قازاق دالاسى عاسىردان ءۇن شەرتەتىن قويناۋى قازىناعا تولى قۇتتى مەكەن. وتكەنمەن بۇگىندى ساباقتاستىرىپ، ءبىر سارىندا ۇندەستىرە ءبىلۋ تەك ءبىزدىڭ دالامىزعا ءتان قاسيەت. التاي مەن كاسپيگە دەيىنگى ۇلانعايىر كەڭ اتىراپتى الىپ جاتقان ۇلى دالانىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك مەكەن – كيەلى تۇركىستان ءوڭىرى جاتىر. بۇگىندە رۋحاني وردامىز وبلىس ورتالىعى بولىپ، تۇركىستان وبلىسى اتانعانىنا دا 1 جىل تولىپ وتىر. از عانا ۋاقىت ىشىندە وراسان ىستەر اتقارىلىپ، باتىل باستامالار كوتەرىلۋدە. وتكەرگەن كەزەڭدى باعامداپ، وي تارازىسىنان وتكىزۋ ماقساتىندا ەلگىلى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ پىكىرلەرىن توپتاستىرعاندى ءجون كوردىك.

عادىلبەك شالاحمەتوۆ, تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ تۇڭعىش ءباسپاسوز حاتشىسى: «تۇركىستان ءبۇتىن ءبىر ءداۋىردىڭ التىن مۇراسى»

تۇركى دۇنيەسى كونە زامان تاريحىنان سىر شەرتەتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلى حالىق. الەمدى تىزە بۇكتىرىپ، ەۋرازيانى شوشىندىرعان نەبىر حاندار مەن ساردارلار تۋعان بۇل جۇرتتىڭ باس ورداسى، رۋحاني استاناسى – تۇركىستان قالاسى بولىپ تابىلادى. قويناۋى قازىناعا تولى، قازاق حاندارى مەن بيلەرى جەرلەنگەن، ءار توبەسى بولەك ءبىر تاريح سانالاتىن بۇل ءوڭىر تاريحي فەنومەن، ەرەكشە قۇبىلىس. بولمىسى دا، قالىپتاسۋ تاريحى دا ەرەكشە شاھار رۋحاني-مادەني دۇنيەتانىمىمىزدىڭ كوكجيەگىن ءبىراز ۇزارتارى ءسوزسىز.

2018 جىلى ەلىمىز ءۇشىن تاريحي داتا بولدى. ءدال سول جىلى 19 ماۋسىمدا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرۋ جانە وبلىستى تۇركىستان دەپ اتاۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. رۋحىمىزدا قايتا جاڭعىرتىپ، سانامىزعا جاڭا سەرپىنىس بەرەر ۋاقىتتا مۇنداي باتىل قادامعا بارۋ ءسوزسىز ۇلكەن ەرلىك. تەك قازاق حاندىعى تۇسىندا عانا ەمەس، الاش ۇكىمەتى تۇسىندا دا قازاق قوعامى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزعا يە تۇركىستان ءبۇتىن ءبىر ءداۋىردىڭ التىن مۇراسى. تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني ورداسى جارتى الەمدى تىزە بۇكتىرگەن، تەمىر ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، اقساق تەمىر اتانعان ءامىر تەمىرگە دە ءوز قاسيەتىن مويىنداتقىزىپ، قادىرىن ۇقتىرعان. الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانىپ، جەر بەتىن مويىنداتقان كەرەمەت عۇلاما عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي دە وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى. كونە وتىراردىڭ ءوز ۋاقىتىنداعى وزىق ساۋلەت ونەرى مەنەن ارحيتەكتۋرالىق ارتىقشىلىقتارىنىڭ بولۋى – سول زامان جۇرتىنىڭ بۇگىنگى ەۋروپادان الدە-قايدا الدا بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ءبىر عانا فاراب قالاسىنان شىققان 33 عۇلاما ويشىلدار تۇركى جۇرتىنا ءىلىم ۇيرەتىپ، دامۋىڭ جاڭا ساتىسىنا جەتۋگە ەرەكشە اسەر ەتتى.

بۇل كۇنگى تۇركىستان – وبلىس ورتالىعى عانا ەمەس، وتكەن مەن بۇگىننىڭ ۇندەسكەن قۇتتى مەكەنى. بولاشاقتا جاڭاشىل بولمىسقا يە بولىپ، ۇلتىمىزدىڭ ايشىقتى ايماعىنا اينالىپ، جاڭا ءبىر سەرپىلىس جاسارىنا كامىل سەنىمدىمىن.

تۇرسىن سىدىقوۆ, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى: «»

تۇركىستان تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا كونە تۇركى دۇنيەسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن باستاعانىمىز ابزال. سەبەبى سول ۋاقىتتاردان بەرى تۇركى جۇرتى ەرەكشە ۇلىقتايتىن وردالى مەكەن تۇركىستان تاريح ساحناسىندا ءتۇرلى اتاۋلارمەنەن پايدا بولىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتتى. اۋىز ادەبيەتى مەنەن جازبا ادەبيەتتىڭ، جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىندا بۇل ءوڭىردىڭ ەڭبەگى وراسان زور. مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى سەكىلدى وت اۋىز اقىنداردان بۇل كۇنگى جىراۋلار مەنەن كۇيشىلەر ساباقتاستىرعان ۇلكەن مەكتەپ قالانعان ەدى. تەك ونەر سالاسى ەمەس، عىلىممەن دە ەرەكشەلەنگەن ايماق جۇرتى ءوز دارىنىن ۇلىقتاپ، سىي-قۇرمەت تانىتۋدا دا الدىنا جان سالمايدى. وبلىس حالقى وزدەرىنىڭ جەرلەستەرى قسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تۇركولوگ س. كەڭەسباەۆتى، مۇشە-كوررەسپوندەنتى م. بالاقاەۆتى، گەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى پ. تاجىباەۆانى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ق. بەكتاەۆتى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ءا. بايتاناەۆتى ەرەكشە ماقتانىش تۇتادى.

ارىستان باب، قوجا احمەت ياسساۋيلاردىڭ ءومىر تاريحى بىتپەس ءبىر داستان بولسا، الەم مويىنداپ، جەر جۇزىندە ەكىنشى ۇستاز اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي وسى وڭىردەگى كونە فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، العاشقى ءىلىمىن وسىندا العان. حانداردىڭ التىن تاعى بولعان وردالى ءوڭىردىڭ ءبىر عانا وتىرار اڭىزى عاسىرعا بەرگىسىز مول مۇرا. بۇگىندە وبلىس ورتالىعى اتانىپ، ءوزىنىڭ العاشقى جىلىن وتكەرگەن تۇركىستان كۇن ساناپ تۇرلەنۋدە. قايناعان قۇرىلىستىڭ جاڭا عيماراتتارى شاھاردىڭ كون قالپىن جوعالتپاي، ۇلتتىق بەينەدە بوي تۇزەۋىنىڭ ءۇزى بيلىكتىڭ اۋەلى تاريحقا، كەيىن حالىققا كورسەتكەن قۇرمەتى.

بۇگىنگى ريم الەم تۋريستەرى قىزىعاتىن قالا بولسا، بولاشاق تۇركىستان الەم حالقىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن، ساياحاتشىلار تولاسسىز قوزعالىستا بولىپ، قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، جەر ءجۇزىنىڭ تاڭ قاقتىرار مەكەنىنە اينالۋىنا تىلەكتەسپىن. تۇركىستان – تۇركى ادەمىنىڭ تامىرى بولۋى تەگىن ەمەس. ءتاڭىردىڭ ءوزى دەمەيدى ءالى!

وسپان الي, تانىمال فوتوسۋرەتشى، ماركەتولوگ، «100 جاڭا ەسىم» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، «ۇركەر» پرەمياسىنىڭ لاۋرەاتى "OSPAN ALI productions" كرەاتيۆتى اگەنتتىگىنىڭ جەتەكشىسى: «تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە بارعانىڭدا ءوزىڭدى ورتا عاسىرداعىداي سەزىنەسىڭ»

بارشىمىزعا ءمالىم تۇركىستان قالاسى – تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحي قالاسى بولىپ تابىلادى. بالا كەزدە ءار ءبىر جازدا تۇركىستانعا ارنايى ساپارمەن باراتىنمىن. سول كەزدەردە ءبىر كۇنگە تولار تولماس ۋاقىت قانا بولىپ، كەيىن قايتاتىنبىز. اۋەلدە ونىڭ سەبەبىن تۇسىنبەي، ءبىراز ابىگەر بولاتىنمىن. كەيىن 2015 جىلعى ءىس-ساپارىم بارىسىندا كوكەيىمدى تەسكەن بار ساۋالعا جاۋاپ تاپتىم. ەڭ العاشقى كوڭىل قۇلازىتار دۇنيە – قالا باسشىلىعىنىڭ تومەن مەنەدجمەنتى بولدى. ءتۋريزمىڭ ورداسىنا اينالۋعا لايىقتى قالا مەن ءۇشىن تەك فوتوداعى كادر ارقىلى اسەر ەتتى. ىشتەي «نەگە؟» دەگەن سۇراقتار كوبەيىپ، «اتتەگەن-ايلار» باستى. 2018 جىلى فرانتسيانىڭ استاناسى پاريج قالاسىنىڭ اتاقتى لۋۆر مۇراجايى الاڭىندا جەكە كورمەمدى وتكىزدىم. كورمەدەگى كادرلاردىڭ بىرىندە تۇركىستان قالاسى دا بولعان ەدى. تالعامپاز فرانتسۋز جۇرتى سول فوتوعا كىزىعۋشىلىعىن تانىتىپ جاتتى. الايدا ءبىر كادر ازدىق ەتتى. سول كەزدە قاسيەتتى تۇركىستان حاقىندا جەكە ءبىر كورمە جاساسادا جەتكىلىكسىز دەگەن ويعا كەلدىم. دەگەنمەن، قالانىڭ قاپتاعان ءتۋريستى كۇتۋگە الەۋەتى جەتە مە دەگەن ساۋال قايتا مازالادى. ەلگە ورالعانىمدا جاعىمدى جاڭالىقتى ەسىتىپ، ءبىر قۋاندىم. ەلباسىمىز وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ورتالىعىن تۇركىستانعا اۋىستىرىپ، تۇركىستان وبلىسى دەپ قايتا اتاپتى. شەت ەل ازاماتتارىنىڭ ەرەكشە قىزىعۋشىلىقتارىن كورگەن مەن، العاشقى قادام جاسالعاندىعىنا ەرەكشە تولقىدىم.

تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە بارعانىڭدا ءوزىڭدى ورتا عاسىرداعىداي سەزىنەسىڭ. بۇل سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە كەلمەيتىن سەزىم. ۇلى جىبەك جولىنىڭ ساۋدا ورىندارىن، اتاقتى شىعىس مونشاسىن حالىققا قولدانىسقا ىڭعايلى قىلىپ جوندەۋ جۇمىستارىن جاساسا، ءوڭىردىڭ قوناقجايلىلىعىن، مەنتاليتەتىن، ارحيتەكتۋرالىق ەرەكشەلىكتەرىن قولدانا وتىرىپ، تۇركىستان وبلىسىن ەتنو-تۋريزم باعىتىندا كوشباسشى قالاعا اينالدىرۋعا بولادى. ەلباسى قاۋلىسىنان كەيىن جوعارىدا اتاپ وتكەندەي تۋريزم باعىتىندا دامۋىنا مۇمكىندىگى زور دەپ بىلەمىن.

قالا ەرەكشەلىگى – ونىڭ ارحيتەكتۋراسىندا. سول سەبەپتى جاڭا زاماناۋي عيماراتتار سالىنعاندا دا بۇل فاكتورعا اسا قاتتى ءمان بەرىلۋى ءتيىس. سوڭعى جاڭالىقتارعا قاراعاندا قالا شىعىس ساۋلەت باعىتىندا بوي تۇزەپ، ۇلتتىق ناقىشتا سالىنباق ەكەن. بۇل دا جاعىمدى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى.

جوعارىدا اتاپ وتكەن پاريجدەگى كورمەدە كوپتەگەن تمد ەلدەرىنەن كەلگەن كورمە قاتىسۋشىلارى تۇركىستاندى وزبەكستانداعى سامارقانتپەن شاتاستىرىپ جاتتى. بۇل قالا ماركەتىنگىنىڭ دۇرىس دامىماۋىنىڭ سەبەبىن بولاتىن. وبلىس برەندىن قالىپتاستىرىۋدا جۇمىس ىستەپ، الەمدىك دەڭگەيگە شىعۋعا مۇمكىندىگىمىز بار كەزدە جاڭاشىل تەحنولوگيالاردى پايدالانىپ، قالا ماركەتينگىنە اسا كوڭىل ءبولىپ، تىڭعىلىقتى جۇمىس جاساساق بولاشاقتا تولاعاي تابىستارعا جەتەتىندىگىمىزگە ەش كۇمانىم جوق.

يرينا تەن، جۋرناليست، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاستار ساياساتى جونىندەگى كەڭەستىڭ مۇشەسى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى: «تۇركىستان قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن قازىعى عانا ەمەس، تۇركى دۇنيەسىنىڭ بايلىعى، تاريحي مۇراسى»

2018 جىلى قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن تۇركىستان قالاسىنا كوشىرىپ، وبلىس اتاۋىن تۇركىستان دەپ وزگەرتۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. مۇنداي باتىل شەشىم بارشامىزدى ءبىر قۋانتىپ، رۋحىمىزدى قايتا جانداندىردى. سەبەبى تۇركىستان قازاق رۋحانياتىنىڭ التىن قازىعى عانا ەمەس، تۇركى دۇنيەسىنىڭ بايلىعى، تاريحي مۇراسى. بالا كەزىمىزدە جىرىن جاتتاعان «وتىرار» قالاسىنىڭ، ىلىمىمەن تانىسقان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ كىندىك قانى تامعان قۇتتى مەكەن.

ءار ءداۋىردىڭ ءوز التىن تۇعىرى بولادى. ول سول داۋىردەگى بارلىق باستاۋلاردىڭ باسىندا بولىپ، قوعامدى جاڭا ءبىر ساتىعا كوتەرەدى. تۇركىستان ءوڭىرى ءوز ءداۋىرىنىڭ سونداي التىن تۇعىرى اتاندى دەسەك، ارتىق بولماس. بىرىنشىدەن، وتىرار قالاسىنان تابىلعان العاشقى شىعىس مونشاسىنىڭ ورنى، يسفيدجاب قالالارىنىڭ ساۋلەتتىك ارتىقشىلىقتارى دالەل. ەكىنشىدەن، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزدى قالالاردىڭ باسىم بولىگى ءدال وسى وڭىردە توپتاستىرىلعان. ۇشىنشىدەن، تۇركى جۇرتى ءۇشىن سوفىلىق ءىلىمدى دامىتۋدا ەرەكشە ۇلەس قوسقان قوجا احمەت ياسساۋي بابامىز بەنەن جوعارىدا اتاپ وتكەن الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي دۇنيەگە كەلگەن جەر. مۇنان بولەك، قازاق حاندارى مەنەن بيلەرىنىڭ، سۇلتاندارى مەنەن باتىرلارىنىڭ زيارات ەتكەن مەكەنى. وسى سەكىلدى ونداعان مىسالدار تۇركىستانىنڭ ءوز زامانىنداعى وركەنيەت كوشىنىڭ باستاۋى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

بۇگىنگى تۇركىستان جاڭاشىل بەينەدە قايتا جاڭعىرۋدا دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا سايكەس ازىرلەنگەن شاھاردىڭ جاڭا جوباسى تاڭداي قاقتىرادى. بارلىعى 30-عا جۋىق الەۋمەتتىك جانە كاسىپكەرلىك نىسان بوي كوتەرسە، «استانا» الاڭى، «ازىرەت سۇلتان» قورىعىنداعى مادەني-دەمالىس نىساندارى، امفيتەاتر، تاريحي-كيەلى ورىندارى ورتالىعى سەكىلدى ورتالىقتار قالاعا ەرەكشە كورىك بەرمەك. بارلىق عيماراتتاردىڭ ۇلتتىق ناقىشتا سالىناتىندىعىن دا اتاپ وتكەن ابزال. الەمدىك تالاپتارعا ساي سالىناتىن حالىقارالىق اۋەجاي، سۋ جاڭا تەمىرجول بەكەتى مەنەن ساپارجاي، قوناق ۇيلەر مەنەن ءدامحانالار بولاشاقتا كەلەتىن تۋريستەردىڭ بارىنشا جايلى تىنىعۋلارىنا جاعداي جاساماق.

قورىتا كەلە، الداعى ون جىلدىقتا رۋحاني استانامىز وزىق وبلىس ورتالىعى عانا ەمەس، ءتۋريزمنىڭ قايناعان قازانىنا اينالىپ، ەل دامۋىنا جاڭا ءبىر سەرپىن بەرەدى دەپ سەنەمىن.

ديدار حامزا، دزيۋدودان ازيا ويىندارىنىڭ جانە الەمدىك گران پري ءتۋرنيرىنىڭ جەڭىمپازى، دزيۋدودان قر ۇلتتىق قۇراما كومانداسىنىڭ مۇشەسى، دزيۋدودان قر حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى:

تۇركىستان وبلىسى بولەك قالىپتاسقاننان كەيىن، ارينە، بىرىنشىدەن ءوزىمىز جەكە وبلىس بولىپ تۇركىستان وبلىسى اتىنان كۇرەسەتىن بولدىق. وسىعان دەيىن بارلىعىمىز ءتۇرلى دودالاردا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتىنان كۇرەسكە شىعاتىنبىز. تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى تۇركىستان قالاسى كوز الدىمىزدا كۇن سايىن كوركەيىپ جاتىر. وبلىس ورتالىعىندا سپورت مەكتەپتەرىمەن قاتار، كوپتەن كۇتكەن سپورت سارايى دا سالىنادى دەپ جوسپارلانعان ەكەن. بۇل ارينە، قۋانىشتى جاڭالىق. وبلىسىمىز ءبىر ەمەس، بىرنەشە سالادا جان-جاقتى دامىپ جاتقانى قۋانتادى.

تاريحى تەرەڭ تۇركىستانىمىزدىڭ تانىلۋىنا سپورتشىلار دا ءوز كەزەگىندە وراسان زور ۇلەسىن قوسىپ وتىر دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ ءبارى وبلىس اكىمى ومىرزاق شوكەەۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىنىڭ ارقاسىندا ەكەنى ءسوزسىز. ومىرزاق ەستايۇلىنىڭ كورەگەندىگى مەنەن بىلىكتىلىگىڭ ارقاسىندا وبلىس تاراپىنان سپورتقا وتە جاقسى كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. كەز كەلگەن وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارى مەن رەسپۋبليكالىق، حالىقاراالىق جانە دە الەمدىك جارىستاردا جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ مورالدىق جانە ماتەريالدىق جاعىنان قولداۋىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل، ءومىرىن سپورتپەن جالعاعان ءبىز سەكىلدى سپورتشىلارعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت دەپ بىلەمىز.

بۇگىندە وبلىس ورتالىعى رەتىندە ءبىر جىلدىعىن تويلاپ جاتقان تۋعان جەرىم تۇركىستاندى ايتۋلى مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن! قالامىز ءاردايىم كوركەيىپ، قالا تۇرعىندارى بەيبىت كۇن كەشسىن دەپ تىلەك بىلدىرەمىن.

قاراپ تۇرساڭىز تۇركىستان – تاريحي باستاۋ سياقتى. ءبىر شەتى باتىرلار مەن حاندار، بيلەر مەن شەشەندەردىڭ جاتقان جەرى. ءبىر شەتى مىڭداعان جىلداردى، داۋىرلەردى قامتىعان رۋحاني مەكەن. بۇل جەردە بالا تۋسا باتىر بولامىن دەپ تۋادى، ارۋ تۋسا انا بولامىن دەپ تۋادى.

كەزىندەگى بەكزاتتىڭ بار جوعى جيىرما جاسىندا وليمپيادا چەمپيونى بولۋى – سونىڭ ايعاعى. سپورتتا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ءتاننىڭ ساۋلىعى مەن كۇشتىلىگى ازدىق ەتەدى. مۇندا باستىسى رۋح! ال تۇركىستاننىڭ اۋاسى مەن سۋى دا رۋحقا تولى.

بەكارىستان امانجولوۆ

Abai.kz