“قىتايدى زەرتتەپ نە كەرەگى بار؟”.  “قىتايدىڭ كىم ەكەنىن اتا-بابالارىمىز باياعىدا-اق ايتىپ كەتكەن”. “ەندى جەتپەگەنى قىتايدى تانۋىمىز ەدى، بۇل قىتايلاندىرۋدىڭ باستاماسى شىعار”. قازاقستاندا قىتايتانۋ عىلىمي ورتالىعى قۇرىلعانى جايلى حابارعا بايلانىستى الەمجەلىدەگى پىكىرلەردىڭ كوبى وسىنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتىر.

ء“وزى دە شىققالى تۇرعان كوز ەدى” دەمەكشى، ونسىزدا شىركىن-اي كورىنبەيتىن قىتاي ەلىنىڭ، ءوز قاراماعىنداعى قانداستارىمىزعا جاساپ جاتقان مامىلەسىنەن كەيىن قازاقتار ءۇشىن مۇلدە سۇيكىمسىزدەنىپ كەتكەنى شىندىق. قازاقستانداعى تۇڭعىش قىتايتانۋ زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ءدال وسىنداي ۇرىمتال شاقتا قۇرىلۋىنىڭ جوعارداعىداي اڭىستارعا ارقاۋ بولۋى ءجوندى دە. وسى ينستيتۋتتى قۇرۋدىڭ كوكەيتەستىلىگى مەن ماڭىزىن قىتايدىڭ ەلىمىزدى قالاي زەرتتەپ، بارلاپ-باقىلاپ وتىرعانى تۋرالى ءوزىمىز بىلەتىن مالىمەتتەرمەن ءبولىسۋ ارقىلى ويىمىزدى بىلدىرگىمىز كەلەدى.

قازاقتىڭ تاريحىنا، عۇرپ-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە، ونەرىنە قاتىستى تازا عىلىمي باعىتتاعى بۇرناعى زەرتتەۋلەردى ايتپاعاندا، قىتايدىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋى كەڭەستەر وداعى تۇسىندا قولعا الىندى. كەڭەستەر وداعى، ونىڭ سوتسياليستىك ءتۇزىمى، ساياسي جۇيەسى، ەكونوميكانى باسقارۋ تاسىلدەرى، ازساندى ۇلتتاردى مەڭگەرۋ ويىندارى جاڭادان ىرگە كوتەرگەن قحر/1949 جىل/ ءۇشىن ۇلگى بولعانى بەلگىلى. تۇتاس 50-جىلداردا قىتاي كەڭەستەر وداعىن، ونىڭ قۇرامداس سۋبەكتىلەرىن وسى وڭدى قىرىنان ۇيرەنە، ۇلگى الا زەرتتەدى. 60-70 جىلدارى ەكى ەلدىڭ كەتىسۋىمەن مۇنداي زەرتتەۋلەر تۇبەگەيلى توقىراپ قالدى. 80-جىلداردىڭ باسىنان قىتايدىڭ ءوزىنىڭ الەمگە اشىلا باستاۋىمەن بىرگە، كەڭەستەر وداعىمەن قاتىناسىنىڭ ءبىر قالىپقا تۇسۋىمەن، كەڭەستەر وداعىنا قايىرىلا نازارىن ءبولدى. وتە-موتە گورباچەۆتىڭ “جاڭاشا ويلاۋى” مەن رەفورماسى قىتايدىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى. سونىمەن، مامانداندىرىلعان زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى ارقىلى كەڭەستەر وداعىنداعى رەفورما بارىسىن، كوك-نىڭ قادامدارىن، وسى ەلدىڭ ىقتيمال دامۋ باعىتىن جانە الەمدىك تەپە-تەڭدىكتەگى رولىندەگى وزگەرىستەردى بورشالاپ زەرتتەۋگە دەن قويدى. مۇنان ونىڭ قۇرامداس سۋبەكتىلەرى بولعان ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ تاعدىرى دا قاعىس قالعان جوق.

كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇبەگەيلى ىدىراۋى، ەۋرازيانىڭ قولقا تۇسىنا ورىن تەۋىپ، ايىرىقشا گەوساياسي-ەكونوميالىق ماڭىز العان ورتا ازيانى الدىنعى شەپكە شىعاردى. مۇنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، سول تۇستا يادرولىق قارۋعا يە، جاراتىلىسى باي، ەكونوميكالىق الەۋەتى مىعىم قازاقستان بىردەن نازارعا ىلىكتى. قازاقستاننىڭ قىتايمەن، وتە-موتە ونىڭ ەڭ نازىك تۇسى شۇار-مەن شەكتەسۋى، ەكى ەل ارالىق ساۋدا-ەكونوميكالىق-ينۆەستيتسيالىق بايلانىستىڭ قاۋىرت نىعايۋى، ونىڭ كەيىنگى تابەتى اۋقىمدى ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” باستاماسىنىڭ “جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى” قاناتىنىڭ قازاقستاننان ءوتۋى قىتاي ءۇشىن قازاقستاندى ءجىتى زەرتتەۋ مەن كۇزەتۋدىڭ كوكەيتەستىلىگىن تىپتەن ارتتىردى. وسىلايشا، ەلىمىز قىتايدىڭ ماڭىزدى زەرتتەۋ وبەكتىسى بولىپ قالىپ وتىر.

ءبىزدىڭ يەلەۋىمىزشە، قىتايدىڭ قازاقستاندى تىكەلەي زەرتتەيتىن قۇرىلىمدارى مىنالار.

1. قىتاي عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى رەسەي-ورتا ازيا/ورتا ازيا/-شىعىس ەۋروپانى زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1965ج. قۇرىلعان/.

2. شۇار قىتاي عىلىم اكادەمياسى ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1980/.

3. شين جياڭ ۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا زەرتتەۋ اكادەمياسى /1987 جىلى قۇرىلعان ورتا ازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنان 2017 جىلى كەڭەيتىلىپ جاسقتالعان/.

4. لان جوۋ ۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1994/.

5. شاان شي پەدۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى /2004/

6. شاڭ حاي قىتاي عىلىم اكادەمياسى شىعىس ەۋروپا جانە ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1981/.

7. انحۋي ۋنيۆەرسيتەتى رەسەيدى زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1979/.

8. قىتاي حالىقارالىق ماسەلەلەر زەرتتەۋ اكادەمياسى ەۋرازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى /1956, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قاراماعىندا/.

9. فۋ دان ۋنيۆەرسيتەتى رەسەي جانە ورتا ازيا زەرتتەۋ ورتالىعى /2005, بۇرىنعى رەسەي-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ ورتالىعى /.

10. شاڭ حاي شەتەل تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا زەرتتەۋ ورتالىعى /2010/.

11. شاڭ حاي حالىقارالىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋ اكادەمياسى رەسەي جانە ورتا ازيا زەرتتەۋ ورتالىعى /1960/.

12. قىتاي سولتۇستىك-باتىس پەدۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا زەرتتەۋ اكادەمياسى /2016/.

13. قىتاي حالىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىس ەۋروپا جانە ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

 قازاقستاندى جانامالاي زەرتتەيتىن قۇرىلىمدار：

1. قازىرگى زامانعى حالىقارالىق قاتىناستار زەرتتەۋ اكادەمياسى.

2. قىتاي حالىقارالىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

3. بەي ءجىڭ ۋنيۆەرسيتەتى ازيا-افريكانى زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

4. قىتاي ۇكىمەتى دامۋدى زەرتتەۋ ورتالىعىنا قاراستى ەۋرازيا قوعام دامۋىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

5. لان جوۋ ۋنيۆەرسيتەتى تمد زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

6. ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى دوڭگان زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

قازاقستاندى زەرتتەيتىن سالالىق قۇرىلىمدار:

1. قىتاي قىلىم اكادەمياسى ۋنيۆەرسيتەتى ورتا ازيا قورشاعان ورتا جانە ەكولوگيا زەرتتەۋ ورتالىعى /شۇار قورشاعان ورتا جانە گەوگرافيا ينستيتۋتى بازاسىندا/.

2. قىتاي مۇناي بارلاۋ مەن اشۋدى زەرتتەۋ اكادەمياسىنىڭ ورتا ازيا جانە رەسەي زەرتتەۋ ينستيتۋتى.

3. شۇار عىلىمي-تەحنيكالىق ينفورماتسيالار ينستيتۋتى.

بۇلاردان سىرت، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن سالالىق اسسوتسياتسيالار، اقىل وشاقتارى دا /اناليستيچەسكي تسەنتر، قازاقستاندى زەرتتەۋمەن اينالىسادى. مىسالى：

1. قىتاي قىلىم اكادەمياسى ورتا ازيا دوستاستىعى اسسوتسياتسياسى.

2. قىتاي شىعىس ەۋروپا جانە ورتا ازيا ءىلىمي قوعامى.

3. شۇار ورتا ازيا ءىلىمي قوعامى.

4. شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى زەرتتەۋ ورتالىعى.

5. “ۇلى ەلدىڭ باعدارى” اقىل وشاعىنىڭ ورتا ازيا زەرتتەۋ ورتالىعى.

6. چين حۋا ۋنيۆەرسيتەتى ء“بىر بەلدەۋ، ءبىر جول” ستراتەگيالىق زەرتتەۋ اكادەمياسى. ت.س.

قىتايدىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋى بۇگىندەرى تەك ونىڭ قازىرگى جاعدايىن زەرتتەپ، كەلەشەگىن باجايلاۋدان ءوتىپ، وسى باعىتتى جالعاستىراتىن ۇرپاق ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە كوشىپ جاتىر. مىسالى، شين جياڭ ۋنيۆ.، ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆ.، نانجيڭ ۋنيۆ.، لانجوۋ ۋنيۆ. مەن قىتاي قعا رەسەي-وا-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ ينست. قاتارلى ءبىلىم جۇرتتارى وا-نىڭ ساياسي، ەكونوميكا، مادەنيەتتەرىن زەرتتەۋ باعىتىنداعى ماگيسترلەردى وقىتىپ جاتسا، قىتاي قعا رەسەي-وا-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ ينست./1997جىلدان/, نانجيڭ ۋنيۆ.، لانجوۋ ۋنيۆ.، شانششي پەدۋنيۆ. قاتارلىلار وا تاريحى مەن ەتنولوگيا باعىتىنداعى دوكتورلاردى دايىنداۋدى باستاپ كەتتى.

قىتايدىڭ قازاقستاندى زەرتتەۋ “قازاقستاننىڭ جالپى جاعدايى”/1992/, “كوتەرىلىپ كەلە جاتقان وا” /1993, گونكونگ/, “وا：سىرلى دا باي ەلدەر” /2002, تايۋان/，“وا بەستىگىنىڭ بەدەرلەرى” /1999/ سىندى تانىمدىق ءام ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن قاتار، “وا ەلدەرىنىڭ سىرتقى قاتىناستارى”/1999/, “وا-نىڭ جاڭا تۇرپاتى جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك” /2001/, “باتىسقا ەسىك اشۋ：قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىس ايماقتارى مەن وا بەس مەملەكەتتىڭ بايلانىستارى” /1995/, “قىتاي مەن وا دەربەس ەلدەرىنىڭ قاتىناسى” /1996/, “قازاقستان مەن قىتايدىڭ شۇار بايلانىسى” قاتارلى مونوگرافيالاردا كورىنىس تاپتى.

ءتيىستى زەرتتەۋلەردى ۇدايى جاريالاپ تۇراتىن باسىلىمدار  قازاقستان زەرتتەۋدىڭ قايناپ جاتقان قازانىنا اينالعان. ولاردىڭ باستىلارى:

1. شۇار قىتاي عىلىم اكادەمياسى ورتا ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتى: “ورتا ازيا زەرتتەۋ” جۋرنالى.

2. قىتاي عىلىم اكادەمياسى رەسەي-ورتا ازيا-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ ينستيتۋتى: “رەسەي-ورتا ازيا-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ” جۋرنالى.

3. قىتاي عىلىم اكادەمياسى رەسەي-وا-شىعىس ەۋروپا زەرتتەۋ ينستيتۋتى: “رەسەي-ورتا ازيا-شىعىس ەۋروپا نارىقى” جۋرنالى.

4. انحۋي ۋنيۆەرسيتەتى رەسەي زەرتتەۋ ينستيتۋتى: “رەسەي-شىعىس ەۋروپانى زەرتتەۋ” جۋرنالى.

5. شۇار عىلىمي-تەحنيكالىق ينفورماتسيالار ينستيتۋتى：“ورتا ازيا ەكونوميكالىق، عىلىمي-تەحنيكالىق ينفورماتسيالارى”ت.ت-لار.

جوعارىدا اتالعان زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىكتەي وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ناتيجەلەرىن جاريالايتىن مەرزىمدى-مەرزىمسىز باسپا الاڭدارى بار. بۇلاردان باسقا، ءىشىنارا الماناقتار مەن بەلگىلى جوبالىق تاقىرىپتارعا بايلانىستى زەرتتەۋ قورىتىندىلارى دا ۇزبەي شىعىپ تۇرادى.

2010 جىلدان باستاپ شىعىپ كەلە جاتقان “وا سارى تىستى كىتابى：وا ەلدەرىنىڭ دامۋ باياناتى” قىتايدىڭ ەلىمىزدى زەرتتەۋدەگى ەڭ مازمۇنى باي، مەرزىمدىلىگى ۇتقىر، جۇيەلىلىگى جەتىلگەن قۇرالىنا اينالىپ ۇلگەرگەن.

قۇرمەت قابىلعازىۇلى

Abai.kz