سوڭعى كەزدەرى «قىتاي ەكسپانسياسى قازاقستانعا قاۋىپ توندىرۋدە» دەگەن سىڭايلى پىكىرلەر بۇقارا­لىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى ايتىلاتىن بولدى. بۇرىن دا مۇنداي پىكىردى ەستيتىنبىز، بىراق اندا-ساندا ءبىر ەستيتىندىكتەن بە، وعان ونشا كوڭىل بولە قويمايتىن ەدىك. ءتىپتى وسى سوڭعى كەزدە بۇرىن قازاق گازەتتەرى عانا ءسوز ەتەتىن وسىناۋ تاقىرىپقا ءورىستىلدى باسىلىمدار دا وي تولعاي باستاپتى. ولاي بولسا، جۇرتتى ەرەكشە ەلەڭدەتىپ وتىرعان تاقىرىپقا ءبىز دە ءوز ءبىلىم-بىلىگىمىز دەڭگەيىندە شولۋ جاساپ، باس تاقىرىپقا الىنعان سۇراققا «ءيا»، «جوق» جانە «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن رەتپەن جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. سونىمەن ...

ءيا
جۇرتشىلىقتىڭ الاڭداي­تىن­داي رەتى بار. الەمدى تۇگەل «جاۋ­لاۋعا» بەت بۇرعان قىتاي ەكونو­ميكاسى قازاقستاندا دا قوماقتى ۇلەسكە يە. ايتالىق، ەلىمىزدە ءوندى­رىلەتىن جالپى مۇنايدىڭ 33 پايى­زى - قىتاي ينۆەستورلارىنا تيە­سى­لى. بۇل - قازاقستاننىڭ ەسە­بىن­دەگى «شى­عىس» بولىگىنە قا­تىستى ءمالى­مەت. جالپى، قىتايعا ەكسپورت­تا­لاتىن قازاقستان تاۋا­رى­نىڭ قۇنى 17,5 ميلليارد دول­لاردى قۇرايدى. ال يمپورت­تاي­تىنىمىز - 27,6 ميلليارد دول­لار­دىڭ تاۋارى. وسى ءمالى­مەتتەرگە قاراعاندا، قىتاي - ءبىز­دەن «مول الىپ» قانا تۇرعان جوق، بىزگە «مول بەرىپ» تە تۇرعان مەملەكەت. قازاقستاننىڭ ەكسپورت-يمپورت تاۋار اينالىمىندا قى­تاي ەڭ مول ۇلەستى يەمدەنەتىن ءارىپ­تەسىمىز. دەسەك تە ەكسپورت-يمپورت اراسىنداعى قالدىق (سالدو) قا­زاقستان ءۇشىن پايدالى بولماي تۇر. ويتكەنى 10,1 ميلليارد دوللار ۆا­ليۋتامىز قىتايدان الاتىن ەكس­پورت­تىق تۇسىمنەن ارتىق كەتەدى. بۇل بۇل ما، تاياۋ بولاشاقتا قى­تاي­دىڭ بىزدەن الاتىنى ءتىپتى وسە تۇسپەك. قازىر تسيستەرنالاپ وتكىزىپ جاتقان مۇنايىمىز بەن گازىمىز ەندى كوپ ۇزاماي تاۋ وزەنى سياقتى كەڭ ارنامەن اعاتىن بولادى. وعان كەلەشەكتە قىتاي پايدالاناتىن اتوم ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قى­رىق پايىز وتىنىن تاعى قازاقستان بەرەدى. نە كەرەك، قىتاي بىزدەن كوپ الىپ جاتىر. كوپ بەرىپ تە جاتىر. بىراق ەكسپانسياسى دەپ اتايتىنداي ەشتەڭە جوق سەكىلدى. ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا قۇيىلعان قى­تاي ينۆەستيتسياسى يتاليا ين­ۆەستيتسياسىنان دا از. جالپى ال­عاندا، ەگەر وسىدان 20 جىل بۇ­رىنعى جاعدايىمىزعا قارايتىن بولساق، سونىمەن سالىستىرعاندا قىتاي­دىڭ قازاقستانعا ەنۋى ءبىر­نەشە ەسەلەنگەن مولشەردە وسكەن. رى­نوك­تارىمىز تۇگەلدەي دەرلىك قى­تاي تاۋارىنا سىقاسىپ تۇر. دەمەك، الاڭ بىلدىرۋشىلەر دە «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىل­دامايدى» دە­گەن­دەي، كوزبەن كور­گەندى ايتىپ جاتىر.

جوق
جالپى العاندا، قىتاي-قا­زاق­ستان اراسىنداعى ارىپتەستىك قا­رىم-قاتىناسقا ساۋاتتى تۇرعى­دان وڭ باعا بەرۋگە بولادى. بۇل - «قىتاي ەكسپانسياسى قازاقستانعا قاۋىپتى ەمەس» دەگەن ءسوز. ءبىرىن­شى­دەن، ەگەر ول قاۋىپتى كورىنسە، ءبىرىن­شى بولىپ ايتۋعا ءتيىستى جاق - ۇكىمەت. ول ءۇنسىز. ءتىپتى ال­ىس-بەرىستى ۇلعايتۋعا ني­ەت­تى. ەكىنشىدەن، وسىن­داي نارازى­لىق اقش، ەۋرو­وداق، رەسەي سە­كىلدى الپاۋىتتاردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارى تاراپىنان ءبىلدىرىلۋى ءتيىس. ويتكەنى شيكى­زاتتىق قويما ىسپەتتى قازاقستاندا اتالعان اي­ماقتاردىڭ ءبارىنىڭ دە مۇددەسى شو­عىرلانعان. سولاي بولا تۇرسا دا، قىتاي كوپ الىپ كەتتى دەگەن ءسوزدى نە اقش، نە ەۋرووداق ايتا قويعان جوق. ول ول ما، رەسەي فەدەراتسياسى تاراپىنان دا مۇنداي نارازىلىق ەستىلمەي تۇر. كەرىسىنشە، رەسەي فەدەراتسياسى قىتاي وزدەرىنە دە ەكسپانسيالاپ ينۆەستيتسيا قۇيا تۇسسە ەكەن دەيدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ءتۇپ­تەپ كەلگەندە، قا­زاق­ستاندا قىتاي ەكسپانسياسىنىڭ ورىن الىپ تۇر­عانىن نەگىزگى ءمۇد­دەلى جاقتاردىڭ ءوزى ەلەڭدەيتىندەي دارەجەدە ەمەس دەپ بىلەتىندىگى.
ءيا، عىلىمي كوزبەن قاراعان ادامعا قىتاي ەكسپانسياسى دەيتىن ۇعىم الاڭدارلىق قاۋىپتى ماسەلە ەمەس. ءارى-بەرىدەن سوڭ «ەكسپانسيا» دەگەننىڭ ءوزى بايقالمايدى. ماسە­لەن، بىزگە ينۆەستيتسيانى ەڭ كوپ قۇيعان مەملەكەت - گەرمانيا. ءبى­راق نەمىستەر ەكسپانسياسى تۋرالى ءسوز قوزعالمايدى. ەكىنشى ورىندا - اقش ينۆەستيتسياسى. وسىعان قاراپ «قازاقستانعا اقش ەكسپان­سياسى قاۋىپ توندىرۋدە» دەگەن داۋىستى جانە ەستىمەدىك. اقش-قا باستى قارسىلاستار - رەسەي مەن قىتاي بىردەڭە دەر ەدى عوي، بىراق قىتايلار مۇلدە ءۇنسىز. ەندەشە، ەكونوميكا عىلىمىنداعى ءبىر اقي­قات جەكەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ كەلەسى ءبىر مەملەكەتتەرگە ينۆەس­تيتسيا قۇيۋى ەكسپانسيا دەپ قاراس­تىرمايتىنىن العا تارتقان ءجون. ءيا، مەملەكەتتەر، كاسىپكەرلەر كەلىسىمشارتتار بويىنشا قالاعان مەملەكەتتەرگە، قالاعان سالالارعا اشىق نارىقتىق ەكونوميكا جاع­دايىندا ينۆەستيتسيا قۇيا الادى. بۇل ارادا وزگەشە ماقسات بولۋى مۇمكىن ەمەس. كوزدەلەتىنى - تەك قانا ەكىجاقتى تيىمدىلىك. دەمەك، «ۇلى جىبەك جولىن» جاڭا زامانعا ساي جانداندىرۋدى ءبىرىنشى بولىپ قولعا العاندا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزي­دەنتى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى تيىمدىلىكتى كۇنى بۇرىن بولجاعان، سول بولجام بويىنشا اتقارىلۋعا ءتيىستى جۇمىستار كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسۋدا دەپ ويلاۋ كەرەك. بۇل - پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ كوپ­­تاراپتى سىرتقى ساياساتىنداعى ءبىر تارماق قانا. نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى كاسپي تەڭىزى ارقىلى قاپ تاۋىن كوكتەي ءوتىپ، قارا تەڭىزگە شىعىپ، مۇنايدى تۇركياعا، ودان ءارى ەۋرو­پا ەلدەرىنە جەتكىزەتىن جوبا بوي­ىنشا دا جۇمىس جاساۋدا. كاسپي تەڭىزى جانە تۇرىكمەنستان ارقىلى يرانعا شىعىپ، ودان تاياۋ شىعىس جانە ءۇندىستان ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىق ورناتۋ دا ءبىزدىڭ باس جوسپارىمىزدا بار. وسىنداي سان تاراپتى جولدار ارقىلى بۇكىل الەممەن تەك قانا رەسەي ارقىلى بايلانىسۋ تۇزاعىنان قۇتىلامىز. مۇنداي ادىمدى اشاتىن، ءورىستى كەڭەيتەتىن كوپ جوبانىڭ ىشىنەن قىتاي تارماعىن ءبولىپ الىپ، «قىتاي ەكسپانسياسى قازاقستانعا قاتەر توندىرەدى» دەۋ-ەڭ سىپايى­لاپ ايتقاندا، بايبالام جانە سايا­سي ۇپاي جيناۋدى كوزدەۋشىلەردىڭ بوپساسى.
كوپتاراپتى سىرتقى ساياساتى­مىز­دىڭ قىتاي تارماعى قازاقستان ءۇشىن قاۋىپتىلىكتەن گورى پايدا­لىراق سەكىلدى. ماسەلەن، وزبەك­ستان مەن تۇرىكمەن گازى قىتايعا ءبىزدىڭ ترانزيتتىك قۇبىرىمىز ارقىلى جەتەدى. قىتاي تاۋارى ورتا ازياداعى كورشىلەرىمىزگە، رەسەي فەدەراتسياسىنا، بەلورۋسسيا مەن ۋكرايناعا ءبىزدىڭ ترانزيتتىك ءدالىز ارقىلى بارادى. باتىس ەۋ­روپاعا دا قىتاي جانە وڭتۇستىك شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ونىمدەرى بىزگە ترانزيتتىك ۆاليۋتا كى­رىسىن ءتۇسىرىپ بارىپ جەتەدى. باتىس­تىڭ تاۋارلارى دا وڭتۇستىك شىعىس ازياعا ءدال وسى جولمەن ءجۇرىپ، بىزگە ترانزيتتىك تاسىمال اقىسىن تولەپ كەتەدى. دەمەك، قىتايعا شە­كارامىزدى اشۋ ارقى­لى ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە ەكسپانسيا جاساۋىنا ەمەس، قازاقستاننىڭ وڭاي ولجا تابۋىنا جول اشىپ وتىرمىز. مۇندايدى بىلىمدىلەر ەشقاشان دا ەكسپانسيا دەپ اتا­مايدى. ورايى كەلگەندە ايتا كە­تەيىك، يسلام الەمى قازاقستانعا تاياۋ بولاشاقتا 120 ميلليارد دول­لارداي ينۆەس­تيتسيا قۇيۋعا نيەتتى ەكەندىكتەرىن مالىمدەدى. بۇل - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلگە كەل­گەن بۇكىل شەتەلدىك ينۆەستيتسياعا تەڭ ءمول­شەردەگى مول قاراجات. سونى ەستىپ-بىلە تۇرسا دا، يسلام دۇنيەسىنىڭ نەگىزگى قارسىلاسى اقش تارا­پىنان «قازاقستانعا يسلام ەكس­پانسياسى باستالدى» دەگەن ءسوزدى دە ايتقان جوق. ويتكەنى ءبىر تاراپ­تىڭ كەلەسى ءبىر تاراپقا ينۆەستيتسيا قۇيۋى نارىقتىق ەكو­نوميكادا قا­لىپتى جاعداي سانا­لادى. ولاي بولسا، قىتايدىڭ بىزگە مول ءمول­شەردە ينۆەستيتسيا قۇيۋدى باستاۋى قاۋىپتى ەكسپانسيا ەمەس.

نە ىستەۋ كەرەك؟
قالاي بولعاندا دا، قازىرگە دەي­ىنگى قىتايمەن ساۋدا-ساتتىق قارا­­پايىم جۇرتقا «ادىلەتسىز» كورىنە­تىنىنە تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك سەكىلدى. ويتكەنى قىتايدىڭ بىزدەن الاتىنى-تەك قانا شيكىزات. ال ءبىز­گە بەرەتىنى-تەك قانا قوسىم­شا قۇنى مول سوڭعى ءونىم. سون­دىقتان دا بۇل ەلمەن ساۋدا-سات­تىعىمىز دا 10,1 ميلليارد دوللار مولشەرىن­دەگى ءتيىمسىز ايىرماشى­لىق قالىپ­تاسقان. مىنە، وسى اي­ىر­ماشى­لىق­­تى جويۋعا تالپىنۋى­مىز كە­رەك. ونى قالاي جويۋعا بولادى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل ءۇشىن ماق­ساتتى قىتاي ينۆەستي­تسياسىنا كەڭ جول اشۋ قاجەت:
ا) قىتاي-مۇناي-گاز حيمياسى ەرەكشە دامىعان ەل. ەندەشە، قازاقستاندا مۇناي-گاز حيمياسى كەشەنىن قۇرۋ ىسىندە قىتاي جاعى ينۆەستيتسياعا كونسەنسۋستىق ءارىپ­تەس رەتىندە تارتىلعانى ءجون. ءما­سە­لەن، اتالمىش كەشەننىڭ جالپى قۇنى 10 ميلليارد دوللار تۇرادى دەسەك، سونىڭ 5,1 ميلليارد دول­لارىن قازاقستان شىعارسىن دا، قالعانىن قىتاي ءتۇسىرسىن. سوندا ءبىز قىتايعا شيكى مۇناي مەن گازدى عانا ساتىپ قويماي، پوليمەرلەر دە ساتاتىن بولامىز. ال ودان تۇسەتىن كىرىس الدەقايدا مول.
ءا) قىتاي جاعىمەن تاياۋ بولا­شاقتاعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا ءبىزدىڭ ەكونوميكاعا قۇيىلاتىن ينۆەستيتسيا تەڭگە كۇيىندە بولۋىن زاڭداستىرۋعا ءتيىسپىز. سونداي جاع­دايدا ەلىمىزدەن ۆاليۋتا شىق­پاي­تىن بولادى. ءارى قىتايمەن ساۋ­دا-ساتتىقتا ۇلتتىق ۆاليۋتا­لاردىڭ تولەم قۇرالى بولۋىنا نەگىز قالانادى. مۇنداي جاعدايدا تەڭگەنىڭ ءورىسى كەڭەيەدى.
ب) قىتاي جاعىنىڭ بىزدەگى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاما نىساندارىنا كونسەن­سۋس­تىق جۇيە بويىنشا ينۆەستيتسيا قۇيۋى جان-جاقتى پايدالى بولا­دى. ياعني وسى ارقىلى قىتاي ءوزى­نە مول پايدالى ءبىر ارنا تاپسا، ءبىز قىتايدىڭ ينۆەستيتسياسى ارقىلى ەكسپورتتىق الەۋەتى كۇشتى، قوسىم­شا قۇنى مول تاۋارلى ءوندىرىس جا­ساپ الامىز.
ۆ) قىتايعا مەتالل سىنىقتارى دەيتىندى ەكسپورتتاۋعا تۇپكىلىكتى تىيىم سالىنعانى ءجون. ونىڭ ەسەسىنە قىتاي جاعى ءبىزدىڭ ەلدە تاعى دا سول كونسەنسۋستىق جۇيە بويىنشا مەتالل سىنىقتارىن قايتا قورىتاتىن پەشتەر سالىپ، جاڭا ءوندىرىس ورنىن اشسىن.
قورىتا ايتقاندا، قىتايمەن اراداعى كۇن وزعان سايىن كەڭەيە تۇسكەن الىس-بەرىس ارناسىنا توس­قاۋىل قويۋ كەرەك دەگەن ءسوز - ءبىلىم­سىزدەردىڭ دالباساسى. بىراق وسى ساۋدانىڭ ءوزىن ەكى ەلگە دە پايدالى جانە ولاردىڭ بىردە-ءبىرى ۇتىلماي­تىنداي ەتىپ ورايلاستىرۋ جۇمىس­تارىن جۇرگىزە بەرگەن ءجون. مۇنىڭ ءوزى - قازاقستان ءۇشىن باستى قاجەت­تىلىك.

ەكسپانسيا ەمەس، ينتەگراتسيا
قازاقستان مەن قىتاي اراسىن­داعى ەكونوميكالىق بايلانىستى ەكسپانسيا دەۋدەن گورى جاھاندانۋ زامانىنداعى ايماقتىق اۋقىمدى ينتەگراتسيا دەۋ كەرەك سەكىلدى. ارينە، قىتايدىڭ قازاقستانعا قۇيعان ينۆەستيتسياسى اقش، گەرمانيا قۇيعان ينۆەستيتسيادان الدەقايدا از. ال ءبىز بۇل مەم­لەكەتتەردىڭ قازاقستانعا كەلۋىن ەكسپانسيا دەمەيمىز عوي. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، بيىلعى شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى مەرەكە­لىك ءسامميتى كەزىندە استانادا قى­تاي باسشىسى مەن ءبىزدىڭ ەلباسى­مىز ەكونوميكالىق بايلانىستى ودان ءارى نىعايتىپ، ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىنە دەيىن كوتە­رۋدى زاڭداستىردى. بۇل بويىنشا 2020 جىلعا قاراي ەكى ەل اراسىن­داعى تاۋار اينالىسى 40 ميلليارد دوللارعا جەتپەك. ينتەگراتسيا وسىن­داي قۋاتتى كۇشكە يە بولعان­دا، ونى ەكسپانسيا دەپ بايبالام سالۋ - ەڭ سىپايىلاپ ايتقاندا، جاعدايدى تۇسىنبەستىك.

تاڭشولپان بەكبولات

aikyn.kz