بۇل ماقالانى جازۋ جوسپارىمدا جوق بولاتىن. الايدا، ەرىكسىز جازۋعا تۋرا كەلدى. وعان «قوجالار» سايتىندا «ديۋانا قوجا قايدا جەرلەنگەن؟» اتتى ماقالا جاريالانۋى سەبەپ بولدى.  ماقالا اۆتورلارى ەرالى وسپانۇلى مەن جۇماباي ومارۇلى. ماقالا اۆتورلارىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، دۋانا قوجا اتالىپ كەتكەن ءمادى قوجانىڭ جاتقان جەرى تۇركىستان مەن كەنتاۋ قالالارى اراسىنداعى قۇسشى اتا قورىمىندا جەرلەنگەن. قۇسشى اتا دەپ جۇرگەن كىسى سول دۋانا قوجا دەگەن پىكىردى العا تارتادى. اناۋ بىلاي دەدى، مىناۋ بىلاي دەدى دەگەن ءارتۇرلى ادامداردىڭ ايتقاندارىن جيناقتاپ 10 تارماقتان تۇراتىن دالەلدى العا تارتىپ، قۇسشا اتا قورىمىندا جاتقان كىسى ماحدي-دۋانا قوجا ەدى دەپ دالەلدەگىسى كەلەدى. قولدارىندا باسقا ناقتى تاريحي دەرەك جوق. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى سول قۇسشى اتانىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىز، دەپ جۇرگەن اۋلەت وكىلدەرىن ورە تۇرەگەلىپ، قارسى شىعۋىنا اكەلدى. ولاردىڭ وكىلدەرى ءبىزدىڭ قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حقتۋ قۇرامىنداعى «ياساۋي عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنا» دا كەلدى. قولدارىندا كونەدەن كەلە جاتقان قولجازبا «ناساب-ناماسى» دا بار. «ناساب-نامامەن» تانىسىپ كورگەندە ءبىز بۇل اۋلەتتىڭ شىندىعىندا، سول قۇسشى اتا اۋلەتى وكىلدەرى ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. ەندى «ناساب-نامادا» جازىلعان دەرەكتەردى قىسقاشا ساراپتاپ كورەيىك. ارينە، بۇل «ناساب-نامانىڭ» ءبىز بۇرىننان زەرتتەپ جۇرگەن نۇسقالاردان بەلگىلى دارەجەدە  ەرەكشەلىگى بار. بىراق، سول ەرەكشەلىگىنە قاراماستان شەجىرەنىڭ بيلەۋشىلەر تارپىنان مويىندالعاندىعى. ءبىز ونى بۇل «ناساب-نامانىڭ» دۇرىستىعىن دالەلدەپ، ءمورىن باسىپ، قولىن قويعان كىسى اتاقتى پولات حان. «ناساب-نامانىڭ» جوعارى جاعىندا، پولات حاننىڭ ءمورى مەن  «فۋلات مۇحامماد حان ءسوزۋمۋز» دەپ حان جارلىقتارىندا جازىلاتىن ءسوزى تۇر. دەمەك، پولات حاننىڭ بۇل شەجىرەنى تولىق مويىندايتىنىن بىلدەرەدى. سول پولات حان ءمورىنىڭ قارسىسىندا ەكىنشى ءبىر حاننىڭ ءمورى بار. ول موردە: «مۇحامماد باحادۋر حان يبن ساييد ‘ۋمار مۇحامماد ‘اديل حان» دەگەن جازۋ بار. ارينە، بۇل حاننىڭ اتى تاريحتا بەلگىسىز. مۇمكىن سول كەزدەگى ۇساق حانداردىڭ ءبىرى بولۋى ىقتيمال. ەندىگى كەزەكتە بۇل «ناساب-نامالاردىڭ» بيلەۋشىلەر تاراپىنان كۋالاندىرۋ سەبەبىنە قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. قوجا اۋلەتتەرى قولىندا بيلەۋشىلەر تاراپىنان بەرىلگەن ۋاقىفتىق جەرلەر بولادى. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيعا تۇركىستان بيلەۋشىسى قايۋ تەگىننىڭ وعىز تاۋدان قارچۋققا دەيىنگى ارالىقتان ەكى ءجۇز قوستىق جەر ءبولىپ بەرگەندىگى «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا جازىلعان. ۋاقىفتىق جەر يەلەرى سول جەرلەردىڭ زاڭدىلىعىن، اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ميراس ەكەندىگىن بيلەۋشىلەر تاراپىنان كۋالاندىرعاندا عانا ول جەرلەر قورعالىپ، مويىندالادى. ۋاقىفتىق جەر يەلەرىنىڭ ءدىني-ساياسي باعىتى بيلىكپەن ساي كەلمەگەن جاعدايدا ۋاقىفتىق جەرلەردەن ايىرلىپ قالۋ قاۋپى بار. مىسالى، تاۋكە حاننىڭ كەزىندە ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ءدىني باعىتىنىڭ  تاۋكە حاننىڭ ۇستانعان ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىمەن ساي كەلمەۋىنە بايلانىستى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى تولىعىمەن ۋاقىفتىق جەرلەرىنەن اجىراپ، سىر بويىنداعى بوس جەرەلەرگە بارىپ ورنالاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى ىشىنەن تەك ىلىمدە ياساۋي جولىندا بولىپ، سالت-داستۇردە اراب-پارسى ءداستۇرىن قابىل ەتكەن قوجا اۋلەتتەرى عانا وزدەرىنىڭ ۋاقىفتىق يەلىكتەرىن ساقتاپ قالا الدى. ولاردىڭ قولىندا دا وسى قۇسشى اتا ۇرپاقتارى قولىنداعى سياقتى حان مورىمەن كۋالاندىرىلعان «ناساب-نامالارى» بار. بىراق ول «ناساب-ناما» تاۋكە حاننىڭ ءوز مورىمەن كۋالاندىرىلعان. بۇل «ناساب-ناما» نۇسقالارىنىڭ ورتاعاسىرلاردا تەك، شەجىرە ەمەس، سونىمەن بىرگە، ۋاقىفتىق جەرلەردى قورعايتىن ۋاقىفتىق قۇجات قىزمەتىن دە اتقارعاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، «ناساب-ناما» وندا جازىلعان دەرەكتەرگە سەنۋگە بولاتىن، مويىندالعان قۇجات. قولدارىندا وسىنداي قۇجاتى بار قۇسشى اتا ۇرپاقتارىنىڭ ايتقاندارىن ءبىز جوققا شىعارا المايمىز. ەندىگى كەزەكتە سول «ناساب-ناماداعى» دەرەكتەرگە قىسقاشا تالداۋ جاساپ كورەلىك. بۇل «ناساب-ناما» ياساۋي جولىنداعى قوجالار اۋلەتىنىڭ «ناساب-نامالارى» سياقتى ءوز باستاۋىن الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋىلعان مۇحاممەد يبن ال-حانافيادان باستايدى. ارى قارايعى شەجىرەسى بىلايشا تارقاتىلادى: «مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ۇعلى ‘ابد ال-جاببار، انىڭ ۇعلى ‘ابد ال-عاففار، انىڭ ۇعلى ‘ابد ال-قاھھار، انىڭ ۇعلى ‘ابد ال-‘ازيز. انىڭ ۇعلى مۇسا حان، انىڭ ۇعلى اسحا حان، انىڭ ۇعلى اۋليا قارا حان. انىڭ ۇعلى  ‘ابد ار-راحيم، امما لاقابى قۇسشى اتا. انىڭ ۇعلى ناسرۋللاح حان، انىڭ ۇعلى يلياس حان حوجا، انىڭ ۇعلى حاسان حان، لاقابشان بالىقچى اتا. انىڭ ۇعلى سانجار حان حوجا، انىڭ ۇعلى ارسلانحان حوجا ... انىڭ ۇعلى حۋساين حوجا، انىڭ ۇعلى ... ‘ۋمار حان حوجا» شەجىرە تىزبەگى اياقتالادى. شەجىرەنىڭ سوڭىندا حيجرانىڭ 1240 جازىلعان پارسى تىلىندەگى ءماتىن بار. پارسى تىلىنەن حابارىمىز بولماعان سوڭ ول تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدى ارتىق سانادىق. بىراق ول دا قۇسشى اتا اۋلەتى قوجالارىنىڭ وزدەرىنىڭ ۋاقىفتىق جەرلەرىن قوقاندىق بيلەۋشىلەر تاراپىنان كۋالاندىرىپ الۋ ءۇشىن جازىلعانعا ۇقسايدى.  ەندىگى كەزەكتە وسى  شەجىرەدە اتتارى اتالعان كىسىلەرگە كەلەتىن بولساق، مۇندا اتتارى اتالعان كىسىلەردىڭ اراسىندا قۇسشى اتا اتتى، بالىقشى اتا اتتى كىسىلەدىڭ بارلىعىن كورەمىز. بۇل ەكى كىسىنىڭ اتىمەن بايلانىستى تۇركىستان ماڭىندا ەكى اۋليەلى جەر بار. ءبىرى – تۇركىستاننان 15 شاقىرىم جەردەگى قۇسشى اتا قورىمى جانە ەكىنشىسى – قاراتاۋدىڭ جامانتاس اسۋى بويىنداعى بالىقشى اۋليە بۇلاعى. بىراق، وسى كۇنگە دەيىن بۇل جەرلەر تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر جوق بولاتىن. مىنا «ناساب-نامادا» سول ەكى اۋليەلى جەرگە قاتىستى ناقتى ەكى دەرەك شىعىپ وتىر. دەمەك، بۇل ياساۋي جولىنا قاتىستى ءبىز بىلە بەرمەيتىن ءالى كوپ نارسە بار دەگەندى بىلدىرەدى. بىراق، بۇل «ناساب-ناما» دەرەكتەرىندە كەمشىلىك تە جوق ەمەس. بۇل «ناساب-نامانىڭ» جازىلعان كەزەڭىندە جازعان كىسىنىڭ قاراحاندىقتار اۋلەتى «ناساب-ناماسىنان» تولىق حابارى بولماعاندىعى بايقالادى. وسىعان بايلانىستى بۇل «ناساب-نامادا» اۋىتقۋلار كەتكەنىن كورەمىز. ناساب-نامانى جازعان سول قاراحاندىقتار اۋلەتىنىڭ وكىلى، بىراق وزدەرىنىڭ نەگىزگى شەجىرەلەرىنەن قول ءۇزىپ قالعان، ەسىندە قالعان دەرەكتەر نەگىزىندە جازعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. ولاي بولماعان جاعدايدا قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتى ناساب-ناماسىن نەگىزگە الۋىنا بولار ەدى. جانە بۇل «ناساب-ناما» دەرەكتەرى حرونولوگيالىق تۇرعىدان دا ساي كەلە بەرمەيدى. مىسالى، قۇسشى اتانى IX عاسىر سوڭىنا قاراي ءومىر سۇرگەن اۋليە قاراحاننىڭ ۇلى رەتىندە كورسەتپەگەن بولار ەدى. بىراق بۇل كەمشىلىكتەرگە قاراپ، بۇل قولجازبا دەرەكتەرىن جوققا شىعارا المايمىز. ەڭ باستىسى بۇل «ناساب-نامانىڭ» قوجا احمەت ياساۋي زامانىنان كوپ ۋاقىت وتپەي جازىلعاندىعىندا بولىپ تۇر. ءبىز ونى قۇسشى اتا مەن بالىقشى اتالاردىڭ اتالۋىنا قاراپ كورە الامىز. ياساۋي جولى العاش قالىپتاسا باستاعان كەزەڭدە ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرىنىڭ ءتۇرلى كاسىپ يەلەرىنىڭ ءپىرى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققان تۇلعالاردى كورەمىز. مىسالى، قامبار اتا – جىلقى(شىلار)نىڭ ءپىرى; شوپان اتا – قويدىڭ (قويشىلاردىڭ) ءپىرى; ويسىل قارا – تۇيەشىلەردىڭ ءپىرى; زەڭگى بابا – سيىرشىلاردىڭ ءپىرى. وسى كۇنگە دەيىنگى «ناساب-ناما» نۇسقالارىنىڭ ەش بىرىندە ءبىر تۇلىكتىڭ نەمەسە ءبىر كاسىپتىڭ ءپىرى رەتىندە ياساۋي جولى وكىلدەرى جازىلعان ەمەس. ال، مىنا «ناساب-نامادا» وسى ماسەلە جازىلىپ وتىر. الايدا، قۇسشى اتانىڭ اتىنا قاراپ، ورتا ازيا حاندىقتارىندا بولعان قۇسبەگىمەن لاۋازىمىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. جالپى قۇسشى اتا اۋلەتىنىڭ «ناساب-ناماسىنا» قاراپ شىققاندا جاسالاتىن قورتىندى، قۇسشى اتا قورىمى ەشقانداي ماحدي-دۋانا قوجانىڭ قابىرى ەمەس، قۇسشى اتانىڭ ءوزى جەرلەنگەن جەر.

ەندىگى كەزەكتە «ماحدي-دۋانا قوجا قايدا جەرلەنگەن؟ سۇراققا جاۋاپ بەرەمىز. ماحدي قوجانىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى - XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى XVI عاسىردىڭ باسى. ءابىلحايىر حاننىڭ ناقشبانديا تارقاتىن قابىلداپ، ياساۋي جولىنان باس تارتقان كەزەڭى بولاتىن. ءابىلحايىر حاننىڭ بۇل ارەكەتى  وزبەك ۇلىسىنىڭ حالقىن اۋىر زارداپتارعا ۇشىراتتى. ءبىر حالىق ۇشكە ءبولىنىپ ىدىراپ، ءبىر حالىقتىڭ ءۇش حالىققا: قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارى بولىپ بولىنۋىنە اكەلدى. ءابىلحايىر حاننىڭ وسى ارەكەتىنىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى دە تولىعىمەن وزگەرىسكە ءتۇستى. ورتا جۇزگە ءپىر بولىپ جۇرگەن قاراحاندىق قوجالار سىپىرىلا كوشىپ، نوعايلارعا كەتتى. ورتا ءجۇز رۋ-تايپالارى وسى كەزەڭدە رۋحاني جەتەكشىسىز قالدى. وسى وقيعا بايلانىستى يسحاب باب اۋلەتى وكىلدەرى مەن ماحدي قوجا  مەن باقسايىس باستاعان قوجا اۋلەتتەرىنىڭ ورتا ءجۇز رۋلارىنا بارىپ پىرلىك جاساعانداعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر «ناساب-ناما» نۇسقالارى مەن «تەمىر-ناما» اتتى قولجازبادا باياندالادى. «تەمىر-ناما» قولجازباسىندا دەشتى قىپشاققا يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى تۋرالى ەكى ءتۇرلى اڭىز بەرىلگەن. ءبىرىنشى اڭىزدا وزبەك حان حودجەند قالاسىنا  اسكەرمەن جورىققا بارىپ، ول جەردە  ءبىر  اۋليەنىڭ كەرەمەتىنەن ءوزىنىڭ ەسى اۋىپ، اسكەرى كوزدەن ايىرىلىپ سوقىر بولىپ ورالادى. ولاردى  ساييد اتا «‘يلمي كاراماتپەن» جازعاننان كەيىن وزبەك حان مەن دەشتى قىپشاق حالقى يسلام ءدىنىن  قابىلدايدى. ەكىنشى اڭىزدا، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ شايحى ساييد اتاعا ۇستازى  زەڭگى اتا  تۇسىنە كىرىپ  دەشتى قىپشاق  حالقىن يسلام دىنىنە  كىرگىزۋگە بۇيىرادى. ساييد اتا كەلەسى كۇنى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى قاسىم شايح، حادىم شايح، باقسايس اتانى ەرتىپ، دەشتى قىپشاققا اتتانادى. دەشتى قىپشاققا بارىپ قۇسىراۋ قۇلال حاندى يسلام دىنىنە كىرۋگە ۇگىتتەيدى. قۇسىراۋ قۇلال حان بولسا، يسلام ءدىنىن قابىلداۋ ءۇشىن  ءۇش شارت قويامىن، ەگەردە ولاردى ورىنداي الساڭدار دىندەرىڭە كىرەمىن،- دەيدى. ءبىرىنشى شارتىم، ءبىر پالۋانىم بار ونى جەڭەسىڭدەر; ەكىنشى، ءبىر ەسىنەن اداسقان قىزىم بار، ونى جازاسىڭدار; ءۇشىنشى، جانىپ تۇرعان تاندىرعا بىرەۋلەرىڭ ءتۇسىپ، امان شىقساڭدار  مەن دىندەرىڭدى قابىلدايىن،-دەيدى. ساييد اتا مەن ونىڭ شاكىرتتەرى حاننىڭ ايتقان شارتتارىن تولىق ورىنداپ، حان مەن دەشتى قىپشاق  حالقىن تولىعىمەن يسلام دىنىنە كىرگىزەدى[تەمىر-ناما، 7ا-11ب]. بۇل قولجازابادا جازىلعان يسلام ءدىنىن دەشتى قىپشاققا تاراتۋدىڭ ەكى ءتۇرى باياندالعانىن كورەمىز. ءبىرىنشىسى، وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنىڭ اڭىزدىق سيپاتى. ەكىنشىسى، XV عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندەگى ورتا ءجۇز رۋ-تايپالارىنا ءپىر بولىپ جۇرگەن قاراحاندىق قوجالاردىڭ نوعاي ۇلىسىنا كوشىپ كەتۋىنە بايلانىستى ۇلى جۇزگە ءپىر بولىپ جۇرگەن يسحاق باب ۇرپاقتارى قاتارىنان باقسايىس قوجا باستاعان ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ ارقا جەرىن جايلاعان قازاق رۋ-تايپالارى اراسىنا بارىپ، رۋحاني جەتەكشىلىكتى ءوز قولدارىنا العاندىعىن باياندايتىن اڭىز. بىراق، «تەمىر-ناماداعى» ساييد اتانى وزبەك حانعا يسلام ءدىنىن قابىلداتۋ ءۇشىن بارعان ساييد اتامەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ساييد اتا دەپ ۋاقىتتىق ەرەكشەلىككە قاراماي ۇزاق عاسىرلار بويىنا ءوز شىعۋ تەگىن يسحاق بابتان تاراتاتىن، ۇلى جۇزگە ءپىر بولىپ وتىرعان تۇلعانى ساييد اتا دەپ اتاعانعا ۇقسايدى. ءبىز ونى التىن وردا كەزىندەگى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى اراسىندا ساييد اتا اتتى تۇلعالاردىڭ بولعانىعىنان دا كورە الامىز. مىسالى، بەردىبەك حان ولتىرىلگەننەن كەيىن التىن وردانىڭ تاعىنا 25 حان كەلىپ كەتتى. وسى قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە ياساۋيا شايحتارى مۇمكىندىگى بولعانشا، وردا تاعىنا كەلىپ، كەتىپ جاتقان حاندارعا ىقپال ەتۋگە  كۇش سالدى. ولاردىڭ مۇنداي ارەكەتى تۋرالى ناتانزي شىعارماسىندا مىناداي دەرەك بار: «مۋريد حاننان سوڭ تاققا ازيز حان وتىرىپ، ول جامان ادەتتەردى قالىپتاستىردى. ساييد احمەد  ياساۋي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ساييد اتا ونى بۇل  جامان ادەتتەردەن تىيدى. ول ءوز كۇناسىن ءتۇسىنىپ، ساييد اتاعا قول بەرىپ، وعان مويىن ۇسىندى. وعان ءوزىنىڭ قىزىن بەردى. ءۇش جىلدان سوڭ ول ءوزىنىڭ  جامان ادەتىن قايتا باستادى. ول سول ءۇشىن ءولتىرىلدى» - دەيدى. دەمەك، ۇلى جۇزگە ءپىر بولىپ وتىرعان يسحاق باب اۋلەتى وكلىن ساييد اتا دەپ اتاۋ ءداستۇرى قالىپتاسقانعا ۇقسايدى. «تەمىر-نامادا» جازىلعان وقيعا وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىر حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىنا بايلانىستى XV عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XVI عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا ورىن العان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرمەن بايلانىستى وقيعا دەپ توپشىلايمىز. وعان قۇسىراۋ قۇلال حاندى يسلام دىنىنە مويىنۇسىندىرۋعا بارعان ساييد اتا مەن باقسايىس اتالاردىڭ قاسىندا XV-XVI عع. ءومىر سۇرگەن حادىم شايح مەن قاسىم (989/1578/1579 ج.ق.ب.)  شايحتاردىڭ بولۋى دالەل بولا الادى. ال، باقسايىس اتانىڭ سىر بويىنا جەرلەنۋى ونىڭ ءوزىنىڭ ءۇش ءجۇز شاكىرتىمەن ۇستازى حۇداي-داد بۇحاري باسىنا زيارات جاساۋعا كەلىپ، سول جەردە قانبار شايحتىڭ ۇيىندە قايتىس بولۋىمەن بايلانىستى بولاتىن. [ا.مۋمينوۆ، رودوسلوۆنوە درەۆو مۋحتارا اۋەزوۆا. 2011. س. 215.].

ال، دۋانا-ماحدي قوجانىڭ دا ارقا جەرىنە كەتۋى تۋرا وسى وقيعاعا بايلانىستى بولعاندىعى داۋ تۋدىرمايدى. ا.ديۆاەۆتىڭ «حازىرەتى يسمايل اتا تۋرالى اڭىز» اتتى ماقالاسىندا يسمايل اتانىڭ اكەسى ءيبراحيمنىڭ وسىدان ءتورت ءجۇز جىل بۇرىن قاڭلىنىڭ «ومىرتقا»، «ماندۋت» تايپالارىنىڭ ءپىرى بولعاندىعى جانە ءامىر تەمىردەن 100 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەندىگى جازىلادى [ز.جانداربەك. ناساب-ناما نۇسقالارى جانە تۇركى تاريحى. 2002. 31 ب.]. «ناساب-نامادا»  «يبراحيم شايحتىڭ جەتىنشى ۇرپاعى زاھيد قوجانىڭ ۇلى ماحدي قوجا-لاقابى دۋانا قوجا. ول ۋاقىتتا بارلىق وزبەك پەن قازاق حالىقتارى جولدارىنان اداسقان ەدى. ماحدي قوجا جاريا ءىلىم مەن قۇپيا ىلىممەن قازاقياعا ءپىر بولىپ، جولعا سالىپ، حيكمەت ءىلىمىن ۇيرەتىپ، قازاقيا ىشىندە قالدى. ول كىسىنىڭ ءۇش ۇلى بار ەدى. ءبىرىنىڭ اتى – قوجاجان قوجا جانە ءبىرىنىڭ اتى – قىلىش قوجا جانە ءبىرىنىڭ اتى – ءپىرزادا قوجا». قازىرگى دۋانا قوجا اۋلەتتەرى وسى كىسىدەن تارالادى. بۇل جەردە «قازاقيا» دەپ قازاق دالاسىن ايتىپ تۇرعانىن كورۋىمىزگە بولادى. ول دا باقسايىس اتا سياقتى قازاق دالاسىنا كەتكەنىن كورەمىز. دەمەك، ول كىسىنىڭ قابىرىن تۇركىستان ماڭايىنان ىزدەۋ قاتە. ويتكەنى، ول كىسى باقسايىس اتا سياقتى سامارقانتقا كەلىپ قايتىس بولعان جوق. سول بارعان جەرىندە قايتىس بولعان بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا ول كىسىنى وسىندا تۇركىستانعا اكەلىپ قويعاندىعى تۋرالى دەرەك مىندەتتى تۇردە بولعان بولار ەدى. ال، دۋانا قوجا ۇرپاقتارىنىڭ سىر بويىنا كەلىپ توپتاسا ورنالاسۋى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» قابىلدانۋىمەن قوجا اۋلەتتەرىن قازاق قۇرامىنان شىعارىلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. سول سەبەپتى، «قۇسشى اتا اتا مازارىندا جاتقان كىسى دۋانا قوجا دەگەن ەدى» دەگەن اڭگىمە تاريحي شىندىققا ساي كەلمەيدى. ءبىز ونى ءالى كۇنگە دەيىن ارقا جەرىندە قازاق ىشىندە وتىرعان قوجا اۋلەتتەرىنىڭ بەلگىگى ءبىر بولىگى وسى دۋانا قوجا ۇرپاقتارى ەكەندىگىنەن كورە الامىز. مىسالى، قاراعاندى وبلىسى جاڭا ارقا اۋدانىن مەكەندەگەن قوجالاردىڭ كوپشىلىگى دۋانا قوجالار اۋلەتىنەن، اقتوعاي قوجالارىنىڭ دا كوپشىلىگى دۋانا قوجا اۋلەتىنەن. سوندىقتان دا داۋ  جوق جەردە داۋ تۋعىزىپ، قۇسشى اتا قورىمىنا تالاسۋدىڭ رەتى جوق. ودان دا سول قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە عىلىمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، دۋانا قوجانىڭ جاتقان جەرىن انىقتاۋ جولىندارىن قاراستىرۋ كەرەك. جالپى دۋانا قوجا اۋلەتىنىڭ قازاق تاريحىندا اتقارعان قىزمەتى ەلەۋلى جانە وعان دالەلدەر دە جوق ەمەس. مىسالى، ابىلاي حانعا ءپىر بولعان جالاڭاياق قوجانىڭ ءبىر ءوزى نەگە تۇرادى. ماقالا سوڭىندا بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى قازاق تاريحىنىڭ بەلگى ءبىر بولشەكتەرى ەكەنىن ەستەرىڭىزگە سالا وتىرىپ، وسىنداي ۇمىت قالعان بولشەكتەرىمىزدىڭ باسىن قۇراستىرا وتىرىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس تاۋەلسىز تاريحىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتەيىك دەپ قورتىندىلاعىم كەلەدى.

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz