بيىلعى ەلەۋلى تاريحي وقيعالاردىڭ اراسىندا اقش-تىڭ جاۋى، الەمدەگى №1 تەرروريست دەپ قابىلدانعان ۋساما بەن لادەننىڭ ءولتىرىلۋى، الداعى ايلاردان باستاپ اقش اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان شىعارىلاتىندىعى بولدى. كەڭەس اسكەرى اۋعانستانعا كىرگەننەن كەيىن سوناۋ 80-شى جىلدارى پايدا بولعان بەن لادەن ەسىمى، 2001 جىلعى 11-قىركۇيەك تەراكتىسىنەن كەيىن كۇللى الەم تانىدى. ءتىپتى جاھانداعى ەڭ تانىمال تۇلعالاردىڭ اراسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى. وسى تەراكتىدەن كەيىن بەن لادەننىڭ قىر سوڭىنا تۇسكەن اقش، اۋعانستان مەن يراكقا باسىپ كىرگەننەن كەيىن ارادا تۋرا ون جىل وتكەندە عانا تەرروريستىڭ كوزىن جويا الدى. ون جىل بويى تاپتىرماعان بەن لادەننىڭ ءىزى پاكىستاننان شىقتى.

اقش ۇكىمەتىنە قىرىن ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى بەن لادەندى كەزىندە اۋعانستانعا كىرگەن كسرو-عا قارسى قولدانعان اقش-تىڭ جانسىزى دەپ قابىلدادى جانە ونىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنا جۇمىس جاساعانىن ايتادى. ولار، اقش اۋعانستان مەن يراكقا باسىپ كىرۋ ءۇشىن بەن لادەن دەگەن جاۋ ويلاپ تاپقانىن جازادى (كەيبىرى بۇل ادامنىڭ الدەقاشان كوز جۇمعانىنا سەنەدى). سوندىقتان بۇل ساراپشىلار بەن لادەننىڭ كوزىن جويۋ وپەراتسياسى اقش-تىڭ كەزەكتى ويىنى دەپ بىلەدى. ولاي بولسا قۋىرشاق بەن لادەننىڭ كوزىن قۇرتۋ نەگە قازىر كەرەك بولدى؟

بيىلعى ەلەۋلى تاريحي وقيعالاردىڭ اراسىندا اقش-تىڭ جاۋى، الەمدەگى №1 تەرروريست دەپ قابىلدانعان ۋساما بەن لادەننىڭ ءولتىرىلۋى، الداعى ايلاردان باستاپ اقش اسكەرىنىڭ اۋعانستاننان شىعارىلاتىندىعى بولدى. كەڭەس اسكەرى اۋعانستانعا كىرگەننەن كەيىن سوناۋ 80-شى جىلدارى پايدا بولعان بەن لادەن ەسىمى، 2001 جىلعى 11-قىركۇيەك تەراكتىسىنەن كەيىن كۇللى الەم تانىدى. ءتىپتى جاھانداعى ەڭ تانىمال تۇلعالاردىڭ اراسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى. وسى تەراكتىدەن كەيىن بەن لادەننىڭ قىر سوڭىنا تۇسكەن اقش، اۋعانستان مەن يراكقا باسىپ كىرگەننەن كەيىن ارادا تۋرا ون جىل وتكەندە عانا تەرروريستىڭ كوزىن جويا الدى. ون جىل بويى تاپتىرماعان بەن لادەننىڭ ءىزى پاكىستاننان شىقتى.

اقش ۇكىمەتىنە قىرىن ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى بەن لادەندى كەزىندە اۋعانستانعا كىرگەن كسرو-عا قارسى قولدانعان اقش-تىڭ جانسىزى دەپ قابىلدادى جانە ونىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنا جۇمىس جاساعانىن ايتادى. ولار، اقش اۋعانستان مەن يراكقا باسىپ كىرۋ ءۇشىن بەن لادەن دەگەن جاۋ ويلاپ تاپقانىن جازادى (كەيبىرى بۇل ادامنىڭ الدەقاشان كوز جۇمعانىنا سەنەدى). سوندىقتان بۇل ساراپشىلار بەن لادەننىڭ كوزىن جويۋ وپەراتسياسى اقش-تىڭ كەزەكتى ويىنى دەپ بىلەدى. ولاي بولسا قۋىرشاق بەن لادەننىڭ كوزىن قۇرتۋ نەگە قازىر كەرەك بولدى؟

2001 جىلعا تەراكتىدەن كەيىن اۋعانستان مەن يراكقا باسىپ كىرۋ اقش-تىڭ يميدجينە ۇلكەن نۇقسان كەلتىردى. وسىعان دەيىن دەموكراتيا مەن ادام قۇقىقتارىنىڭ وشاعى دەپ سانالىپ كەلگەن ەل ەندىگى جەردە اگرەسسور، يمپەرەاليست دەگەن اتقا يە بولدى. مۇنداي اتاقتان قۇتىلىپ قايتادان دەموكراتيا ورتالىعىنا اينالۋ ءۇشىن اقش-قا تاريحتا بولماعان ۇلكەن ءبىر وزگەرىس قاجەت ەدى. الىپ ەلدىڭ ساياسي ساراپشىلارى مەن جاسىرىن ەليتاسى تىڭ وزگەرىس ەنگىزۋگە بەل شەشە كىرىستى. وزىنە جۇكتەلگەن فۋنكتسيانى «ابىرويمەن» اتقارىپ شىققان كىشى بۋشتىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمى بىتۋگە تاياعان بولاتىن. ەندەشە جاعىمسىز بۋشتىڭ ورنىنا اقش-تىڭ جاڭا پرەزيدەنتى گۋمانيست، ءارى دەموكراتياشىل بولۋى ءتيىس دەپ شەشتى. ەگەر ول قوعامداعى ازشىلىقتار توپتاردان شىققان بولسا تىپتەن جاقسى. وسىلايشا تاڭداۋ باراك وباما مەن حيللاري كلينتونعا ءتۇستى. قاي-قايسىسى پرەزيدەنت بولسا دا ەل تاريحىنا جاڭا لەپ اكەلەدى، الەمگە وزدەرىندە ناسىلشىلدىك، گەندەرلىك ساياسات تب پروبلەمالاردىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى. الايدا بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنان وبامانىڭ كانديداتۋراسى تيىمدىرەك بولاتىن. ويتكەنى كلينتون حانىم پرەزيدەنت بولىپ سايلانعانمەن، ول ەشقاشان «تەمىر لەدي» مارگارەت تەتچەردىڭ اتاعىنان اسىپ تۇسە المايدى، ولاي بولسا اقش-تىكى تەك قانا قايتالاۋ عانا بولادى دا، الەمدەگى يميدجىنە وڭ اسەرى ازىراق بولادى. دەمەك باراك وبامانى پرەزيدەنت ەتىپ سايلاۋ كەرەك، وسىلايشا الەمگە وزدەرىندە ناسىلشىلدىك، ازشىلىقتى الالاۋ، قانداي دا ءبىر ۇلتتىق، ءدىني تب ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى ءبولۋدىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى، ءارى باسقا ەلدەردەن دە وسىنداي الالاۋلارعا جول بەرمەۋدى تالاپ ەتە الادى، الەمدەگى ينتەلليگەنتتەردىڭ الدىندا دا بەدەلى وسەدى.

الايدا ساياسي ەليتانىڭ بۇل شەشىمىنە اقش قوعامى دايىن بولماي شىقتى. سوندىقتان كلينتون مەن وباما ەكەۋىن دەموكراتيالىق پارتيانىڭ اتىنان سايلاۋعا ءتۇسىرىپ، رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ اتىنان ۆەتنام سوعىسىنىڭ ارداگەرى دەپ دجون ماككەيندى شىعاردى. وسى ارقىلى حالىقتىڭ جاسى ۇلعايعان ماككەيندى ەمەس وبامانى سايلاۋىنا جول اشۋدى كوزدەدى. بىراق كارىلىگىنە قاراماستان ءناسىلشىل حالىقتىڭ ماككەيندى تاڭداپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، ۆيتسە پرەزيدەنتتىككە ساياساتكەرگە قاراعاندا مودەلدىك بەينەسى باسىم، قوعامدا كوپتەگەن اجۋالارعا نەگىز بولعان سارا پەيليندى ۇسىندى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن ۇيىمدار ارقىلى وبامانى ناسيحاتتاۋ كەڭ جۇرگىزىلدى، ونى داعدارىسقا ۇرىنعان اقش ەكونوميكاسىن قۇتقارۋشى رەتىندە سيپاتتادى. وسىلايشا وبامانى پرەزيدەنت ەتىپ «سايلاتقان» ساياسي ەليتا اقش تاريحىندا ەلەۋلى وزگەرىس جاسادى.

ۇگىت-ناسيحات بارىسىندا وباما يراك پەن اۋعانستانداعى سوعىس اياقتالعانىن، اقش-تىڭ بۇل ەلدەردەن اسكەرىن الىپ كەتەتىنىن ايتقان بولاتىن. سايلاۋدا جەڭگەننەن كەيىن اسكەردى شىعارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن كەيىن شەگەرىلە بەردى، ەكونوميكادا اياققا تۇرىپ كەتە سالمادى، وعان ليۆياداعى سوعىس كەلىپ قوسىلدى. ناتيجەسىندە وبامانىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلى دە تومەندەي بەردى. كونگرەسس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ (نەگىزىنەن رەسپۋبليكاشىلدار) وبامادان ليۆياداعى وپەراتسيانى توقتاتۋدى تالاپ ەتۋى دە ونىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى. 2012 جىلعى سايلاۋ دا تاياپ قالدى، ەگەر ماڭىزدى شارالاردى قولعا الماسا وبامانىڭ كەزەكتى مەرزىمگە سايلانا المايتىنىن ۇققان ساراپشىلار اقش حالقى كوپتەن كۇتكەن جاعىمدى جاڭالىقتى، ياعني اۋعانستاننان اسكەر شىعارۋدى باستاۋدى ءجون كوردى، ال سايلاۋ الدى باعدارلاماسىندا ول اسكەر شىعارۋدى يراكتان باستايتىنىن ايتقان بولاتىن (باراك وبامانىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسى مەن جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى اراسىندا قايشىلىقتار بار[1]). بىراق اسكەر شىعارۋ ءۇشىن جەڭىسكە جەتكەندەرىن، ءوز ميسسيالارىنىڭ اياقتالعانىن كورسەتۋ كەرەك. ال اۋعانستاندا ميسسيا اياقتالدى دەپ ايتاتىن بولسا ءجيى جارىلىپ وتىرعان تەراكتىلەرگە قاراپ ەشكىم نانبايدى، ەندەشە قۋىرشاق ۋساما بەن لادەننىڭ كوزىن جويىپ جاۋىمىزدى ولتىردىك ميسسيامىز اياقتالدى دەپ شىعىپ كەتكەن ءجون. ونىڭ ۇستىنە «بەن لادەن ويىنى» تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى، ونىڭ تەك ۆيدەودان كورىنىپ باسقا جەردەن ءىزى شىقپاعانىنا قاراپ، مۇنداي ادامنىڭ جوق ەكەنىنە حالىقتىڭ كوپشىلىگى دە يلانا باستاعان بولاتىن.

شىندىعىندا اقش-تى اۋعانستاننان شىعۋعا تەك قانا 2012 جىلعى سايلاۋ عانا يتەرمەلەپ وتىرعان جوق. ەل ەكونوميكاسى داعدارىستى ەڭسەرە الماي وتىر. ال اۋعانستاندا اسكەر ۇستاۋ كوپ شىعىن تالاپ ەتۋدە، اقش بولسا قورعانىسقا بولىنەتىن قارجىنى الداعى جىلدارى بىرتىندەپ 400 ميليارد دوللارعا قىسقارتۋدى جوسپارلاپ وتىر[2]. اقش-تىڭ اۋعانستانداعى جالپى اسكەر سانى 98 000, ونىڭ 10 000 بيىل، الداعى جىلى قىركۇيەككە دەيىن جالپى 33 000 اسكەر شىعارىلۋى ءتيىس. بۇل كەلەر جىلى بيۋدجەتتى 17 ميليارد دوللارعا ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.[3] ال بيۋدجەت تاپشىلىعى رەكوردتىق كورسەتكىش 1,5 تريلليون دوللارعا[4] جەتكەن ەل ءۇشىن بۇل ۇلكەن ۇنەم. اۋعانستاندا اسكەر ۇستاۋعا 2010 جىلى 100 ميليارد دوللار شىعىن كەتكەن، وعان يراك ءۇشىن كەتىپ وتىرعان 62 ميلياردتى قوسىڭىز.[5] ليۆيداعى اۋە سوققىلارىنا العاشقى ايدا 750 ميلليون دوللارعا تاعى شىعىندالدى، ءسويتىپ ونىڭ شىعىنى دا العاش جوبالانعان سومادان اسىپ ءتۇستى.[6] اقش حالىقارالىق ارەنادا ءوزىن دەرجاۆا رەتىندە كورسەتە باستاعان 1898 جىلعى كۋبا سوعىسىنان باستاپ ساناعاندا 25 ينتەرۆەنتسيا جاساپتى.[7] بىراق سوڭعى ءۇش سوعىس اقش بيۋدجەتىنە اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى، ويتكەنى داعدارىستاعى ەكونوميكانىڭ سوعىس شىعىندارىن كوتەرەرلىك ءحالى جوق. ەكونوميكا رەتسەسسياعا ۇرىنباسى ءۇشىن امالسىز بيۋدجەت قارجىسىن ۇنەمدەۋگە تۋرا كەلەدى. ارينە ۇنەمگە ەڭ كوپ قارجى بولىنەتىن قورعانىس سالاسى ءبىرىنشى ۇشىرايدى. وباما اكىمشىلىگىنىڭ 2023 جىلعا دەيىن بيۋدجەت قارجىسىن 400 ميلياردقا قىسقارتۋ جوسپارى دا امالسىز جاسالىپ وتىرعان قادام. ارينە بۇل جوسپاردى قورعانىس ءوندىرىسىنىڭ وليگارحتارى مەن اگرەسسور رەاليستەر دەپ اتالاتىن ساراپشىلار جىلى قارسى العان جوق. قورعانىس ءمينيسترى روبەرت گەيتس بولسا بۇل ساياساتقا نارازىلىق رەتىندە وتستاۆكاعا كەتۋدە.

اقش-تىڭ مۇنداي ءحالىن كورگەن ەكونوميكا ساراپشىلارى قىتايدىڭ كۇتكەن ۋاقىتتان الدەقايدا ەرتەرەك ءبىرىنشى ەكونوميكاعا اينالۋعا مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتۋدا. بەدەلى زور ۇيىمعا جاتاتىن، الەم ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىن تالداپ سارالاپ وتىراتىن، وسىلايشا بولاشاققا گيپوتەزالار جاسايتىن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى بولسا 2016 جىلى قىتايدىڭ اقش-تى باسىپ وزۋى مۇمكىن ەكەنىن العا تارتادى.[8]

روبەرت گەيتستىڭ جانە اقش-تىڭ قورعانىس بيۋدجەتىن قىسقارتۋعا نارازى ساراپشىلاردىڭ كۇيىنەتىندەي ءجونى دە بار. وكشەلەپ كەلە جاتقان قىتاي اسكەري سالادا اقش-تان الدەقايدا ارتتا قالعانىن، سوندىقتان بۇل سالانىڭ بيۋدجەتىن ۇلعايتۋدى جالعاستىراتىنىن ايتىپ وتىر. 2011 جىلى 5-ماۋسىمدا سينگاپۋردە وتكەن كونفەرەنتسيادا قىتاي قورعانس ءمينيسترى لياڭ گۋاڭلي «اقش-تان اسكەري سالادا 20 جىلعا ارتتا قالىپ كەلە جاتقاندىقتارىن، وزدەرىنىڭ ءالى كوبىنە 2 -كەزەڭ قارۋلارىن قولدانىپ جۇرگەندەرىن، ال باسقا ەلدەردىڭ الدەقاشان 3-قارۋلارعا وتكەنىن، بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىساتىندىقتارىن»[9] ايتىپ ءوتتى.

مۇنداي كورسەتكىشتەر مەن بولجامداردىڭ بارلىعى وبامانىڭ بەدەلىنە سوققى بولىپ تيۋدە. وباما اكىمشىلىگىنىڭ شىعىنداردى قىسقارتىپ بيۋدجەت تاپشىلىعىن ازايتۋعا تىرىسقان ساياساتى دا كوپ سىنعا ۇشىراۋدا. پرەزيدەنتتىڭ قالتالى امەريكالىقتارعا سالىقتى كوبەيتىپ، بيۋدجەت شىعىندارىن ازايتۋدى ۇسىنعان جوباسىنا ازىرگە كونگرەسستە باسىمدىققا يە رەسپۋبليكالىقتار وڭ قاباق تانىتپاۋدا. ەگەر شىعاندار ازايمايتىن بولسا اقش قارىزدارىن قايتارا الماۋىنا بايلانىستى دەفولت جاريالاۋى دا مۇمكىن.

اقش-تىڭ قورعانىس بيۋدجەتىن قىسقارتۋى الەمدىك ارەنادان شەگىنىسىنىڭ باستالعانىن بىلدىرەدى. ءبىر سۋپەردەرجاۆانىڭ السىرەپ، ونىڭ ورنىن باسار ەكىنشى ءبىر سۋپەر دەرجاۆا تابىلماي تۇرعان ۋاقىت «بەلگىسىزدىك كەزەڭ» دەگەن اتاۋعا يە بولعان. تاريحقا جۇگىنسەك مۇنداي بەلگىسىزدىك كەزەڭ حح ع. العاشقى جارتىسىندا ورىن العان ەكەن. ول كەزدە ۇلىبريتانيانىڭ الەمدىك ارەنادان شەگىنۋىنە بايلانىستى ونىڭ ورنىن باسۋعا ۇمتىلعان دەرجاۆالار اراسىندا سوعىس شىعىپ الەم ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جانە باسقا دا كوپتەگەن سوعىستار ورىن العان ەڭ ءبىر تىنىشسىز ۋاقىت ەدى. تەك كسرو مەن اقش الەمگە ۇستەمدىك قۇرعانشا بۇل بەلگىسىزدىك كەزەڭى جالعاستى، كسرو ىدىراعاننان كەيىن اقش-تىڭ شاماسى الەمدى ۋىسىندا ۇستاۋعا جەتىپ وتىردى. بىراق ارادا جيىرما جىل وتكەن سوڭ ول كۇش تاۋسىلۋعى اينالعانداي. ەندەشە الەم تاعى ءبىر بەلگىسىزدىك كەزەڭىنە كىرىپ وتىر. بۇل بەلگىسىزدىك كەزەڭدە دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ورىن الا قويماس (وندا ادامزاتتىڭ سوڭى دا كەلەدى), بىراق ايماقتىق تىنىشسىزدىقتاردىڭ شىعۋ ىقتيمالى ۇلكەن.

ەندەشە بىزگە دە ەتەك-جەڭدى قىمقىرىپ، ءبىر شوقىپ ەكى قارايتىن كەز كەلگەندەي. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز الەمدىك ساياساتتاعى وتە ءساتتى كەزەڭگە ءدوپ كەلدى، اقش الىستا ەدى، رەسەي ءوز ىشكى ماسەلەسىمەن باس اۋىرتىپ جاتقان بولاتىن، قىتاي ءالى ءىرى دەرجاۆا رەتىندە سانالمايتىن.

[1] http://www.chaskor.ru/article/obeshchanie_pobedy_5978

[2] http://www.washingtontimes.com/news/2011/jun/26/gates-leaves-legacy-of-major-achievements-contradi/

[3] http://defensenews.com/story.php?i=6893124&c=AME&s=TOP

[4] http://infox.ru/business/finances/2011/04/12/Dyeficit_byudzhyeta_.phtml

[5] http://defensenews.com/story.php?i=6893124&c=AME&s=TOP

[6] http://www.defensenews.com/story.php?i=6488239&c=AIR&s=MID

[7] http://www.foreignpolicyi.org/content/cutting-defense-would-place-us-greater-peril-debt-crisis

[8] http://www.dailymail.co.uk/news/article-1380486/The-Age-America-ends-2016-IMF-predicts-year-Chinas-economy-surpass-US.html

[9] http://defensenews.com/story.php?i=6736116&c=ASI&s=LAN