اقتوبە وبلىسىندا ابىلقايىر حاننىڭ سۇيەگى ىزدەستىرىلىپ جاتىر دەگەن حابارعا كۇللى قازاق ەلەڭدەپ وتىر.
داڭقتى جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلى مەن ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان عالىمداردىڭ الدىندا وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ وسى مۇراتتى  ءىستى اياقتاۋعا  بارلىق مۇمكىندىك جاسالاتىنىن ايتتى. ەندى تەك ءساتى بولسىن دەڭىز.
ابىلقايىر حان تۋرالى  پىكىر ءار ءتۇرلى.  ءوز زامانىنىڭ ىڭعايىنا قاراي تاريحي شەشىم  قابىلداعان ءباھادۇر حان حاقىندا  عايبات ءسوز ايتىپ جۇرگەندەر دە بار.
ءبىز وسى رەتتە حان ءومىرىن ءوز شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتكەن جازۋشى ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنىڭ ابىلقايىر حانعا قاتىستى تۇسىن ءبولىپ بەرگەندى ءجون كوردىك.
- مەملەكەتتىلىگىمىز تۋرالى اڭگىمە بولعاندا ابىلقايىر حاندى اتتاپ وتە المايمىز. وسىناۋ قايشىلىعى مول تاريحي تۇلعا بۇگىنگى كۇنى ءوزىنىڭ ناعىز باعاسىن الدى دەپ ويلايسىز با؟
- ابىلقايىر - شىنىندا دا، تاريحي قايشىلىققا تولى تۇلعا. ونىڭ زامانىندا قاي حالىق تا ءوزىنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرى ارقىلى داۋرەندەپ كەتە الماعان. ونىڭ ىشىندە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شەكتەلىپ قالعان، ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى يەمدەنىپ جاتقان، سان جاعىنان از قازاق قاۋىمى سىرتقى فاكتورعا جۇگىنبەي تۇرا المايدى. ءتىپتى، سىرتقى فاكتوردى ەسكەرمەيمىن دەگەن كۇننىڭ وزىندە سول كەزدەگى قالىپتاسقان حالىقارالىق جاعداي بۇعان مۇمكىندىك بەرمەيدى. ابىلقايىردىڭ تۇسىندا تاڭداۋ از ەدى. قازاق جۇرتى باتىسقا نەمەسە شىعىسقا ىقىلاس بىلدىرۋگە مىندەتتى بولدى. ال ونىڭ شىعىسىندا وزىنەن وزا قيمىلداپ، الەۋمەتتىك نەمەسە ەكونوميكالىق پروگرەسس جاساپ جاتقان كورشىلەرى بولا قويعان جوق. ول كەزدەگى قىتايدىڭ ءوزى ۇزاق جىلعى وتارشىلدىقتان كۇشىن سارىققان، ءبىر كەزدەگى ۇلكەن الەۋەتىنەن ايىرىلعان ءالجۋاز ەلدەردىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان دامۋدى ويلاعان، ەلىنىڭ ىلگەرى باسۋىن ويلاعان ساياساتشىلاردىڭ بارلىعى وزا قيمىلداپ، كەلە جاتقان سىرتقى فاكتورلارعا ۇمسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنى تاۋەلسىزدىكتەن بەزىنۋ، وتارشىلدىقتى قولداۋ دەپ ويلاۋعا بولمايدى. سەبەبى ول كەزدەگى قازاق ەلىنىڭ جاعدايى وتارشىلدىق پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ اراسىندا تۇرعان جوق-تى. ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى وداقتاستىقتى قاي تاراپتان ىزدەۋگە بايلانىستى بولاتىن. وعان ابىلقايىر جاساعان ديپلوماتيالىق قادامعا ودان بۇرىنعى تاۋەكەل مەن تاۋكە، ونىڭ تۇستاستارى قايىپ، سامەكە، جولبارىس، ودان كەيىنگى ابىلمامبەت، ابىلايلاردىڭ دا بارعاندىعى، ال ءبىر كەزدە ونىڭ بەتىنەن الىپ، ءىزىن شاباقتاعان باراقتىڭ نەپليۋەۆتىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ، «جامان ىرىم» باستاپ، وعان اق ءۇي اپارىپ بەرىپ، ابىلقايىردان دا وزىپ، العا ءتۇسىپ كەتكەنى ءۇشىن جەر اۋىپ، قازاق اراسىندا جۇرگەن شونا باتىر مەن قازىبەك، بەكبولات بيلەر ونىمەن ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتۋگە دەيىن بارعانىن ايتساق تا دالەل بولا الادى. ابىلقايىردىڭ شىعىس تاراپتان كۇتكەن قاۋپىن كەيىن ابىلاي ءوز باسىنان كەشىپ، ورىس ساياساتشىلارى «دۆوەدانستۆو» اتاپ كەتكەن قوس بوداندىققا بارۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى سىرتتان وداق ىزدەۋدەن قاشىپ قۇتىلا الماعان جالعىز قازاق بيلەۋشىلەرى ەمەس ەدى. ۋكراينا گەتمانى حمەلنيتسكي، گرۋزيا پاتشاسى ۆاحتانگ ءVى، ارميان كاتوليكوسى ەساي گاسان-جالايان، ليتۆا، بەسسارابيا، كاۆكاز بيلىكشىلەرى، حيۋا حانى شاحنياز، تورعاۋىت ايۋكە، ويرات سىبان راپتان مەن عالدەن شەرىن دە رەسەي پاتشاسىنا وسىنداي وتىنىشپەن جۇگىنگەن ەدى. بۇل بودان بولعىسى كەلگەندىكتەن ەمەس، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ، كۇشى جەتپەيتىن باسقىنشىعا ودان دا كۇشتى وداقتاس تاۋىپ، تويتارىس بەرۋدى ويلاعاندىق ەدى. الايدا باتىس وتارشىلدارى شىعىس بيلىكشىلەرىنىڭ مۇنداي پيعىلىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋدىڭ قيتۇرقى جولدارىن تاپتى. ءسويتىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالىپ، كەزەك-كەزەك ءوز تۇزاعىنا ءتۇسىرىپ وتىردى. كەيىن ونداي قۇرىقتان قازاق، جوڭعار سياقتى كوشپەندى مەملەكەتتەر تۇگىلى، ءبىر كەزدە الەمدى تىتىرەتكەن يران، ءۇندى، اراب، قىتاي باستاعان بۇكىل افريكا، ازيا ەلدەرى دە قۇتىلا المادى. سوندىقتان ءحVىىى عاسىرداعى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرىن پەرى، ءبىرىن پەرىشتە قىلىپ، ەكى ۇداي تالاسقا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلىستى ەمەس، ۇلتتى بيلەگىسى كەلدى. جەرگە، سۋعا يە بولعىسى كەلدى. بىراق ونى بۇرىنعى كوشپەلى وردالار تاجىريبەسىمەن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، ول ءۇشىن جاڭا ساياسي سايكەستىك كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنۋگە مۇرشالارى بولمادى. وعان سول كەزدەگى تاريحي جاعداي مۇمكىندىك بەرمەدى. الايدا ولاردىڭ ءوز مەملەكەتتەرىن قۇتقارىپ قالۋ جولىنداعى قايشىلىققا تولى ديپلوماتيالىق ارەكەتتەرىن رەسەي مەن قىتاي بيلىكشىلەرى وزدەرىنشە پايىمداپ، وزدەرىنشە شەشىمدەگەنى بەلگىلى. سويتە تۇرسا دا، ولار قازاق مەملەكەتتىلىگىن مويىنداپ، ولاردىڭ بيلىكشىلەرىمەن جوعارى دارەجەلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. بۇل اقيقاتتى رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا ديپلوماتيالىق مۇراعاتتارى جوققا شىعارمايدى. قايتا ناقتى قۇجاتتارمەن ايعاقتاي تۇسەدى. ءسويتىپ، بۇل قۇجاتتار ول كەزدە ۇلان-بايتاق قازاقستان اۋماعىن قانداي ۇلت مەكەندەگەنىن انىق كۋالاندىرادى. بۇل، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، قازاقتاردىڭ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىندا قولدان جاسالعان ۇلت ەمەس ەكەندىگىن، ەجەلدەن ءوز مەملەكەتىمىز بولعاندىعىن، جاپپاي تاۋەلسىزدەنۋ كەزەڭىندە بايىرعى اتامەكەنىمىزدە ءتول ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا تاريحي نەگىزىمىز جەتكىلىكتى ەكەندىگىن قۇجات تۇرىندە دەرەكتەيدى. سوندىقتان قالىپتاسقان جاعدايعا وراي ابىلقايىردىڭ جاساعان تاڭداۋىنىڭ ۇتىمدى دا، ۇتىمسىز دا تۇستارى بولدى. ۇتىمدىلىعى، ءدال سول جىلدارى ءوزىنىڭ شىعىستاعى كورشىسى جوڭعارمەن وداقتاس بولىپ كەتسە، وندا 1751 جىلعا جەتپەي جوڭعارمەن بىرگە قۇريتىن ەدى. ەگەر جوڭعاردى جەڭگەن قىتايمەن وداقتاس بولسا، كۇندەردىڭ كۇنىندە سول جوڭعاردى جايپاعان تسين يمپەرياسىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن جويمايتىنىنا كەپىل از. ال بۇل قاۋىپ باتىستان تۋمايدى دەپ ويلاۋ تاعى دا تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. بىراق سول كەزدەگى رەسەيمەن وداقتاس بولۋعا تالپىنعانى قازاق ەلىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن تاعى ءبىر عاسىرعا دەيىن ۇستاپ وتىرۋىنا، ءوز حالقىنىڭ ءتىلى مەن ەتنيكالىق دەربەستىگىن وسى زامانعا، جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا جەتكىزۋنە مۇمكىندىك بەردى. الايدا بۇل رەسەيدىڭ ساحيلىعىنان نە بولماسا بىزگە كوپ جانى اشىعاندىعىنان ەمەس ەدى. نەگىزىندە، وركەنيەتى بولەك، ءتىلى مەن ءدىنى بولەك، ءومىر ءۇردىسى بولەك رەسەي قازاق جەرىنە قاپتاپ ەنۋگە كوپ ۋاقىتقا دەيىن قۇلىقتى بولعان جوق. سەبەبى سول كەزدەگى قازاق دالاسىن ولار قۋراپ جاتقان قۇلادۇز كەڭىستىك قانا دەپ ەسەپتەدى. ونداعى قورەك ايىرىپ وتىرعان مال شارۋاشىلىعى ولاردى ءتىپتى دە قىزىقتىرعان جوق. ەلدىڭ وتارشىلدىققا ۇرىنۋى بۇكىل ادامزات جەر استى بايلىقتارىن يگەرۋگە كوشكەن كەزدەن باستالادى. ال مۇنداي كەزەڭ باستالعان كەزدە تەك رەسەي عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى بارلىق مەملەكەتتەر دە ەكسپانتسياعا ۇرىندى. ءبىزدىڭ شىعىستاعى كورشىمىز - قىتاي دا، وزدەرىن الەۋەتتى سانايتىن باسقا حالىقتار دا مۇنداي ارەكەتتەن قاشىپ قۇتىلعان جوق. ءسويتىپ، جاڭا الەمدىك ساياسي قاتىناستاردىڭ داۋرەنى باستالدى. وسىنىڭ ارقاسىندا ازاماتتار مەن حالىقتاردىڭ بوستاندىعىنا زالال كەلتىرمەيتىن ءتيىمدى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا الەمدىك ۇلگىسىن جاساۋ مىندەتى قويىلدى. مىنەكي، وسى شىندىقتى مويىنداۋدىڭ جانە ونىڭ جولىندا بۇكىل ادامزات بولىپ كۇرەسۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇرىنعى تاۋەلدى ەلدەر دە تاۋەلسىزدىك الا باستادى. بۇكىلالەمدىك قوعامدىق سانانى بيلەگەن دەموكراتيالىق سەرپىلۋدىڭ ءۇشىنشى اعىمى كۇشەيگەن كەزدە ءبىزدىڭ ەلگە دە مۇمكىندىك تۋدى.

باۋىرجان ومارۇلى
«اقتوبە» وبلىستىق گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل