(تابىل تراگەدياسى تۋرالى تولعانىس)

ەرتەرەكتە تۋما قۇم جاقتا امانعالي ەسىمدى سەرى وتكەن... ەرتە دەيتىن ەرتە دە ەمەس... جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى «اق قاشتى، قىزىل قۋدى» الماعايىپ كەزەڭدە كەڭەس جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قاپىدا قازا تاپقان قايران ەر... «قولىمدا ءبىر قامشىم بار سالىڭگىردەي» دەپ باستالاتىن امانعاليدىڭ ءانىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەۋدەسىندە ساۋلەسى بار ونەرپازدارى ءسۇيىپ ورىندايدى. «ءبىر تەنتەك ەل ىشىندە جۇرمەي مە ەكەن، سوڭىما نەگە ءتۇستىڭ ءبارىڭ بىردەي» دەپ نازالانعان نامىستى سەرىنىڭ ارتىندا قالعان الىپ-قاشتى اڭگىمە كوپ. كوپشىلىگى «ەردىڭ تۇبىنە ەرەگىس جەتىپتىگە» سايادى. سول امانعاليدىڭ ادەبيەتتەگى تراگەديالىق تۇلعاسىن جاساعان سەرىمەن تاعدىرلاس تا مۇڭداس تابىل ەدى...

حالقىنىڭ ءسابي ساناسى ءولىارا كەزەڭدە شالىقتاپ تۇرعاندا شاراسىزدىق ۋىن ىشكەن ەن دالانىڭ ەركەسى امانعالي مەن وركەنيەت قاقپاسى الدىندا تۇرعان قوعامدا ءومىر سۇرگەن ەرەن تالانت تابىلدىڭ اراسىندا جۇرەكتىڭ قىلىنداي ءبىر نازىك بايلانىس بار سەكىلدى كورىنەدى دە تۇرادى. ول ەركىندىكتىڭ اڭسارى ەدى... مەنىڭشە سولاي... تۇلعانىڭ باقىتتى بولۋى ول ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان زاماننىڭ الەۋەتى مەن مادەنيەتىنە بايلانىستى ەمەس. ونىڭ باقىتى ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ قاناعاتتانۋىندا... رۋحاني قاجەتىن وتەۋىندە... قالعانى دالباسا! جىلتىراق كيىم دە، جۇيىتكىگەن كولىك تە تۇككە تۇرمايدى ونىڭ قاسىندا... جاننىڭ ماڭگى بوستاندىعىنىڭ جانىندا...

مەن ەسىمدى بىلگەلى تابىل ەلدە ەدى... ارۋ الماتىدان «تۋعان جەر دەگەن تۇرمەگە» كوشىپ كەلگەن جىلدارى بولسا كەرەك. كەيىنىرەك وڭ مەن سولىمدى ايىرا باستاعان، ولەڭنىڭ دەرتىنە شالدىققان ۋاقىتتارىمدا مەن وعان انىقتاپ قاراي باستادىم. ايتپاقشى، مۇلدە كىشكەنتاي كەزىمدە تەلەديداردان (ول جارىقتىق سول كەزدە اق-قارا ءتۇستى ەدى-اۋ) ستۋدەنت تابىلدىڭ ادەمى قىزبەن قوسىلىپ گيتارامەن ءان شىرقاعانىن اكە-شەشەممەن وتىرىپ كورگەنىم بار. ول تابىل مەن تانىعان تابىلدان مۇلدە باسقاشا بولاتىن. ول تابىل قازىرگى جالعىز تۇياعى ابىل سەكىلدى البىرت تا الاڭسىز سەكىلدى كورىنگەن. سوڭعى تابىلدىڭ جۇزىندە وزگەشە تاڭبا بار ەدى. ءبىرتۇرلى بۇل دۇنيەلىك ەمەس قاسىرەتتىڭ تابى سەزىلەتىن. ول اينالاسىنا ءبىرتۇرلى مۇڭلى اسقاقتىقپەن قارايتىن. ءبارىن ءبىلىپ، ءبارىن كورىپ جەرىگەن جاننىڭ نەمقۇرايلىلىعىمەن ەرىنە كوز تاستايتىن... دەندەردىڭ تار كوشەلەرىندە ماڭعاز باسىپ كەلە جاتىپ نە ويلايتىنى ءبىر قۇدايدىڭ وزىنە ايان. قولدارىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ ماڭقيىپ وتىرعان ساتتەرىنىڭ وزىندە جاننىڭ تىنىشتىعى سەزىلمەيتىن.

ءيا، ءيا، ءدال سولاي... كەيدە سول قىرسىق قالپىنا ءبىر ءتۇرلى ەرەگىسپەن قارايتىن ەدىم. ويتكەنى، مەن الاڭسىز اقىماق ەدىم. ونىڭ جانارىندا شاكارىمنىڭ تەورەماسى جاتۋشى ەدى... «ماقتاپ جۇرگەن ءومىرىڭ وسى بولسا، ءۇش-اق اۋىز ولەڭمەن بولدى تامام»... قازىر وسى جولداردى جازىپ وتىرعاندا تابىلداي الىپپەن ءبىر توپىراقتى باسىپ ءجۇرىپ كوبىرەك سىرلاسا الماعانىما وكىندىم... سوسىن كوپتەن جىلاماعانىمدى ءتۇسىندىم. شىنىندا، تابىلدىڭ سول مۇڭلى تاكاپپارلىعىن كورگەندە جۇرەگىم قاتتى سىعىمدالاتىن. قاتتى ريزا بولىپ كەتكەندە «ادايدىڭ جيەنى عوي!» دەپ ماقتانىپ، ماڭدايىمنان سۇيەتىن. كەيدە ماعان «ەي، بايعۇس بالا، كورەشەگىڭ الدىڭدا عوي...» دەيتىندەي ءبىرتۇرلى اياۋشىلىقپەن قارايتىن. مەن ونى قازىر ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن...

سوناۋ سەكسەنىنشى جىلدارى ارۋ الماتىدان اڭىز-داستانى باستالىپ، كۇللى قازاقتى سەلت ەتكىزگەن رۋحتى پوەزيا مەن مۋزىكانىڭ عاجايىپ سينحرونىن جاساعان تابىل فەنومەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسىنان بىرنەشە كەزەڭدى وتكىزدى. سولدات ساعىنىشى، اساۋ بوزبالانىڭ البىرت ماحابباتى، «مەن قازاقپىن» دەپ شيرىققان شىمىر تولعاۋلارىنان بالىقشى كوپەس گۋري نازاروۆقا ارناعان ايگىلى نايزاعاي جىرلارىنا دەيىن ول شىعارماشىلىق شابىتتىڭ ناعىز ءلاززاتتى شاقتارىن باسىنان وتكىزدى. ول تابىلدىڭ ايدارىنان جەل ەسكەن ارمانسىز كەزدەرى شىعار، بالكىم... ونىڭ تاعدىر-تالايى سوقتىقپالى-سوقپاقسىز جولداردا ءوتتى. قايران تالانتتىڭ قامىققان دا ماعىناسىزدىقتان جالىققان ساتتەرى كوبىرەك بولدى ما دەيمىن...

ءسويتىپ ءجۇرىپ تۋعان ەلدىڭ جوعىن تۇگەندەدى. «ازالدان ءبىزدىڭ بابالار شىركىن، بولعان-اۋ، ءسىرا، قىركەزبە» دەپ دەندەردىڭ وي-جوتاسىن، جۇمباق سىرىن تۇگەندەدى. سوناۋ ماحامبەت، مالايسارىدان باستاپ، بالامايسان كۇيشىسى بار، ەسكەرۋسىز-ەلەۋسىز اقىن-جىرشىسى بار، تۋعان جەردىڭ تالانتتارىن جارىققا شىعارۋعا ەسەپسىز ەڭبەك ەتتى. ول قارت دەندەردىڭ ەرىكتى تۇتقىنى ەدى... ءبارىبىر جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەلىگىسىز ىڭكار ساعىنىش جاتاتىن. «بىرەۋ كەلسە ەكەن» دەيتىن جالعىزدىقتىڭ، كوپ ىشىندەگى جالعىزدىقتىڭ دەرتى جەڭىپ كەتە بەرەتىن. اسىرەسە ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا وسى شەكسىز اڭسار ءتۇپسىز ۇرەيگە ۇلاسقانداي بوپ كورىنەدى ماعان. ايتپەسە، مىنا جولداردى جازار ما ەدى؟...
الىپ كەت مەنى اۋىلدان، اعا،
سەنى اڭساپ ءبىراز شەت جۇردىك.
مەن ءومىر سۇرگەن قاۋىمعا قارا،
اينالىسقانى بوق تىرلىك.

جانىمدى سالما زارلاتىپ وتقا،
بولمىسىم سەنى كۇتتى ءار كۇن.
الىپ كەت مەنى الماتى جاققا،
ازاپتان ءسۇيتىپ قۇتقارعىن.

ءراسۋاسى بولىپ ەسسىز عالامنىڭ،
دەندەرىم-تۋعان جەرىمدە.
ماحامبەت قۇساپ باسسىز قالارمىن،
قارويدىڭ قارا كورىندە.

اقىننىڭ الىپ جۇرەگى قىرىق بەس جاسىندا توقتادى. جانقيار دوستان جالپى جۇرتشىلىققا دەيىن ازا تۇتتى. ءتىپتى تابىلدىڭ مىنا جارىق جالعاندا بار ەكەنىنەن بەيحابار، بىراق انىنە عاشىق قانشا قازاق كوز جاسىن توكتى. جۇلدىزى سوناۋ كوككە جايعاستى دا، ءتانى دەندەردىڭ جالپاق جوتاسىندا ماڭگى تىنىس تاپتى. «مەن ولەمىن، مىلتىق پەن دومبىرامدى، قۇم توبەنىڭ باسىنا قاداپ كەتەم» دەپ ايار تىرشىلىككە ايبات شەگىپ كەتتى. دۇنيەنىڭ تۇراقسىزدىعىن، الاپات دارىنعا جەر ءۇستىنىڭ تارلىعىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ كەتتى. تابىلدى ماڭگىلىك ساپارىنا شىعارىپ سالعان ازالى جيىندا تابىتتى كوتەرە جونەلگەن ساتتە «جالعان دۇنيەسى» زارلاپ قويا بەردى. قارالى جۇرتتىڭ ەسىن الىپ قارا نوسەر توككەن ەدى-اۋ... ودان بەرى دە سەگىز جىل جىلجىعان ەكەن.

مىنا سايكەستىكتى قاراڭىزشى... مارعاسقا ماحامبەتتىڭ اقتىق دەمى جيىرماسىنشى قازاندا ۇزىلگەن ەكەن. تابىل بولسا ون توعىزىنشى قازاندا كوز جۇمدى. ەكەۋى دە تۋعان جەردىڭ تىنىمسىز قىزعىشى ەدى... «الاشتان اسقان الپاۋىت بىرەۋ بولماسا، جولىمدى مەنىڭ كەسپەۋى كەرەك ەندى ەشكىم. مەن كەتتىم!» دەپ امانعاليدىڭ اۋزىنا سالعانى تابىلدىڭ ءوزىنىڭ دە تاعدىرىنا اينالدى.

ءبىزدىڭ ەلدىڭ ابادان ۇلدارى اجالىن دا قاسقيىپ قارسى الىپ، اسپانعا قاراپ كۇلىپ قالعان سەكىلدى كورىنەتىنى نەسى ەكەن؟.. سولاي شىعار... ويتكەنى، ولاردىڭ ولمەيتىن عۇمىرى ەندى باستالدى عوي...

ءاليا داۋلەتباەۆانىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz