Редакциядан: Бүгінде сопылық, оны ұстанушы тұлғалар мәселесі елімізде қызу талқыланып отыр. Баспасөз, интернет айдынында неше алуан пікір айтылуда. Жақында «Абай.кз» порталы осыдан бірнеше жыл бұрын «пайда болған» «Зікіршілер туралы муфтияттың пәтуасын» қайталап жария етті. Зайырлы мемлекет жағдайында діни ұйым пәтуасының құқықтық мәртебесі қандай? Ол пәтуаның түп-төркіні қайдан шыққан? Көздегені не? Осы сұрақтар төңірегінде 2008 жылы бірқатар БАҚ («Zonakz.net», «Жас қазақ», «Заман-Қазақстан») беттерінде танымал исламтанушы, Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясы Шығыстану институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Бахтияр Бабажановтың сұхбаттары жарияланған болатын. Орталық Азиядағы ислами-діни топтар мен осы өңірдегі сопылық мәселесін бүге-шігесіне дейін зерттеп жүрген исламтанушы-ғалымның пікірі бүгініміздің биігінен де өзекті боп тұр. Сарапшының сол кезде сақтандырған құбылыстарымен қазір бетпе-бет келіп отырмыз... Қарбалас ақпарат желінің тасасында қалып қойған осы сұхбаттың газетімізде жарық көрген нұсқасын «шаңын қағып», оқырманға қайта ұсынғанды жөн көрдік.

Редакциядан: Бүгінде сопылық, оны ұстанушы тұлғалар мәселесі елімізде қызу талқыланып отыр. Баспасөз, интернет айдынында неше алуан пікір айтылуда. Жақында «Абай.кз» порталы осыдан бірнеше жыл бұрын «пайда болған» «Зікіршілер туралы муфтияттың пәтуасын» қайталап жария етті. Зайырлы мемлекет жағдайында діни ұйым пәтуасының құқықтық мәртебесі қандай? Ол пәтуаның түп-төркіні қайдан шыққан? Көздегені не? Осы сұрақтар төңірегінде 2008 жылы бірқатар БАҚ («Zonakz.net», «Жас қазақ», «Заман-Қазақстан») беттерінде танымал исламтанушы, Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясы Шығыстану институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Бахтияр Бабажановтың сұхбаттары жарияланған болатын. Орталық Азиядағы ислами-діни топтар мен осы өңірдегі сопылық мәселесін бүге-шігесіне дейін зерттеп жүрген исламтанушы-ғалымның пікірі бүгініміздің биігінен де өзекті боп тұр. Сарапшының сол кезде сақтандырған құбылыстарымен қазір бетпе-бет келіп отырмыз... Қарбалас ақпарат желінің тасасында қалып қойған осы сұхбаттың газетімізде жарық көрген нұсқасын «шаңын қағып», оқырманға қайта ұсынғанды жөн көрдік.

- Бақтияр Бабажанұлы, сұхбат беруге келісіп, уақыт бөлгеніңізге рахмет. Жақында Сіз сопылық ілімге қатысты жаңа кітап шығарғалы жатыр екенсіз. Сол туралы толығырақ білсек?!
- Иә, жария зікірдің шариғатқа сәйкестігіне арналған пәтуалар жинағы «Джами уль Фатауа ли-ибахати Зикр-и Джахр уа самаа» деген атпен жарық көрейін деп отыр. «Пәтуа» деп арнайы мәселелер бойынша жасалған діни-құқықтық шешімді айтады. Аталмыш тарихи құжат орама қағаз (свиток) күйінде табылды, ұзындығы 6 метр шамасы. Мұнда XVIII-XIX ғасырлар арасында әр аймақта өмір сүрген атақты дін ғұламаларының жария зікірдің шариғатқа сай екенін негіздеген жеке пәтуәлары жинақталған. Бұл құжаттың қалай және неліктен, қандай жағдайда пайда болғаны шын мәнінде өте қызық.
Әртүрлі тариқаттың рәсімдік дәстүрі төңірегіндегі тартыс сопы-лық ілім пайда болған кезден бері бар. Яғни, бұл дәстүрлерге мың жылдан аса уақыт болды. Сондықтан жария зікірді қолдаушылар мен құпия зікірдің (хафи) жақтаушылары үшін бүгінгі талас-тартыс жаңалық емес.
Бұл құжаттар негізінен Бұқарада жинақталған, ал ол жерде жария зікір салушы ясауиа, қадариа және кубрауиа топтары болған еді. Олар өз заманының атақты қазыларынан осындай пәтуәларды жинақтауға көп күш салды. Бұл авторлардың арасында атақты адамдар бар. Біз олардың барлық мөрін оқыдық және оларды да басып шығарамыз. Бұл ғұламалар мен қазылар туралы мәліметтерді біз басқа да тарихи және діни дереккөздерден таптық. Міне, сол заманның барлық атақты ғұламасы жария зікірдің шариғат заңдарымен сәйкестігін растаған.
- Сонда сопылық ислам дінінің негізгі қағидаларына қайшы келмей ме?
- Еш қайшы емес. Өйткені біз дайындаған осы кітапта барлық дәлел Құраннан келтіріледі және ханафит мазхабының бағытына толық сәйкес келеді. Әрине, дереккөздің көбі арабтікі. Ханафит құқығының негізі немесе әдісі - қияс, истихсан және басқалары ханафит мазхабында мойындалған. Бір қызығы, соңғы пәтуәларда Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының кей қызметкері бұл әдістерді мойындамай, қарсы шығады. Егер Діни басқарма қияс пен үкімді (бұрынғы діни ғұламалардың шешімін) мойындамаса, кешіріңіз, онда ол ханафи мазхабына жатпайды.
Бұл кінә тағу емес (бірақ осындаймен жиі ұшырасуға тура келеді). Мен дәл осы мәселеден қайшылық тудыруға қарсы адаммын. Бір ғұлама маған ислам дінінің жүйесі мен шарттары алуан түрлі және кез-келген ортаға өте бейімделгіш келетінін айтқан еді. Бірақ біз, мұсылмандар, көп жағдайда осы әмбебаптықты (кешіріңіз!) әңгіртаяққа айналдырып жібереміз. Сіздегі кейбір ресми дінбасы өкілдері көне хүкімдерді неге мойындамайтыны - басқа мәселе. Менің ойымша, бұл - шетелдің әсері.
Қоғам өзіне не керегін өзі таңдауы керек. Тағы қайталап айтамын, ислам ілімі өте икемді, ол жергілікті ортаның ерекшеліктері мен дәстүріне, белгілі бір тарихи-мәдени жағдайға тез бейімделе алады. Исламда «аз-заман уә л-мәкән» деген түсінік бар. Ал біз оны салафиттік айтаққа еріп, сыңарезу сойылға айналдырамыз!
Мысалы, шейх Исматулла Мақсұм тақсырды алайық. Мен ол кісі негізін салған Шәкәрім атындағы медреседе болып, ондағы шәкірттермен таныстым. Тақсыр ешқашан біреудің сыртқы киіміне тиіспейді. «Сен неге джинсы киесің?» демейді. Исматулла Мақсұмның әйелдерге: «Аурухана мен дәріхана бар екенін де ұмытпаңдар», - деген сөзін өзім естідім. Егер ол кісі ескішіл болса, осылай дер ме еді? Ол: «Компьютерде жұмыс істеп үйреніңдер, барлық заманауи мамандықты жоғары деңгейде игеріңдер, бірақ жүректі ұмытпаңдар! Оны тазалаңдар!» - дейді.
Бұл бүгінгі дамушы Қазақстан мемлекеті үшін әлеуметтік этика-лық қажетсіз, пайдасыз нұсқау ма? Қазір көп адам қарапайым жүріс-тұрыс қағидасын да ұмытып барады. Ал Тақсыр дәстүрлі, бірақ өте тиімді этика нормаларын қазіргі заманның ыңғайына лайықтап жаңғыртып отыр. Міне, ең кереметі осы емес пе?! Амал қанша, біз жаппай жаһандану және әркім өз қарақан басының қамын күйттеген қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Бұл ақиқат, одан қашып құтыла алмайсың. Бұл кісі ұсынып отырған тәсіл бәлкім тым қарапайым көрінер. Бірақ фактінің өзі ден қоярлық: егер әлдекім моральдық тұрғыда емделуге, рухани түлеуге шақырса - бұл қоғамның рухани дерттен айығуына әкелмей ме? Пайдалы саясат бар екен, неге оны тиімді пайдаланбасқа? Сондықтан мен бұған көңіл аудару керек деп есептеймін, үкімет маңындағы кейбіреулер бекер қауіптенеді. Қауіптің астарында негіз болуы керек, ал негіз мәселені өз көзіңмен көріп, зерттеп, толық танысқан соң ғана қалыптасады. (Қандай да бір сыпсың сөз бен қыңыр пікірге сүйеніп, дәлелсіз, асығыс қорытынды жасауға болмайды).
- Аталған кітап бұған дейін жарық көріп пе еді?
- Жоқ, бұл алғашқы басылым. Негізінде, осыған ұқсас еңбекті неміс зерттеушісі, Халле университетінің профессоры Ю.Пауль баспаға ұсынған болатын. Ол 2001 жылы жарық көрді. Бір қызығы, ол жариялаған құжат - Нақышбанд тариқатындағы ең танымал теоретиктердің бірінің пәтуасы. «Бір қызығы» деуімнің себебін түсіндірейін: Жария зікірдің шариғатқа қайшы еместігін, яғни заңдылығын негіздеген ғалым-ғұламаның аты - Мухаммад Парса. Ол қазіргі жыл санауға сәйкес 1419 жылы дүние салды, ол - Орталық Азия аймағындағы ең танымал сопы, нақышбанд тариқатының негізін қалаған Багауаддин Нақышбандтың шәкірті. Дәл осы адам жария зікірдің шариғатқа сәйкестігін негіздеп бірнеше пәтуа құрастырған. Бұл біртүрлі түсініксіз сияқты. Неліктен?
Мәселе мынада, бір кездері Нақышбандия тек құпия зікірге (зікір-хафи) негізделеді делінетін. Ал шын мәнінде бұл пәтуа мүлде басқа пікірді көрсетеді! Мен кейін атақты ғалым Мағдуми Ағзамның шығармаларын арнайы қарап шықтым. Ол қазіргі жыл санаумен 1542 жылы дүниеден өткен. Айта кететін жайт, ол Қожа Ахмет Яссауи туралы өте қызық пікір қалдырған. Сонымен қоса ол жария зікірді құптап, өзі де соған қатысқан. Міне ол - нақышбандия тариқатының жарқын өкілі, оған артында сақталып қалған өмірбаяны мен 30-дан аса шығармасы дәлел.
Бұхарада Түркі Джандидің атақты ханакасы (рухани орталығы, медресесі) бар. Оның негізін қалаушы Джендіде туған, Бұхарада тұрған. Міне, осы ханакада Махдуми Ағзам жария зікірді меңгерген. Бізге сақталып жеткен құнды деректе жария зікір кезінде оған қатысушылардың экстазға жетіп, ең жоғарғы рухани ләззатты сезінгені айтылады - оны сопылар «хәл» деп атаған. Бұл ерекше психологиялық, психофизикалық экстаз жағдайы. Сол дерекке сүйенсек, зікір кезінде зікір алқасынан «нұр», яғни ерек-ше қуат шығатын болған, сөйтіп төңірегіне халық жиналған. Әйел адамдар еркінен тыс өздері де түсінбей, жария зікірді орындай беретін болған. Біз сыры терең осы бір діни сезім күшін әлі толық зерттеген жоқпыз. Болашақта зікірдің жекелеген қатысушыларға әсерін және тұтас қоғамға қаншалықты пайда әкелетінін жан-жақты зерттеп, тану қажет.
Махмуди Ағзамға келсек. Ол кісі бәсекелес Нақышбандия тариқатының өкілі бола тұра, Қожа Ахмет Яссауи және жария зікірдің ерекшелігі туралы көңіл аударар-лық еңбек жазған. Ол былай дейді: Қожа Ахмет Яссауи Бұхараны қалдырып, Түркістан жеріне аяқ басқанда, мұндағы адамдардың дүниені өзгеше қабылдайтынын, олардың өзгелерден бөлектеу екенін т.б. байқайды. Махдуми Ағзам осы жерде «Исти'дад», яғни, басқа, өзгеге ұқсамайтын қабылдау қабілеттілігі деген терминді қолданады. Ахмет Яссауи бұл түркі тайпаларының көзқарасы мен менталитетін зерттегенде, олардың исламды тек жария зікір арқылы қабылдайтынын ұғады. Неге? Өзіңіз елестетіп көріңіз. Махмуди Ағзамның еңбегі бұдан бес жүз жыл бұрын жазылған, ол сіз бен бізге қарағанда мұны жақсырақ түсінген. Оның айтуынша, сол кездегі қоғамның қабылдау дәрежесі сондай. Ол өмір сүру салтынан туындаған жергілікті мәдениетті, дәстүр мен ғұрыпты негізге алып отыр. Екінші жағынан, дінді күштеп енгізуге болмайды дегенді анық тұспалдайды. Махмуди Ағзамның жазуынша, ислам - зорлықшыл дін емес.
Қараңызшы, осы сөз бүгін айтылғандай! Оның жазуынша, ислам әлем халықтарының мәдени ерекшелігін жоққа шығармайды. Сондықтан жергілікті түркілер исламды нақ осындай түрде қабылдады. Бес жүз жыл бұрын адамдар мұны түсінді, ал қазір бізге неге түсінуге тырыспасқа? Бұл туынды, айта кетейік, қазіргі санаумен 1500 жылы жазылған.
Қазіргі зерттеушілер «исламның жергілікті түрі» туралы айтып жүр. Өйткені кез-келген этнос исламды қабылдағанға дейін қандай да бір мәдени дәстүрді ұстанды ғой. Қазіргі таңда оларды архаизм деп айыптау, одан бас тартуға тырысушылық - мен үшін нонсенс!
Жария зікірді жау көріп, айыптау тек білімсіздіктен туындайды. Мен ешкімді айыптайын деп отырған жоқпын. Бірақ факт факт күйінде қалады. Мамандардың пікіріне құлақ асу керек, ал сіздерде мұны терең зерттеген ғалымдар бар. Мен Әшірбек Муминовты атадым, пікірімен санасуға тұрарлық өзге де ғалымдар жеткілікті.
Негізі, жария зікір - өте қызықты феномен болып табылады. Көптеген көне деректемеде зікірдің емдік қасиеті туралы жазылған. Бұған сенбеске амалымыз жоқ, себебі біз нағыз жария зікірді көріп отырмыз. Зікірші жамағат тек Қазақстанда ғана емес, өзге мемлекеттерде де бар.
Мәселен, Наманғанда әріптесім Әшірбек Муминовпен бірге мынадай оқиғаға куә болдым. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан Гулам-ото Норматов ауыр жараланады. 1942 жылы Харьков маңында оның алдынан мина жарылған. Майданнан оралған соң ол Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне барып, зікір салады. Сенесіз бе: аяғын әрең басып жүрген адам зікір кезінде, одан кейін теректей сымбаттанып кетеді, ешқандай ауруды сезінбейді. Ал бір апта зікір салмаса қайтадан мүгедекке айналады. Бұл феномен емес пе? Адам таңқаларлық жайт!
Сондықтан, қазір зікірді айыптап, «бұл ескіліктің қалдығы, бізге қажеті жоқ» деп жүргендердің сөзі түсініспеушіліктен туған. Бізде модернизация үрдісі, жаңару жүріп жатыр дейді олар. Сонда жаңару жүрексіз, рухсыз, бәрінен бос болуы керек деп кім айтты? Сіз Исматулла тақсырдың не дейтінін, қайда шақыратынын тыңдаңыз: бұл адам жанын тазартудың терең тамырлы, көне тәсілі ғой. Сіз жаһандану мен модернизация дәуірінде адамға рухани тазалық керек емес дегенді қайдан естідіңіз? Және осы жаһандану үрдісінде жүйкеге түсетін қысымды серпіп тастайтын психологиялық технология керек емес деп кім айта алады? Модернизация, индустриализация жүйкеге, санаға аса ауыр психикалық жүк салады. Жолдан өтесіз бе, автокөлік руліне отырасыз ба, күн сайынғы стресс, мұның бәрі - жүйкеге түсетін салмақ екенін дәрігерлер баяғыда-ақ дәлелдеген. Қарбалас қала өмірі, абыр-сабыр тірлік жүйкені жұқартпай қоймайды. Ал рухани тынығу, жария зікірдің арқасында дем алу жағдайы «тасқын» деп аталады. Яғни рухани және психо-логиялық тұрғыда дем алу деген сөз. Мұны түсініп, сопылыққа бет бұрған жандар Батыста да бар (олар зиялы және өте білімді адамдар).
Бұған мысал көп. Бүгінде Еуропа үрдісіне көз жүгіртіңіз: мыңдаған, он мыңдаған адам зікірге, соның ішінде жария зікірге қатысады. Олар күнделікті жан күйзелтер қобалжу мен технократтық өркениет қысымынан осылай арылады. Мен бұл феноменді де зерттедім, Америка мен Еуропада көптеген адамнан сұхбат алдым. Жапонияда, мысалы, буддизм ішкі жан-дүниеге үңілуге, рухани қуат алуға жәрдемдесіп, психологиялық тұрғыда күш беретін құрал тәрізді көрінеді. Бірақ ол жақта зікірге деген ықылас күрт артып отыр. Мен Жапонияда болғанда осыны көріп, таң қалдым. Сенесіз бе, ұлттық бас киімін киген жапондықтар «ля илаһа илля Алла» деп зікір салады. Бұл деген ғажап қой!
Біз сопылық ілімді қаншалық көнерді дегенімізбен, суфизмнің қазіргі үлгісі, Исматулла тақсыр ұсынып отырған үлгі қазіргі ортаға ыңғайланған, лайықталған ең тиімді жолдың бірі екенін есте сақтау қажет.
- Сонда оның құпиясы немесе ерекшелігі неде?
- Ең алдымен, таза психологиялық аспектіде алып қаралық. Мен, өкінішке қарай, бұл тұрғыда толыққанды зерттеу жүргізе алмадым, бірақ ол қажет. Бір таңқаларлығы, мұндай әрекетті жүз жыл бұрын орыс психологтары да жүргізіпті - олар зікірді тек қана оң тұрғыда сипаттаған. Содан соң орыс психологы Позднев кітап жазды. Осы әрекеттен кейін зікір салуға қатысатын (қай үлгісі болса да) зікіршілерді зерттеп, олармен сұхбаттасып және өз тәжірибемнен (мен бірнеше рет зікірге қатыстым) олардың ортағасырлық деректемелерде жазылғандай, ерекше психологиялық хәлге түсетінін байқадым. Ал біз, мамандар, көне қолжазбаларды оқып, көбіне түсіне алмай дымымыз құриды ғой. Мен бұл құбылысты Қазақстан мен Өзбекстаннан ғана емес, Еуропадан да көрдім - уақыт пен мекен бұл жерде ешқандай рөл ойнамайды. Қысқасы, зікір салу - адамға психологиялық тұрғыдан өте оң әсер береді. Сондықтан оған тыйым салғанша, оны зерттеу керек. Ал, «болмайды» деп жаба салу - ең оңай жол.
Екінші өте маңызды мәселе - біз посткеңестік елдерміз. Бірақ қазір Орталық Азия елдерінде, соның ішінде Қазақстанда «түп тамырды» іздеу процесі жүріп жатыр. Өзбекше айтқанда - «ozlikni anglash», қазақша - «өзіңді өзің тану». Міне, осы факт өте маңызды. Кезінде «жаңа адам» жасамақ болып, бізге қаншама тәжірибе жүргізілді. «Қазақ жоқ, өзбек жоқ, тек «кеңес халқы» ғана бар» деп сендіруге тырысты. «Бұл жаңа тарихи қоғам» деп мінберлерден жар салды. Құдайға шүкір, біз өз ұлтымызды ұмытпай, салт-дәстүрімізді сақтап қалдық. Кеңес келмеске кеткен соң біз өзіміздің дәстүрлі рухани құндылықтарымызға қайта ораламыз деп жарияладық. Ұрандап, «Диуани хикметті» жариялайық, сопылық шығармаларды ауда-райық, тағы басқа жұмыстарды атқарайық дедік. Осылайша біз барлық өткеніміз бен тарихымызды түсіне қоямыз деп ойлаған едік...
Бірақ мұнымен шаруа тынбайды. «Ежелгі дәстүр» деген не осы?! Бұл - осы сопылық, соның ішінде жария зікір ғой! Бұл - нағыз мәдениеттің, қайталап айтам, нағыз мәдениеттің бай қабаты. Саф, яғни таза және алғашқы үлгідегі мәдениет. Мұны түсініп, бағалай білу керек. Құдайға шүкір, Президент Н.А.Назарбаев мұны түсінді, ол өз сөзінде нағыз ұлттық мәдениетке қайта оралу керектігін анық айтты. Бұл тамаша сөз, ақылды және мықты басшының пікірі. Бірақ іс жүзінде ол қалай болады? Осы сопылық пен зікір дәстүрі қайта жандана бастағанда, неге екені белгісіз, біз одан шошып кеттік.
Жаңа пайда болған «кеңестік идеологтар»: «көрдіңіздер ме, бұл жамағат, бұл қауіпті нәрсе» дейді. Жоқ! Мен сіздерге айтайын, бұл қауіпті емес! Сіз әуелі оларды тыңдаңыз, таспаларын алып көріңіз, зікіршілер тығылып жүрген жоқ қой. Таспалар сатылып жатыр, тіпті олардың медресесіне барғыңыз келсе де - есік ашық. Жария деген сол.
Түркістанда бір жігіт темекі тартып, арақ ішіп, әйелін сабаған екен. Қанша тырысса да жаман әдетінен арыла алмаған. «Екі рет зікір салдым» - дейді өзі, - «Содан кейін жүрегім тыныш тапты». Міне, ғажап өзгеріс! Қоғам осыны неге пайдаланбасқа? Біз үнемі «қазақшылық», «қазақшылық» дейміз. Ал кеңестік кезеңнен кейін сол қазақшылық қайда қалды? Иә, әдебиет бар. Иә, Сізде Абай бар. Бізде, Өзбекстанда да ауқымды әдеби дәстүр бар. Бірақ олардың барлығы қандай да бір дәрежеде кеңестік ықпалда болды. Ал қазақтың нағыз дәстүрі қайта жандана бастағанда, кедергілер қойылады, теріс ақпарат жүреді, жала жабу басталады...

<!--pagebreak-->

Мен мемлекеттік органдардың неден қорқатынын түсінемін. Бірақ, әуелі бұл не деп зерттеу керек емес пе? Мақтанды демеңіз, мен мұны зерттеп келемін. Әзірге ешбір теріс жағын көре алмадым. Мүмкін кейбіреуге жамағат деген сөз ұнамайтын болар, ертең олар саяси деңгейге көтеріліп кетеді деп сақтанатын болар. Бірақ, басқару тетігі мемлекет қолында ғой, қадағалап отыруға күш-қуаты жетеді. Бұл - біріншіден. Екіншіден, мен жария зікіршілердің мың жылдық тарихын білемін. Жай сыбыстан емес, түпнұсқа деректерден оқыдым. Көне қолжазбаларды зерттедім. Сондықтан мен жария зікіршілердің әрқашан бітімшіл болғанын айта аламын. Олар кез-келген билікпен мәмілеге келе алатынына көзім жетеді. Олардың мақсаты саясат емес, дәстүрді сақтау. Міне, Исматулла тақсыр сол дәстүрді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу міндетін арқалап отыр. Мен осыны байқадым. Қалаған адамға мұны тексеру оңай. Зерттеу керек.
Мен Қазақстанда оларға Діни басқарма тарапынан қысым жасалып отырғанын нақты байқадым. Зікіршілерге қарсы шығарылған пәтуа - салафиттердікі, оны біз қазіргі тілмен «уаххабиттер» деп атап жүрміз. Және сол пәтуа, кешірім етіңіз, Интернеттен алынған. Мен оны «екі жерде екі төрт» дегендей дәлелдей аламын. Менің түсінбейтінім, Діни басқарма осыны сезінбей ме? Әлде сезінгісі келмей ме? Зікіршілерге келіп, дұрыстап әңгімелесуге, пікір алмасуға тырысқан біреу бар ма? Бәлкім ойыңыз өзгеретін болар. Ал Исматулла тақсырдың айтуынша, мұндай әрекетті олар бірнеше мәрте жасаған, бірақ муфтият қабылдамаған да.
Ал неге солай етпеске? Мүмкін біз нағыз пайдалы, керек нәрсеге кезіккен шығармыз? Ол қоғамға қажет пе? Қазір қоғам ұлттық мәдениетті жаңғыртамыз деп жар салуда. Ал сопылық дәстүрсіз қазақтың ұлттық мәдениеті - қанаты қырқылған құс сияқты. Сіз қаласаңыз да, қаламасаңыз да солай. Мен сырт көз адаммын, сондықтан мұны жақсы түсінемін. Мен мұнда болып жатқан оқиғаларға «күл болмаса бүл болсын!» деп қарап отыра алмаймын. Қатты алаңдаймын. Өйткені, Қазақстан - тұтас аймаққа үлгі болардай ел екенін байқап отырмын. Ел көркейсін, дамысын, бірақ капитализм мен индивидуализм шектеусіз өсіп, мәдениет пен дәстүр жойылып кетпесін!
Еуропа қазір рухани жұтаңдықтан шаршады! Батыс тұрғындары біресе кришнаизмге, сопылыққа бет бұрып жатыр. Біз Еуропаның қателігін қайталамауға тырысайық. Олар өз ұлттық ерекшелігін сақтап қала алмады. Қазір олар рухани құндылықтарды жаңғырту үшін миллиардтаған доллар құйып жатыр. Ал сіздерде, Қазақстанда ондай тамаша мүмкіндік бар және болашақта бұл мүмкіндіктің қайта келуі екіталай! Мен мәдениет тек сопылықпен жаңғырады демеймін. Әрине, олай емес. Бұл алуан қырлы процесс.
Бірақ бұл сопылық - бүгінгі мәдени құбылыстың бірі, нақты айтқанда қазақы ұлттық дәстүр құбылысы.
Ал «уаххабиттер» немесе «салафиттер» не дейді? Олар: «ұлттық еш нәрсе жоқ, тек қана ортақ ислам бар» дейді. Жоқ, кешіріңіздер! Міне, мен бүгін Исматулла тақсырмен сөйлесіп, осы сұрақты қойдым. Ол кісі қазір Меккеде фундаментализмнен бас тарту басталғанынан хабардар екен. Салафиттер бұрын құтпа мен уағыз тек араб тілінде жүруі керек дейтін. Қазір бұдан бас тартып жатыр. Ал біз, неге екені белгісіз, олардың өткен қателігін қайталаудамыз. Олар исламның жергілікті дәстүрлі формасы болатынын мойындады және онымен санасу керектігін айтты. Мекке, «Рабита аль-исламийа» мұны мойындап отыр: мысалы, малайзиялық ислам бар. Яғни, ислам ортақ, бірақ ол алуан қырлы.
Мен Исматулла қаридің іліміне қатысты соңғы пәтуәларды мұқият зерттедім. Ол дәйектер маған несімен ұнамады? Біріншіден, ешқандай қабылдауға тұрарлық, келісуге боларлық аргумент жоқ. Ең бастысы, бұл «пәтуа» интернеттен, салафиттердің сайтынан алынған. «Бұлай емес» деп дәлелдеп берсінші! Мен өзге мамандармен де сөйлестім. Біз арабша мәтінді қазақша нұсқамен салыстырып шықтық. Салафиттердің сопылыққа қарсы риторикасы мұнда толық пайдаланылған. Сонда бұл пәтуаны құрастырған кім? Бұл екінші мәселе.
Үшіншісі де өте маңызды. Біз қайтадан ұлттық мәдениетке ораламыз. Мен Шымкентте бірнеше жігітпен әңгімелестім. Олар Пәкістанда «Дибанд» жүйесі бойынша тәжірибеден өткен. Олар маған сұмдық нәрселерді айтты. «Егер менің еркімде болса», - дейді біреуі, - «мен Қожа Ахмет Яссауидың кесенесін бульдозермен күреп тастар едім». Себебі ол - бидғат (жаңашылдық) және хурафат (көне)». Бұл - жабайылық қой, варварлық! Мұны кез-келген мұсылман, тіпті дінсіздер де түсінеді! Бірақ ең қорқыныштысы, «пәкістандық өңдеуден» өткен жас имам соншалық қаныпезер болғаны...
Сондықтан да діни саясатты жүргізетін адамдарға таңдау жасау қажет: міне, мынау - агрессивті уаххабизм, ал мынау - ұлттық, сан ғасырлық тарихы бар, сынақтан өткен, мәмілешіл, саяси тұрғыда сенімді балама. Айта кетейік, қазіргі таңда Араб түбегі мен Сауд Арабиясында және өзге араб мемлекеттерінде уаххабилер бұрынғыдай беделді емес. Олар халықтардың ұлттық, мәдени ерекшелігін жоюға тырысады. Егер менің өзіндік мәдениетім болса, мені исламға қарсы деген ой тууы керек пе? Олай емес! Мен өз ата-бабамның ислам дамуына өзіндік үлес қосқанын білемін. Сығанақи сияқты өте танымал ғұламаны еске алайық. Оның ғылыми өмірбаянын Р.Б.Сүлейменов атындағы шығыстану институты директорының орынбасары Әшірбек Мүмінов өз диссертациясында тамаша сипаттап жазды. Міне, сізге мысал. Егер сол кезде ондай термин болмаса, оны қазақ емес немесе қазақтың тегіне жатпайды деп кім айтады?! Бұдан бас тартуға болмайды.
Сондықтан мемлекет сопыларды қолдамаса да (себебі мемлекет шартты түрде діни ұйымдардан бөлінген ғой), оған бөгет болмауға тырысқаны жөн болар еді. Әрине, діни және діни емес ұйымдардың іс-әрекетін бақылау, назарда ұстау қажет. Саясат саналы, ұтымды, таңдаулы шешімдерге құрылуы керек. Ал оны басып тастауға тырысу, тіпті әшейін сөзбен, уағызбен болса да жоққа шығару қарама-қарсы реакция тудырады. Көптеген қалыпты діни ағымдар қысым басталғанда экстремизмге өтіп кеткені белгілі. Бұл жауап реакция. Мұны халықаралық тәжірибе де дәлелдеп отыр. Міне, содан қорқу керек.
- Қазір Қазақстанда сопылықты экстремизмге, тіпті терроризмге жатқызу құбылысы байқалады. Сіз қалай ойлайсыз, тарихи тұрғыдан алғанда ол мүмкін бе?
- Сіз білесіз бе, шындығын айтсақ, сопылық әртүрлі қырынан көрініс берді. Қауіп-қатер төнген сәтте ол экстремальды да болды. Мұны Кавказдағы имам Шәмілдің мысалынан көруге болады. Бұл орыс отарлаушыларының қысымына жауап болатын. Бірақ, менің білуімше, Қазақстанда да, Орталық Азияда да жария зікіршілер тарапынан мұндай әрекет туындаған емес. Олар әрқашан мемлекет заңдарын мойындайды. Егер мемлекет белден басып мешіттерді жаппаса, дөрекі түрде қысым көрсетпесе болғаны. Орыс отарлауы кезінде жергілікті сопылар бас көтерді.
Бірақ сол кезде де жария зікіршілер мәмілеге келу жолын іздеді, себебі олар күш тең еместігін сезді. Бұл - жария зікіршілердің негізгі ұстанымы. Мұны дәлелдейтін көптеген дереккөз бар. Оның бір бөлігін мен жарияладым. Олар орыс отаршылығын монғол шапқыншылығы секілді қабылдады. Олар Шыңғыс тұқымының алғашқы толқыны «кәпір» болса да, екінші толқын билеушілері мұсылманға айналғанын айтты. Яғни, «дінсіздермен» бейбіт қарым-қатынас жасасаң, түбінде олар исламның артықшылығын түсінеді дегенді айтқан. Ислам саяси шынайылық пен бейбітшілік әкеледі, адамзаттың рухани тазаруына жетелейді деген.
Міне, сіздердің Исматулла тақсырларыңыз да «жүрегіңе қара», «жүрегіңді тазала», «жүрек», «жүрек», «жүрек» дегенді өте жиі айтады. Бұл өте маңызды. Міне, осы тұрғыдан алғанда мен сопылықты экстремизммен байланыстыру бәсекелестіктен туындаған, ойдан шығарылған бұрмалаушылық деп есептеймін. Қарапайым діндәрлар мүфтиатты мемлекеттік құрылымның бір бөлігі деп қабылдайды. Сондықтан қарапайым діндәр мен мүфтиаттың арасында біраз алшақтық жатыр. Ал суфизмде бұл қашықтық жоғалады. Себебі шейх өзінің барлық мүридін туған баласындай қабылдайды. Бәрі бауырмалдық сезімнен туындайды. Бұл өте маңызды.
Ең бастысы, Тақсыр әрқашан өз шәкірттерін ұлттық қасиетін, «қазақшылығын» жоғалтып алмауға шақырады. Бұл құр жадағай ұлтшылдық, шектелу емес. Жоқ, ол нағыз дәстүр, мәдениет туралы айтып отыр.
Әлде Сізге нағыз дәстүр, мәдениет керек емес шығар?! Онда, қатты айтсам кешіріңіз, одан безініңіз, жойыңыз, құртыңыз!
Мен «қазақшылықты» жалғыз ғана Исматулла Тақсыр іске асырып жатыр демеймін. Бірақ бұл кісі осы мәдениеттің аса маңызды тасымалдаушысының бірі болуы мүмкін. Ол кісі Ислам дәстүрімен қатар, ұлттық сыр-сипат та бар дейді. Ол мәдениет, әдет-ғұрып және салт-дәстүрді жақсы түсінеді. Бұл өте маңызды.
- Жалпы, сопылық ілім Орталық Азияда қай кезден пайда болды?
- Ең ерте мәліметтерді біз Бұқарадағы «Тарихи Гунжар» дерегінде кездестіреміз. Ол сопылардың IX ғасырдың басы мен ортасында болғаны туралы айтып кеткен. Олар «таңдаулы сопылар», басқаша айтқанда теоретиктер болғанға ұқсайды. Оларды «заххиди» деп атады, яғни дәруіш болған, Құдайды жеке-жеке іздеген. Ал ұйымдық құрылым, толыққанды тариқат ретінде моңғолдық кезеңнен кейін әрекет жасай бастады. Моңғол билеушілерін исламға кіргізуге кубрауия, ясауиа және аз мөлшерде нақшбандия шайхтары атсалысқан. Мұны ұмытпаған жөн. Шыңғыс хан тұқымы жақсы ұйымдасқан жүйені көріп, исламды құшақ жая қарсы алды. Біріншіден, бұл әлеуметтік және саяси ынтымақтастық. Себебі, империя құрамында әртүрлі тайпалар болды. Міне, осы ынтымақтастықты көптеген билеушілер, соның ішінде қазақ хандары да жақсы пайдалана білді. Екіншіден, қоғамның әлеуметтік реттеушісі ретінде тамаша пайдаға асты. Сопылық - әлеуметтік реттеуші ретінде ғасырлар сынынан өткен өте тиімді құрал болды.
Қазір қоғамда әлеуметтік жікке бөліну күшті. Оны байқау қиын емес. Көп адам өз жағдайына қанағаттанбайды. Міне, бұл - беймаза бүліктерге апарар алғашқы қадамның бірі. Бізге оның керегі жоқ. Мемлекеттің дамуы кезінде әлеуметтік реттеуіш керек. Неге осы сопылықты әлеуметтік реттеуіш ретінде пайдаланбасқа? Сіздер тыңдап көріңіздер, Исматулла шайх не дейді?! Иә, ол кісі қарапайым сөзбен айтады, бірақ қандай тиімді және түсінікті! Ол кісінің қазақшасы қандай тамаша. Оның дәлелдері қарапайым және түсінікті - «Алладан», «Алла берген». Осыған риза болу керек. Сонымен қатар, Алла саған ақыл берді, Ол саған аяқ-қол берді. Тақсыр өз шәкірттеріне айтады: «Қолың бүтін бе? - бүтін», «аяғың бар ма? - бар», «құлағың бар ма? - бар». Онда әрекет қыл.
Мен бұл сөздің ескілікті ұғым екенін жоққа шығармаймын. Бірақ ол кісі түптеп келгенде экономикалық белсенділікке шақырып отыр ғой. Енді не керек? Бұл керемет емес пе? Барлығын үкіметке сілтеп қойма дейді.
Мұнда екі нәрсені терең түсіну керек: әрекет қыл да ізден, ізден де әрекет қыл. Бұл қарапайым, бірақ өте тапқыр философия. Міне, күнделікті тірлікте осы қарапайым сопылық ұстаным өте қажет. Осыны неге өмірде пайдаланбасқа? Себебі жемісі жоқ насихат машинасы (сіздің елде де, бізде де) мол ақшаны жұтып жатыр. Сондықтан, жан-жағымызға қарайық, қазіргі қазақ қоғамына, күнделікті өмірге қажет, пайдалы нәрсе бәлкім, тарихымызда бұрыннан бар шығар?!
- Әңгімеңізге рахмет.

Бахтияр Бабажанов, тарих ғылымдарының докторы

Сұхбаттасқан Темір Жұман,
шығыстанушы

«Үш қиян» газеті