رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق ساياساتىن ودان ءارى جۇرگىزۋدە. بۇل مەملەكەتتە بولىپ جاتقان ساياسي ۇردىستەردى «كونستيتۋتسيالىق توڭكەرىس» دەپ اتاۋعا بولادى. سەبەبى، بۇگىنگى رەسەي باسشىلىعى وسى ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن فەدەراتيۆتىك جۇيەنى قايتا قاراپ، ءبۇرۇلتتى ۋنيتارلى مەملەكەتتى قۇرۋعا كىرىسىپ كەتكەن. وسى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كرەمل ەڭ الدىمەن وزدەرىنە قاۋىپتى سانالاتىن تۇرىك رەسپۋبليكالارىن، ياعني تاتارستان، باشقۇرتستان، ساحا جانە تۋۆانى اۋىزدىقتاۋعا باعىت الىپ وتىر. رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى جاقىندا ارنايى ۇيعارىم شىعارىپ، وسى رەسپۋبليكالاردان ءوز كونستيتۋتسيالارى مەن زاڭدارىنداعى «سۋۆەرەنيتەت» تۋرالى بارلىق باپتاردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتتى. كەشە عانا ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جيىنى كرەملدىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، ءتيىستى «وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى» قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى...

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان پروكۋرورى اناتولي پودلاسەنكو مەملەكەتتىك جيىن الدىنا شىعىپ، وسى اۆتونوميالىق قۇرىلىمنىڭ 1990 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياسىن قايتا قاراپ، ونىڭ ىشىنەن «سۋۆەرەنيتەت» تۋرالى بارلىق تۇجىرىمدار مەن باپتاردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. پروكۋروردىڭ پايىمىنشا، رەسپۋبليكانىڭ اتا زاڭىنداعى سۋۆەرەنيتەت تۋرالى باپتار «بولاشاقتاعى سەپاراتيزمگە الىپ كەلەدى» ەكەن.

رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق ساياساتىن ودان ءارى جۇرگىزۋدە. بۇل مەملەكەتتە بولىپ جاتقان ساياسي ۇردىستەردى «كونستيتۋتسيالىق توڭكەرىس» دەپ اتاۋعا بولادى. سەبەبى، بۇگىنگى رەسەي باسشىلىعى وسى ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىتىلگەن فەدەراتيۆتىك جۇيەنى قايتا قاراپ، ءبۇرۇلتتى ۋنيتارلى مەملەكەتتى قۇرۋعا كىرىسىپ كەتكەن. وسى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كرەمل ەڭ الدىمەن وزدەرىنە قاۋىپتى سانالاتىن تۇرىك رەسپۋبليكالارىن، ياعني تاتارستان، باشقۇرتستان، ساحا جانە تۋۆانى اۋىزدىقتاۋعا باعىت الىپ وتىر. رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى جاقىندا ارنايى ۇيعارىم شىعارىپ، وسى رەسپۋبليكالاردان ءوز كونستيتۋتسيالارى مەن زاڭدارىنداعى «سۋۆەرەنيتەت» تۋرالى بارلىق باپتاردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتتى. كەشە عانا ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جيىنى كرەملدىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، ءتيىستى «وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى» قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى...

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان پروكۋرورى اناتولي پودلاسەنكو مەملەكەتتىك جيىن الدىنا شىعىپ، وسى اۆتونوميالىق قۇرىلىمنىڭ 1990 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياسىن قايتا قاراپ، ونىڭ ىشىنەن «سۋۆەرەنيتەت» تۋرالى بارلىق تۇجىرىمدار مەن باپتاردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. پروكۋروردىڭ پايىمىنشا، رەسپۋبليكانىڭ اتا زاڭىنداعى سۋۆەرەنيتەت تۋرالى باپتار «بولاشاقتاعى سەپاراتيزمگە الىپ كەلەدى» ەكەن.

ساحا دەپۋتاتتارى پروكۋروردىڭ بۇل تالاپتارىن «بارىپ تۇرعان استامشىلدىق» دەپ تانىپ، نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي ساحا دەپۋتاتتارىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا مەملەكەتتىك جيىننىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس جانە زاڭناما جونىندەگى كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر كيم-كيمەن ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتىنا شاعىمدانىپ، پروكۋروردىڭ تالاپتارىن زاڭسىز دەپ تابۋدى سۇرادى.

اراعا ەكى اي سالا،  2009 جىلدىڭ 18 اقپان كۇنى ساحانىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى ءوز شەشىمىن جاريالادى. وندا رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسىنداعى «سۋۆەرەنيتەت» تۋرالى باپتار رەسەيدىڭ زاڭناماسىنا قايشى كەلمەيتىنى، ال 1990 جىلعى ساحانىڭ مەملەكەتتىك سۋۆەرەنيتەتى تۋرالى دەكلاراتسيا «بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە قابىلدانعان تاريحي قۇجات بولىپ تابىلادى» دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن. وسى سەبەپتى دە رەسپۋبليكاسى پروكۋرورىنىڭ تالاپتارى نەگىزسىز دەپ تانىلدى.

كەلەسى كۇنى ساحانىڭ مەملەكەتتىك جيىنى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا وتىزدان استام وزگەرىستەردى ەنگىزسە دە، رەسپۋبليكا سۋۆەرەنيتەتى تۋرالى بارلىق باپتاردى ءپرينتسيپتى تۇردە ساقتاپ قالادى. مەملەكەتتىك جيىن توراعاسى ۆيتالي باسىعىسوۆ سويلەگەن سوزىندە «ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭى كەزىندە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان بولاتىن، سوندىقتان دا سۋۆەرەنيتەت تۋرالى، مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى باپتاردى وزگەرتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ تىكەلەي ۇيعارىمى كەرەك» دەپ باسىپ-باسىپ ايتتى.

الايدا، ساحا پروكۋرورلارى دا قاراپ قالعان جوق. ولار رەسەيدىڭ كونستيتۋتسيالىق سوتى مەن باس پروكۋراتۋراسىنا شاعىمدانىپ، رەسپۋبليكادا ورىن الىپ جاتقان «كەلەڭسىزدىكتەردىڭ بولاشاقتا سەپاراتيزمگە اپاراتىنى تۋرالى» تاعى دا ماسەلە كوتەرەدى. كرەمل ساياساتىنىڭ قۇقىقتىق قۇرالىنا اينالعان كونستيتۋتسيالىق سوت 8 ماۋسىم كۇنى ارنايى شەشىم شىعارىپ، تاتارستان، باشقۇرتستان، ساحا جانە تۋۆا رەسپۋبليكالارىن قىسقا مەرزىم ىشىندە ءوز كونستيتۋتسيالارىنان سۋۆەرەنيتەت تۋرالى بارلىق باپتاردى الىپ تاستاۋعا مىندەتتەيدى. ءبىر قىزىعى، كونستيتۋتسيالىق سوت ءوز شەشىمىندە وسى رەسپۋبليكالاردىڭ كونستيتۋتسيالارىنداعى «جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى - جەرگىلىكتى حالىق» دەگەن سوزدەردىڭ ءوزىن رەسەي كونستيتۋتسياسىنا قايشى دەپ تاپقان ەكەن!

كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ۇيعارىمى شىققان بويدان، ساحانىڭ مەملەكەتتىك جيىنى كەشە تاعى دا جينالىپ، ءوز اتا زاڭىنان سۋۆەرەنيتەت، ازاماتتىق، اۆتونوميالىق باسقارۋ تۋرالى باپتاردى الىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. جاڭا وزگەرىستەرگە ساي، وسى ۋاقىتتان باستاپ ساحا رەسپۋبليكاسىنداعى «بيلىكتىڭ قاينار كوزى رەسپۋبليكا حالقى» ەمەس، «رەسەي حالقى» بولاتىن بولدى! باسقا سوزبەن ايتساق، ساحا رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ اۆتونوميالىق، مەملەكەتتىك نىشاندارىنان ايرىلىپ ءبىتتى!

ەندىگى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ اۆتوريتارلىق رەجيمى قالعان ءۇش تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى مەن زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىنىڭ قولىن بۇراپ، ءدال وسىنداي شەشىمدەردى قابىلداۋعا يتەرمەلەيتىن سياقتى. الايدا، ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، كرەملدىڭ «ەلىمىزدى كۇشەيتەمىز» دەگەن بۇگىنگى ۇراندارى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىگىنە تەرىس اسەرىن تيگىزەدى. ۇلتتىق نامىسى، ءتىلى، ءدىلى، تاريحى بار ۇلتتار بۇنداي وكتەمدىك پەن استامشىلدىققا باسىن ماڭگى يە بەرمەيتىنى انىق. سوندىقتان دا وسىعان دەيىن باسىلىپ قالعان تاتار، باشقۇرت، ساحا، تۋۆا حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى قايتا جانداناتىن سەكىلدى. لايىم سولاي بولسىن! رەسەيدەگى تۇرىك تەكتى باۋىرلارىمىزدىڭ رۋحاني كۇرەسىنە ساتتىلىك تىلەيمىز!

ايدوس سارىم، «اباي-ينفورم»