ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 14 ماۋسىمىنداعى سانىندا «International Herald Tribune» گازەتى امەريكاداعى چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان وسىدان 2000 جىل بۇرىن قولدانىستان شىعىپ، ءولى تىلدەرگە اينالعان بايىرعى مەسوپوتاميا تىلدەرىنىڭ 21 تومدىق سوزدىگىنىڭ جارىق كورگەندىگى تۋرالى الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر اقپارات تاراتتى. تولىقتاي قۇراستىرىپ شىعارۋعا توقسان جىل ۋاقىت جۇمسالعان بايىرعى مەسوپوتاميا، ۆاۆيلون جانە اسسيريا ديالەكتىلەرىنىڭ 21 تومدىق بۇل سوزدىگى - قىشتان جاسالعان تابليتسالار مەن تاس بەتىنە ويىپ سالعان سىنا جازۋلاردى عالىمداردىڭ سوڭعى ەكى عاسىر بويى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن تۋىن­دى. اقپارات كوزىنىڭ اۆتورى دجون ۋيلفورد: "بۇل تىلدەر - ب.ز. بۇرىنعى XXYI عاسىردا الەمدەگى العاشقى يمپەرياعا بيلىك ەتكەن اككاد پاتشاسى - ۇلى سارگون سويلەگەن تىلدەر. بۇل تىلدەردى سونىمەن قاتار ب.ز. 1700 جىل بۇرىن ويلاستىرىلعان زاڭ باپتارىن جاريا ەتكەن حاممۋرابي دە قولدانعان. الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىسى «گيلگامەش» اتتى ەپيكالىق شىعارما دا وسى تىلدەردە جازىلعان. تۋعان جەرىن ساعىنىپ، ەگىلگەن جۇبايىن جۇباتپاق بولىپ، وعان ۆاۆيلوندا اسپالى باقتار سالدىرىپ بەرۋگە ۋادە قىلعان ناۆۋحودونسور دا وسى تىلدەردە سويلەگەن" دەيدى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 14 ماۋسىمىنداعى سانىندا «International Herald Tribune» گازەتى امەريكاداعى چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان وسىدان 2000 جىل بۇرىن قولدانىستان شىعىپ، ءولى تىلدەرگە اينالعان بايىرعى مەسوپوتاميا تىلدەرىنىڭ 21 تومدىق سوزدىگىنىڭ جارىق كورگەندىگى تۋرالى الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر اقپارات تاراتتى. تولىقتاي قۇراستىرىپ شىعارۋعا توقسان جىل ۋاقىت جۇمسالعان بايىرعى مەسوپوتاميا، ۆاۆيلون جانە اسسيريا ديالەكتىلەرىنىڭ 21 تومدىق بۇل سوزدىگى - قىشتان جاسالعان تابليتسالار مەن تاس بەتىنە ويىپ سالعان سىنا جازۋلاردى عالىمداردىڭ سوڭعى ەكى عاسىر بويى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەۋىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن تۋىن­دى. اقپارات كوزىنىڭ اۆتورى دجون ۋيلفورد: "بۇل تىلدەر - ب.ز. بۇرىنعى XXYI عاسىردا الەمدەگى العاشقى يمپەرياعا بيلىك ەتكەن اككاد پاتشاسى - ۇلى سارگون سويلەگەن تىلدەر. بۇل تىلدەردى سونىمەن قاتار ب.ز. 1700 جىل بۇرىن ويلاستىرىلعان زاڭ باپتارىن جاريا ەتكەن حاممۋرابي دە قولدانعان. الەم ادەبيەتىنىڭ ەڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىسى «گيلگامەش» اتتى ەپيكالىق شىعارما دا وسى تىلدەردە جازىلعان. تۋعان جەرىن ساعىنىپ، ەگىلگەن جۇبايىن جۇباتپاق بولىپ، وعان ۆاۆيلوندا اسپالى باقتار سالدىرىپ بەرۋگە ۋادە قىلعان ناۆۋحودونسور دا وسى تىلدەردە سويلەگەن" دەيدى.
عىلىمي تۇجىرىمدارعا قاراعاندا، بۇل تىلدەردىڭ قولدانىلۋ اياسى وتە كەڭ بولعان. ءوندىرىس كاسىپكەرلەرى دە، يرريگاتسيامەن شۇعىلداناتىن ماماندار دا، وڭدەلگەن استىق ونىمدەرىن كەمەمەن تاسىمالدايتىن ساۋداگەرلەر دە، ءتىپتى استرولوگتار دا، قالا بەردى، شيپالى ءدارى-دارمەكتەردىڭ رەتسەپتەرىن جازىپ بەرەتىن دارىگەرلەر دە وسى تىلدەردى پايدالانعان.
جاقىندا عانا وسى تاقىرىپقا ارنالعان عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسقان تاريحشىلار، ارحەولوگتار جانە بايىرعى سەميت تىلدەرى­نىڭ ماماندارى اتالمىش سوزدىككە وتە جوعارى باعا بەرىپتى. ماسەلەن، چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى گيل شتاين: "بۇل سوزدىك مەسوپوتاميا وركەنيەتىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ءار عالىم ءۇشىن باعا جەتپەس قۇرال بولىپ تابىلادى"دەپتى. سونداي-اق تاعى ءبىر عالىم، دجونز حوپكينز ۋنيۆەرسيتەتى سەميت تىلدەرى كافەدراسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى ءارى ءوز زەرتتەۋلەرىن 1960 جىلداردان بەرى اتالمىش سوزدىككە نەگىزدەي جۇرگىزىپ كەلە جاتقان دجەررولد كۋپەر بۇل ەڭبەكتى تاپتىرمايتىن قۇندىلىق دەي كەلىپ: "بۇل سوزدىك ب.ز. 5000 جىل بۇرىن مەسوپوتاميانى مەكەندەگەن شۋمەرلەردىڭ سىنا جازۋلارىن زەرتتەۋگە ۇلكەن جول اشادى" دەپ باعا بەرەدى.
دەمەك، بۇل لينگۆيستيكالىق تۋىندى بايىرعى زامانداردا تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنىڭ قويناۋىندا بوي كوتەرگەن قالا-مەملەكەتتەردىڭ، ياعني بۇگىنگى يراك جانە سيريا جەرىنىڭ ءبىراز ايماعىن قامتىعان ۇلى وركەنيەتتىڭ جازۋ جۇيەسىنىڭ 2000 جىلدى ارتقا تاس­تاپ، قايتا تۇلەۋىنىڭ باسى بولماق. 28000 سوزدەن تۇراتىن ءارى ولاردىڭ سان قيلى ماعىنالارى مەن بوياۋلارىن تولىق اشقان اتالمىش سوزدىك ب.ز. بۇرىنعى 2500 جىلدار مەن ب.ز. 100 جىلدار ارالىعىن قامتيدى.
بىراق تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا وزەك بولعان بۇل سوزدىكتىڭ "چيكاگودا باسىلعان اسسيريا ءتىلىنىڭ ءسوزدى­گى" ("Chicago Assyrian Dictionary") دەگەن اتاۋىندا ۇلكەن جاڭساقتىق بار. ويتكەنى بۇل جوبانى 1921 جىلى چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاعان دجەيمس گەنري برەستەد (James Henry Breasted) قولعا العان كەزدە جيناقتالعان جازبا ماتەريالداردىڭ كوپشىلىگى بايىرعى اسسيريا پاتشالارىنا ءتان مۇرا دەگەن پىكىر قالىپتاسقان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە بيبليادا كورسەتىلگەن كەيبىر سىلتەمەلەردە دە "اسسيريالىق" دەگەن تەرمين بايىرعى سەميت تىلدەرىنىڭ ءسينونيمى سەكىلدى اسەر قالدىرادى. ال، شىنداپ كەلگەندە، اڭگىمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان ەڭ نەگىزگى ءتىل - بايىرعى اككاد ءتىلى.
بۇل عاجايىپ تۋىندىنىڭ قۇرا­مىنا كىرەتىن سوزدەر مەن ولاردىڭ انىقتاماسىن بەرەتىن جاي عانا گلوسساري رەتىندە قاراستىرعاننان گورى ودان الدەقايدا اۋقىمى كەڭ ەنتسيكلوپەديالىق عىلىمي ەڭبەك دەپ باعالاعان لازىم. بۇلاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى كوپ ماعىنالى سوزدەردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك سەمانتيكالىق استارى ءما­دە­نيەتپەن، تاريحپەن، ادەبيەت­پەن، زاڭدارمەن، دىنمەن، ساۋدا-ساتتىق­پەن جانە كۇندەلىكتى ءداستۇرلى ءومىر سالتىنا قاتىستى ناقتى دەرەكتەرمەن جان-جاقتى اشىلىپ وتىرادى. مىسالى، "كۇن" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن "umu" دەگەن سوزگە 17 بەت ارنالىپتى.
نەمەسە باسقا مىسال، اتالمىش اقپاراتتا "قۇل" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن "ardu" دەگەن ءسوزدىڭ ماعىنالىق اياسىن اشۋ ءۇشىن سول بايىرعى زاماندا قالىپتاسقان وركەنيەتكە ءتان قۇل يەلەنۋشىلىك ءۇردىستى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن سيپاتتايتىن وتە اۋقىمدى ماتە­ريال كەلتىرىلگەنى بايقالادى. سول داۋىردەگى قوعام ومىرىندە ەرەكشە ورنى بولعان كوپ ماعىنالى سوزدەر­دىڭ ءبىرى - "kalu" دەگەن ەتىستىك. بۇل ءسوز ءارتۇرلى كونتەكستەردە ءارتۇرلى مانگە يە بولىپ، كەيدە "بوگەت بولۋ" (detain), كەيدە "كەشىگۋ" (delay), كەيدە "كىدىرە تۇرۋ" (hold back), كەيدە "تۇتقىندا ۇستاۋ" (keep in custody), كەيدە ء"سوزدى ءبولۋ" (interrupt) نەمەسە وزگەشە قۇبىلاتىنى جان-جاقتى سيپاتتالعان. "Di nu" دەگەن ءسوز تىركەسىنە قاتىستى جوعارىدا اتى اتالعان عالىم كۋپەر بىلاي دەيدى: "كەيدە بۇل ءسوز "سوتتا قارالاتىن ءىستى" (a leagal case or lawsuit) بىلدىرسە، كەيدە "ۆەرديكت"(a verdict), ال كەيدە "شەشىم" (judgement), ال ەندى بىردە جالپى "زاڭ" (law) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى". ال چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى ءارى وسى جوبامەن 1979 جىلدان بەرى اينالىسىپ، اتالعان سوزدىكتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى رەتىندە 1996 جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان پروفەسسور مارتا ت. روت (Martha T. Roth): ء"اربىر تەرمين نەمەسە ءاربىر ءسوز مادەنيەتتىڭ تەرەزەسى ىسپەتتەس" دەي كەلىپ، "تولىققاندى سوزدىك بولاشاق عىلىمي جۇمىستارعا باسپالداق بولادى، سوندىقتان سوڭعى نۇكتەنى مەن قويدىم دەۋگە بولمايدى"دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.
سوزدىك جوباسى باستالعان ساتتە چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستا­نۋ فاكۋلتەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان عالىم دجەمس برەستەد بۇل سوزدىك تە سول كەزدە باسىلىپ جاتقان اعىلشىن ءتىلىنىڭ وكسفورد سوزدىگى سياقتى التى تومعا ءارى جيىرما-وتىز جىلعا جۇك بولار دەپ ويلاسا كەرەك. الايدا ناقتى جۇمىس باستالىپ كەتكەن كەزدە سوزدىكتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءارى ءاربىر ءسوزدىڭ ماعىنالىق اياسىن اشاتىن كارتوتەكالاردىڭ ۇزىن سانى ەكى ميلليوننان اسىپ جىعىلعان ەكەن. سوندىقتان ماشا­قاتى ۇشان-تەڭىز بۇل جۇمىسقا تەك پروفەسسورلار عانا ەمەس، سونى­مەن قاتار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرس­تارىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە، عىلىمي قىزمەتكەرلەر دە، ماگيسترانتتار مەن دوكتورانتتار دا قوسا تارتىلادى. ونىڭ ۇستىنە ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كە­لە جاتقان ارحەولوگيالىق جۇ­مىستار­دىڭ ناتيجەسىندە تابىل­عان جاڭا لين­گۆيستيكالىق دەرەكتەر مەن ايعاقتار دا اينالىمعا ءبىر­دەن ەنگىزىلىپ وتىرعان. ءبىر ءسوز­بەن ايتقاندا، ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋا­قىت­قا سوزىلعان بۇل الپاۋىت جۇمىس­تىڭ و باستا شەگى جوقتاي بو­لىپ كورىنگەنمەن، ۇستىمىزدەگى جى­لى ۇلى جوبانىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلىپتى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن سوزدىك جوباسىنىڭ جۇمىسى قايتا جاندانىپ، جاڭاشا ۇيىم­­داستىرىلادى. ءسويتىپ، ەنتسي­كلوپەديالىق تۋىندىنىڭ ءبىرىنشى تومى 1956 جىلى جارىق كورەدى. العاشىندا الەمگە اتى ءاي­گىلى عالىم ا.ل.وپەنگەيمنىڭ ءپار­مەندى باسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا، كەيىن ودان كەيىن باسشىلىق تىزگىنىن ۇستا­عان ەريكا راينەر مەن جوعارىدا اتالعان پروفەسسور روت جالعاستىرعان ءىرى جۇمىس وتە ناتيجەلى بولىپ، باس-اياعى 55 جىل ىشىندە، سوزدىكتىڭ جانە 20 تومى باسىلىپ شىعادى. ال قازىر وقىرمان قاۋىمنىڭ قولىنا ەنتسيكلوپەديالىق تۋىندىنىڭ 21 تومدىق تولىق نۇسقاسى ۇسىنىلىپ وتىر.
بىردەن اتاپ ايتۋ كەرەك، بۇل تۋ­ىن­دى سەميت توبىنا جاتاتىن، وسىدان 2000 جىل بۇرىن اينالىمدا بول­عان، بىراق سودان سوڭ مەسوپوتاميا وركەنيەتىنىڭ كۇيرەۋىمەن بايلانىستى ءولى تىلدەرگە اينالىپ كەتكەن اسسيريا، اككاد جانە ۆاۆيلون تىلدەرىن قايتا تىرىلتكەندەي اسەر قالدىرادى. بۇل سوزدىكتىڭ جارىققا شىعۋى لينگۆيستيكا عىلىمىنىڭ جاڭا ارناسىن اشاتىنى ءسوزسىز. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن باسى اشىلماي كەلە جاتقان: "قاي ءتىل قاي تىلمەن تامىرلاس نەمەسە تۋىس­تاس؟" دەگەن جاۋابى ءالى تابىلماي جۇرگەن سۇراقتىڭ تۇيىندەرىن شەشۋگە بۇل تۋىندىنىڭ كومەگى از بولمايتىنى داۋ تۋعىزبايدى. ماسەلەن، بۇگىنگى تاڭدا شۋمەر ءتىلى مەن تۇركى تىلدەرىنە ءتان ونداعان پاراللەلدەردى كەزدەستىرۋگە بولادى:
شۋمەر - تۇركى (قازاق)
gadun - ھatun (قاتىن)
Gik-Anu - Gok ana (كوك انا)
tammuzi - temmuz (تامىز)
altun - altin (التىن)
tengiz - deniz (تەڭىز)
En-gur-ra - Ankara (انكارا)
anu - ana (انا)
tavga - damga (تامعا)
me-en - men-ben (مەن)
agil - akil (اقىل)
bar - var (بار)
aga - aga (اعا)
kes-da - kesmek (كەسۋ)
et - et (ەت)
sin - sin(e) (سەن)
karra - kara (قارا)
bira - bira (سىرا) ت.س.س. (عالامتوردان مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.)
ەندى، مىنە، جوعارىدا اتالعان ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتى مۇقيات زەرتتەپ، ءسۇزىپ شىعاتىن بولساق، بۇگىنگە دەيىن شەشۋى تابىلماي جۇرگەن كوپتەگەن لينگۆيستيكالىق جۇمباقتاردىڭ سىرىن اشۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋاتىنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. ەندەشە، «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەمەكشى، ءارتۇرلى سالانىڭ عالىمدارى مەن جاس تالاپكەرلەرى مەن ىزدەنۋشىلەرىنە ساتتىلىك تىلەۋدىڭ رەتى كەلىپ-اق تۇر.

http://anatili.kz/?p=6798#more-6798