ال، «بولمايدى» دەپ جابا سالۋ - ەڭ وڭاي جول.
ەكىنشى وتە ماڭىزدى ماسەلە - ءبىز پوستكەڭەستىك ەلدەرمىز. بىراق قازىر ورتالىق ازيا ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا «ءتۇپ تامىردى» ىزدەۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. وزبەكشە ايتقاندا - «ozlikni anglash»، قازاقشا - «ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ». مىنە، وسى فاكت وتە ماڭىزدى. كەزىندە «جاڭا ادام» جاساماق بولىپ، بىزگە قانشاما تاجىريبە جۇرگىزىلدى. «قازاق جوق، وزبەك جوق، تەك «كەڭەس حالقى» عانا بار» دەپ سەندىرۋگە تىرىستى. «بۇل جاڭا تاريحي قوعام» دەپ مىنبەرلەردەن جار سالدى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز ءوز ۇلتىمىزدى ۇمىتپاي، سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ قالدىق. كەڭەس كەلمەسكە كەتكەن سوڭ ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا قايتا ورالامىز دەپ جاريالادىق. ۇرانداپ، «ديۋاني حيكمەتتى» جاريالايىق، سوپىلىق شىعارمالاردى اۋدا-رايىق، تاعى باسقا جۇمىستاردى اتقارايىق دەدىك. وسىلايشا ءبىز بارلىق وتكەنىمىز بەن تاريحىمىزدى تۇسىنە قويامىز دەپ ويلاعان ەدىك...
بىراق مۇنىمەن شارۋا تىنبايدى. «ەجەلگى ءداستۇر» دەگەن نە وسى؟! بۇل - وسى سوپىلىق، سونىڭ ىشىندە جاريا زىكىر عوي! بۇل - ناعىز مادەنيەتتىڭ، قايتالاپ ايتام، ناعىز مادەنيەتتىڭ باي قاباتى. ساف، ياعني تازا جانە العاشقى ۇلگىدەگى مادەنيەت. مۇنى ءتۇسىنىپ، باعالاي ءبىلۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، پرەزيدەنت ن.ا.نازارباەۆ مۇنى ءتۇسىندى، ول ءوز سوزىندە ناعىز ۇلتتىق مادەنيەتكە قايتا ورالۋ كەرەكتىگىن انىق ايتتى. بۇل تاماشا ءسوز، اقىلدى جانە مىقتى باسشىنىڭ پىكىرى. بىراق ءىس جۇزىندە ول قالاي بولادى؟ وسى سوپىلىق پەن زىكىر ءداستۇرى قايتا جاندانا باستاعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىز ودان شوشىپ كەتتىك.
جاڭا پايدا بولعان «كەڭەستىك يدەولوگتار»: «كوردىڭىزدەر مە، بۇل جاماعات، بۇل قاۋىپتى نارسە» دەيدى. جوق! مەن سىزدەرگە ايتايىن، بۇل قاۋىپتى ەمەس! ءسىز اۋەلى ولاردى تىڭداڭىز، تاسپالارىن الىپ كورىڭىز، زىكىرشىلەر تىعىلىپ جۇرگەن جوق قوي. تاسپالار ساتىلىپ جاتىر، ءتىپتى ولاردىڭ مەدرەسەسىنە بارعىڭىز كەلسە دە - ەسىك اشىق. جاريا دەگەن سول.
تۇركىستاندا ءبىر جىگىت تەمەكى تارتىپ، اراق ءىشىپ، ايەلىن ساباعان ەكەن. قانشا تىرىسسا دا جامان ادەتىنەن ارىلا الماعان. «ەكى رەت زىكىر سالدىم» - دەيدى ءوزى، - «سودان كەيىن جۇرەگىم تىنىش تاپتى». مىنە، عاجاپ وزگەرىس! قوعام وسىنى نەگە پايدالانباسقا؟ ءبىز ۇنەمى «قازاقشىلىق»، «قازاقشىلىق» دەيمىز. ال كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىن سول قازاقشىلىق قايدا قالدى؟ ءيا، ادەبيەت بار. ءيا، سىزدە اباي بار. بىزدە، وزبەكستاندا دا اۋقىمدى ادەبي ءداستۇر بار. بىراق ولاردىڭ بارلىعى قانداي دا ءبىر دارەجەدە كەڭەستىك ىقپالدا بولدى. ال قازاقتىڭ ناعىز ءداستۇرى قايتا جاندانا باستاعاندا، كەدەرگىلەر قويىلادى، تەرىس اقپارات جۇرەدى، جالا جابۋ باستالادى...

<!--pagebreak-->

مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نەدەن قورقاتىنىن تۇسىنەمىن. بىراق، اۋەلى بۇل نە دەپ زەرتتەۋ كەرەك ەمەس پە؟ ماقتاندى دەمەڭىز، مەن مۇنى زەرتتەپ كەلەمىن. ازىرگە ەشبىر تەرىس جاعىن كورە المادىم. مۇمكىن كەيبىرەۋگە جاماعات دەگەن ءسوز ۇنامايتىن بولار، ەرتەڭ ولار ساياسي دەڭگەيگە كوتەرىلىپ كەتەدى دەپ ساقتاناتىن بولار. بىراق، باسقارۋ تەتىگى مەملەكەت قولىندا عوي، قاداعالاپ وتىرۋعا كۇش-قۋاتى جەتەدى. بۇل - بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، مەن جاريا زىكىرشىلەردىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىن بىلەمىن. جاي سىبىستان ەمەس، تۇپنۇسقا دەرەكتەردەن وقىدىم. كونە قولجازبالاردى زەرتتەدىم. سوندىقتان مەن جاريا زىكىرشىلەردىڭ ارقاشان ءبىتىمشىل بولعانىن ايتا الامىن. ولار كەز-كەلگەن بيلىكپەن مامىلەگە كەلە الاتىنىنا كوزىم جەتەدى. ولاردىڭ ماقساتى ساياسات ەمەس، ءداستۇردى ساقتاۋ. مىنە، يسماتۋللا تاقسىر سول ءداستۇردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋ مىندەتىن ارقالاپ وتىر. مەن وسىنى بايقادىم. قالاعان ادامعا مۇنى تەكسەرۋ وڭاي. زەرتتەۋ كەرەك.
مەن قازاقستاندا ولارعا ءدىني باسقارما تاراپىنان قىسىم جاسالىپ وتىرعانىن ناقتى بايقادىم. زىكىرشىلەرگە قارسى شىعارىلعان ءپاتۋا - سالافيتتەردىكى، ونى ءبىز قازىرگى تىلمەن «ۋاححابيتتەر» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. جانە سول ءپاتۋا، كەشىرىم ەتىڭىز، ينتەرنەتتەن الىنعان. مەن ونى «ەكى جەردە ەكى ءتورت» دەگەندەي دالەلدەي الامىن. مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم، ءدىني باسقارما وسىنى سەزىنبەي مە؟ الدە سەزىنگىسى كەلمەي مە؟ زىكىرشىلەرگە كەلىپ، دۇرىستاپ اڭگىمەلەسۋگە، پىكىر الماسۋعا تىرىسقان بىرەۋ بار ما؟ بالكىم ويىڭىز وزگەرەتىن بولار. ال يسماتۋللا تاقسىردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ارەكەتتى ولار بىرنەشە مارتە جاساعان، بىراق مۋفتيات قابىلداماعان دا.
ال نەگە سولاي ەتپەسكە؟ مۇمكىن ءبىز ناعىز پايدالى، كەرەك نارسەگە كەزىككەن شىعارمىز؟ ول قوعامعا قاجەت پە؟ قازىر قوعام ۇلتتىق مادەنيەتتى جاڭعىرتامىز دەپ جار سالۋدا. ال سوپىلىق ءداستۇرسىز قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى - قاناتى قىرقىلعان قۇس سياقتى. ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا سولاي. مەن سىرت كوز اداممىن، سوندىقتان مۇنى جاقسى تۇسىنەمىن. مەن مۇندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا «كۇل بولماسا ءبۇل بولسىن!» دەپ قاراپ وتىرا المايمىن. قاتتى الاڭدايمىن. ويتكەنى، قازاقستان - تۇتاس ايماققا ۇلگى بولارداي ەل ەكەنىن بايقاپ وتىرمىن. ەل كوركەيسىن، دامىسىن، بىراق كاپيتاليزم مەن ينديۆيدۋاليزم شەكتەۋسىز ءوسىپ، مادەنيەت پەن ءداستۇر جويىلىپ كەتپەسىن!
ەۋروپا قازىر رۋحاني جۇتاڭدىقتان شارشادى! باتىس تۇرعىندارى بىرەسە كريشنايزمگە، سوپىلىققا بەت بۇرىپ جاتىر. ءبىز ەۋروپانىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋعا تىرىسايىق. ولار ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالا المادى. قازىر ولار رۋحاني قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ميللياردتاعان دوللار قۇيىپ جاتىر. ال سىزدەردە، قازاقستاندا ونداي تاماشا مۇمكىندىك بار جانە بولاشاقتا بۇل مۇمكىندىكتىڭ قايتا كەلۋى ەكىتالاي! مەن مادەنيەت تەك سوپىلىقپەن جاڭعىرادى دەمەيمىن. ارينە، ولاي ەمەس. بۇل الۋان قىرلى پروتسەسس.
بىراق بۇل سوپىلىق - بۇگىنگى مادەني قۇبىلىستىڭ ءبىرى، ناقتى ايتقاندا قازاقى ۇلتتىق ءداستۇر قۇبىلىسى.
ال «ۋاححابيتتەر» نەمەسە «سالافيتتەر» نە دەيدى؟ ولار: «ۇلتتىق ەش نارسە جوق، تەك قانا ورتاق يسلام بار» دەيدى. جوق، كەشىرىڭىزدەر! مىنە، مەن بۇگىن يسماتۋللا تاقسىرمەن سويلەسىپ، وسى سۇراقتى قويدىم. ول كىسى قازىر مەككەدە فۋندامەنتاليزمنەن باس تارتۋ باستالعانىنان حاباردار ەكەن. سالافيتتەر بۇرىن قۇتپا مەن ۋاعىز تەك اراب تىلىندە ءجۇرۋى كەرەك دەيتىن. قازىر بۇدان باس تارتىپ جاتىر. ال ءبىز، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ وتكەن قاتەلىگىن قايتالاۋدامىز. ولار يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءداستۇرلى فورماسى بولاتىنىن مويىندادى جانە ونىمەن ساناسۋ كەرەكتىگىن ايتتى. مەككە، «رابيتا ال-يسلاميا» مۇنى مويىنداپ وتىر: مىسالى، مالايزيالىق يسلام بار. ياعني، يسلام ورتاق، بىراق ول الۋان قىرلى.
مەن يسماتۋللا قاريدىڭ ىلىمىنە قاتىستى سوڭعى ءپاتۋالاردى مۇقيات زەرتتەدىم. ول دايەكتەر ماعان نەسىمەن ۇنامادى؟ بىرىنشىدەن، ەشقانداي قابىلداۋعا تۇرارلىق، كەلىسۋگە بولارلىق ارگۋمەنت جوق. ەڭ باستىسى، بۇل «ءپاتۋا» ينتەرنەتتەن، سالافيتتەردىڭ سايتىنان الىنعان. «بۇلاي ەمەس» دەپ دالەلدەپ بەرسىنشى! مەن وزگە ماماندارمەن دە سويلەستىم. ءبىز ارابشا ءماتىندى قازاقشا نۇسقامەن سالىستىرىپ شىقتىق. سالافيتتەردىڭ سوپىلىققا قارسى ريتوريكاسى مۇندا تولىق پايدالانىلعان. سوندا بۇل ءپاتۋانى قۇراستىرعان كىم؟ بۇل ەكىنشى ماسەلە.
ءۇشىنشىسى دە وتە ماڭىزدى. ءبىز قايتادان ۇلتتىق مادەنيەتكە ورالامىز. مەن شىمكەنتتە بىرنەشە جىگىتپەن اڭگىمەلەستىم. ولار پاكىستاندا «ديباند» جۇيەسى بويىنشا تاجىريبەدەن وتكەن. ولار ماعان سۇمدىق نارسەلەردى ايتتى. «ەگەر مەنىڭ ەركىمدە بولسا»، - دەيدى بىرەۋى، - «مەن قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ كەسەنەسىن بۋلدوزەرمەن كۇرەپ تاستار ەدىم». سەبەبى ول - بيدعات (جاڭاشىلدىق) جانە حۋرافات (كونە)». بۇل - جابايىلىق قوي، ۆارۆارلىق! مۇنى كەز-كەلگەن مۇسىلمان، ءتىپتى دىنسىزدەر دە تۇسىنەدى! بىراق ەڭ قورقىنىشتىسى، «پاكىستاندىق وڭدەۋدەن» وتكەن جاس يمام سونشالىق قانىپەزەر بولعانى...
سوندىقتان دا ءدىني ساياساتتى جۇرگىزەتىن ادامدارعا تاڭداۋ جاساۋ قاجەت: مىنە، مىناۋ - اگرەسسيۆتى ۋاححابيزم، ال مىناۋ - ۇلتتىق، سان عاسىرلىق تاريحى بار، سىناقتان وتكەن، مامىلەشىل، ساياسي تۇرعىدا سەنىمدى بالاما. ايتا كەتەيىك، قازىرگى تاڭدا اراب تۇبەگى مەن ساۋد ارابياسىندا جانە وزگە اراب مەملەكەتتەرىندە ۋاححابيلەر بۇرىنعىداي بەدەلدى ەمەس. ولار حالىقتاردىڭ ۇلتتىق، مادەني ەرەكشەلىگىن جويۋعا تىرىسادى. ەگەر مەنىڭ وزىندىك مادەنيەتىم بولسا، مەنى يسلامعا قارسى دەگەن وي تۋى كەرەك پە؟ ولاي ەمەس! مەن ءوز اتا-بابامنىڭ يسلام دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسقانىن بىلەمىن. سىعاناقي سياقتى وتە تانىمال عۇلامانى ەسكە الايىق. ونىڭ عىلىمي ءومىربايانىن ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اشىربەك ءمۇمىنوۆ ءوز ديسسەرتاتسياسىندا تاماشا سيپاتتاپ جازدى. مىنە، سىزگە مىسال. ەگەر سول كەزدە ونداي تەرمين بولماسا، ونى قازاق ەمەس نەمەسە قازاقتىڭ تەگىنە جاتپايدى دەپ كىم ايتادى؟! بۇدان باس تارتۋعا بولمايدى.
سوندىقتان مەملەكەت سوپىلاردى قولداماسا دا (سەبەبى مەملەكەت شارتتى تۇردە ءدىني ۇيىمداردان بولىنگەن عوي), وعان بوگەت بولماۋعا تىرىسقانى ءجون بولار ەدى. ارينە، ءدىني جانە ءدىني ەمەس ۇيىمداردىڭ ءىس-ارەكەتىن باقىلاۋ، نازاردا ۇستاۋ قاجەت. ساياسات سانالى، ۇتىمدى، تاڭداۋلى شەشىمدەرگە قۇرىلۋى كەرەك. ال ونى باسىپ تاستاۋعا تىرىسۋ، ءتىپتى اشەيىن سوزبەن، ۋاعىزبەن بولسا دا جوققا شىعارۋ قاراما-قارسى رەاكتسيا تۋدىرادى. كوپتەگەن قالىپتى ءدىني اعىمدار قىسىم باستالعاندا ەكسترەميزمگە ءوتىپ كەتكەنى بەلگىلى. بۇل جاۋاپ رەاكتسيا. مۇنى حالىقارالىق تاجىريبە دە دالەلدەپ وتىر. مىنە، سودان قورقۋ كەرەك.
- قازىر قازاقستاندا سوپىلىقتى ەكسترەميزمگە، ءتىپتى تەرروريزمگە جاتقىزۋ قۇبىلىسى بايقالادى. ءسىز قالاي ويلايسىز، تاريحي تۇرعىدان العاندا ول مۇمكىن بە؟
- ءسىز بىلەسىز بە، شىندىعىن ايتساق، سوپىلىق ءارتۇرلى قىرىنان كورىنىس بەردى. قاۋىپ-قاتەر تونگەن ساتتە ول ەكسترەمالدى دا بولدى. مۇنى كاۆكازداعى يمام ءشامىلدىڭ مىسالىنان كورۋگە بولادى. بۇل ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ قىسىمىنا جاۋاپ بولاتىن. بىراق، مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستاندا دا، ورتالىق ازيادا دا جاريا زىكىرشىلەر تاراپىنان مۇنداي ارەكەت تۋىنداعان ەمەس. ولار ارقاشان مەملەكەت زاڭدارىن مويىندايدى. ەگەر مەملەكەت بەلدەن باسىپ مەشىتتەردى جاپپاسا، دورەكى تۇردە قىسىم كورسەتپەسە بولعانى. ورىس وتارلاۋى كەزىندە جەرگىلىكتى سوپىلار باس كوتەردى.
بىراق سول كەزدە دە جاريا زىكىرشىلەر مامىلەگە كەلۋ جولىن ىزدەدى، سەبەبى ولار كۇش تەڭ ەمەستىگىن سەزدى. بۇل - جاريا زىكىرشىلەردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى. مۇنى دالەلدەيتىن كوپتەگەن دەرەككوز بار. ونىڭ ءبىر بولىگىن مەن جاريالادىم. ولار ورىس وتارشىلىعىن مونعول شاپقىنشىلىعى سەكىلدى قابىلدادى. ولار شىڭعىس تۇقىمىنىڭ العاشقى تولقىنى «كاپىر» بولسا دا، ەكىنشى تولقىن بيلەۋشىلەرى مۇسىلمانعا اينالعانىن ايتتى. ياعني، «دىنسىزدەرمەن» بەيبىت قارىم-قاتىناس جاساساڭ، تۇبىندە ولار يسلامنىڭ ارتىقشىلىعىن تۇسىنەدى دەگەندى ايتقان. يسلام ساياسي شىنايىلىق پەن بەيبىتشىلىك اكەلەدى، ادامزاتتىڭ رۋحاني تازارۋىنا جەتەلەيدى دەگەن.
مىنە، سىزدەردىڭ يسماتۋللا تاقسىرلارىڭىز دا «جۇرەگىڭە قارا»، «جۇرەگىڭدى تازالا»، «جۇرەك»، «جۇرەك»، «جۇرەك» دەگەندى وتە ءجيى ايتادى. بۇل وتە ماڭىزدى. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا مەن سوپىلىقتى ەكسترەميزممەن بايلانىستىرۋ باسەكەلەستىكتەن تۋىنداعان، ويدان شىعارىلعان بۇرمالاۋشىلىق دەپ ەسەپتەيمىن. قاراپايىم ءدىندارلار ءمۇفتياتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ءبىر بولىگى دەپ قابىلدايدى. سوندىقتان قاراپايىم ءدىندار مەن ءمۇفتياتتىڭ اراسىندا ءبىراز الشاقتىق جاتىر. ال سۋفيزمدە بۇل قاشىقتىق جوعالادى. سەبەبى شەيح ءوزىنىڭ بارلىق ءمۇريدىن تۋعان بالاسىنداي قابىلدايدى. ءبارى باۋىرمالدىق سەزىمنەن تۋىندايدى. بۇل وتە ماڭىزدى.
ەڭ باستىسى، تاقسىر ارقاشان ءوز شاكىرتتەرىن ۇلتتىق قاسيەتىن، «قازاقشىلىعىن» جوعالتىپ الماۋعا شاقىرادى. بۇل قۇر جاداعاي ۇلتشىلدىق، شەكتەلۋ ەمەس. جوق، ول ناعىز ءداستۇر، مادەنيەت تۋرالى ايتىپ وتىر.
الدە سىزگە ناعىز ءداستۇر، مادەنيەت كەرەك ەمەس شىعار؟! وندا، قاتتى ايتسام كەشىرىڭىز، ودان بەزىنىڭىز، جويىڭىز، قۇرتىڭىز!
مەن «قازاقشىلىقتى» جالعىز عانا يسماتۋللا تاقسىر ىسكە اسىرىپ جاتىر دەمەيمىن. بىراق بۇل كىسى وسى مادەنيەتتىڭ اسا ماڭىزدى تاسىمالداۋشىسىنىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. ول كىسى يسلام داستۇرىمەن قاتار، ۇلتتىق سىر-سيپات تا بار دەيدى. ول مادەنيەت، ادەت-عۇرىپ جانە سالت-ءداستۇردى جاقسى تۇسىنەدى. بۇل وتە ماڭىزدى.
- جالپى، سوپىلىق ءىلىم ورتالىق ازيادا قاي كەزدەن پايدا بولدى؟
- ەڭ ەرتە مالىمەتتەردى ءبىز بۇقاراداعى «تاريحي گۋنجار» دەرەگىندە كەزدەستىرەمىز. ول سوپىلاردىڭ IX عاسىردىڭ باسى مەن ورتاسىندا بولعانى تۋرالى ايتىپ كەتكەن. ولار «تاڭداۋلى سوپىلار»، باسقاشا ايتقاندا تەورەتيكتەر بولعانعا ۇقسايدى. ولاردى «زاححيدي» دەپ اتادى، ياعني ءدارۋىش بولعان، قۇدايدى جەكە-جەكە ىزدەگەن. ال ۇيىمدىق قۇرىلىم، تولىققاندى تاريقات رەتىندە موڭعولدىق كەزەڭنەن كەيىن ارەكەت جاساي باستادى. موڭعول بيلەۋشىلەرىن يسلامعا كىرگىزۋگە كۋبراۋيا، ياساۋيا جانە از مولشەردە ناقشبانديا شايحتارى اتسالىسقان. مۇنى ۇمىتپاعان ءجون. شىڭعىس حان تۇقىمى جاقسى ۇيىمداسقان جۇيەنى كورىپ، يسلامدى قۇشاق جايا قارسى الدى. بىرىنشىدەن، بۇل الەۋمەتتىك جانە ساياسي ىنتىماقتاستىق. سەبەبى، يمپەريا قۇرامىندا ءارتۇرلى تايپالار بولدى. مىنە، وسى ىنتىماقتاستىقتى كوپتەگەن بيلەۋشىلەر، سونىڭ ىشىندە قازاق حاندارى دا جاقسى پايدالانا ءبىلدى. ەكىنشىدەن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك رەتتەۋشىسى رەتىندە تاماشا پايداعا استى. سوپىلىق - الەۋمەتتىك رەتتەۋشى رەتىندە عاسىرلار سىنىنان وتكەن وتە ءتيىمدى قۇرال بولدى.
قازىر قوعامدا الەۋمەتتىك جىككە ءبولىنۋ كۇشتى. ونى بايقاۋ قيىن ەمەس. كوپ ادام ءوز جاعدايىنا قاناعاتتانبايدى. مىنە، بۇل - بەيمازا بۇلىكتەرگە اپارار العاشقى قادامنىڭ ءبىرى. بىزگە ونىڭ كەرەگى جوق. مەملەكەتتىڭ دامۋى كەزىندە الەۋمەتتىك رەتتەۋىش كەرەك. نەگە وسى سوپىلىقتى الەۋمەتتىك رەتتەۋىش رەتىندە پايدالانباسقا؟ سىزدەر تىڭداپ كورىڭىزدەر، يسماتۋللا شايح نە دەيدى؟! ءيا، ول كىسى قاراپايىم سوزبەن ايتادى، بىراق قانداي ءتيىمدى جانە تۇسىنىكتى! ول كىسىنىڭ قازاقشاسى قانداي تاماشا. ونىڭ دالەلدەرى قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى - «اللادان»، «اللا بەرگەن». وسىعان ريزا بولۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، اللا ساعان اقىل بەردى، ول ساعان اياق-قول بەردى. تاقسىر ءوز شاكىرتتەرىنە ايتادى: «قولىڭ ءبۇتىن بە؟ - ءبۇتىن»، «اياعىڭ بار ما؟ - بار»، «قۇلاعىڭ بار ما؟ - بار». وندا ارەكەت قىل.
مەن بۇل ءسوزدىڭ ەسكىلىكتى ۇعىم ەكەنىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق ول كىسى تۇپتەپ كەلگەندە ەكونوميكالىق بەلسەندىلىككە شاقىرىپ وتىر عوي. ەندى نە كەرەك؟ بۇل كەرەمەت ەمەس پە؟ بارلىعىن ۇكىمەتكە سىلتەپ قويما دەيدى.
مۇندا ەكى نارسەنى تەرەڭ ءتۇسىنۋ كەرەك: ارەكەت قىل دا ىزدەن، ىزدەن دە ارەكەت قىل. بۇل قاراپايىم، بىراق وتە تاپقىر فيلوسوفيا. مىنە، كۇندەلىكتى تىرلىكتە وسى قاراپايىم سوپىلىق ۇستانىم وتە قاجەت. وسىنى نەگە ومىردە پايدالانباسقا؟ سەبەبى جەمىسى جوق ناسيحات ماشيناسى ء(سىزدىڭ ەلدە دە، بىزدە دە) مول اقشانى جۇتىپ جاتىر. سوندىقتان، جان-جاعىمىزعا قارايىق، قازىرگى قازاق قوعامىنا، كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەت، پايدالى نارسە بالكىم، تاريحىمىزدا بۇرىننان بار شىعار؟!
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

باحتيار باباجانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

سۇحباتتاسقان تەمىر جۇمان،
شىعىستانۋشى

«ءۇش قيان» گازەتى