2.

 

قوعامدىق قۇرىلىمداردى تۇبىرىمەن قوپارعان ۇلى توڭكەرىستەر ءوزىنىڭ جاڭا قايراتكەرلەرىن تاريح ساحناسىنا اكەلدى. «اسكەري كوممۋنيزم» مەن «جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ» اراسىنداعى ساياسي قىسىلتاياڭ تۇستا قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىنەن ەكiنشi بiر الاش ۇراندى ۇلتجاندى توپ ءسۇزiلiپ شىقتى. ولار ۇلت-ازاتتىق يدەياسىنىڭ ەڭ نازiك ءارi تاۋقىمەتتى كەزەڭىنە تاپ كەلگەن زامانىنا لايىق «تار جول، تايعاق كەشۋدi» تاڭداپ الدى. كەيiنگi تاعدىرلارى ءار قالاي قالىپتاسقانىمەن دە، ءوزiنiڭ تاريحي قالىپتاسۋ كەزەڭiنە وراي iرiكتەلگەن بۇل توپتاعىلار جاڭا جاعدايعا بايلانىستى ءومiردiڭ ءوزi تۋدىرعان ساياسي كۇرەستiڭ قايراتكەرi دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ءوز ورتالارىندا ءىشiنارا پiكiر قايشىلىعى قىلاڭ بەرگەنىمەن دە، تۇپكi نىسانالارى بiر ارناعا سايدى.

ءسويتىپ، 1919-1929 جىلدارى اراسىندا ءوزiنiڭ دەربەس ۇلتتىق-ساياسي ويلاۋ جۇيەسi تولىق قالىپتاسقان قازاق ۇلت زيالىلارىنىڭ ەكىنشى تولقىنى ۇلت تىزگىنىن قولىنا الدى. ولار قاندايدا ءبىر قوعامدىق قۇرىلىمدا بولماسىن، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك جولىنداعى قوزعالىستىڭ قاشان تۇپكى ماقساتقا جەتكەنىنشە تولاس تاپپايتىنىن اڭعارتتى.

2.

 

قوعامدىق قۇرىلىمداردى تۇبىرىمەن قوپارعان ۇلى توڭكەرىستەر ءوزىنىڭ جاڭا قايراتكەرلەرىن تاريح ساحناسىنا اكەلدى. «اسكەري كوممۋنيزم» مەن «جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ» اراسىنداعى ساياسي قىسىلتاياڭ تۇستا قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىنەن ەكiنشi بiر الاش ۇراندى ۇلتجاندى توپ ءسۇزiلiپ شىقتى. ولار ۇلت-ازاتتىق يدەياسىنىڭ ەڭ نازiك ءارi تاۋقىمەتتى كەزەڭىنە تاپ كەلگەن زامانىنا لايىق «تار جول، تايعاق كەشۋدi» تاڭداپ الدى. كەيiنگi تاعدىرلارى ءار قالاي قالىپتاسقانىمەن دە، ءوزiنiڭ تاريحي قالىپتاسۋ كەزەڭiنە وراي iرiكتەلگەن بۇل توپتاعىلار جاڭا جاعدايعا بايلانىستى ءومiردiڭ ءوزi تۋدىرعان ساياسي كۇرەستiڭ قايراتكەرi دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ءوز ورتالارىندا ءىشiنارا پiكiر قايشىلىعى قىلاڭ بەرگەنىمەن دە، تۇپكi نىسانالارى بiر ارناعا سايدى.

ءسويتىپ، 1919-1929 جىلدارى اراسىندا ءوزiنiڭ دەربەس ۇلتتىق-ساياسي ويلاۋ جۇيەسi تولىق قالىپتاسقان قازاق ۇلت زيالىلارىنىڭ ەكىنشى تولقىنى ۇلت تىزگىنىن قولىنا الدى. ولار قاندايدا ءبىر قوعامدىق قۇرىلىمدا بولماسىن، ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك جولىنداعى قوزعالىستىڭ قاشان تۇپكى ماقساتقا جەتكەنىنشە تولاس تاپپايتىنىن اڭعارتتى.

سول ەكiنشi تەگەۋiرiندi تولقىننىڭ قايراتكەرلiگiنiڭ ناتيجەسىندە قازاقتىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتiك ويلاۋ جۇيەسi وركەنيەتتىڭ دامۋ ساتىسىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرiلدi. 1919-1927 جىلدار اراسىنداعى قازاقستانداعى ساياسي كۇرەس تاجiريبەسi ولاردى شىنىقتىرىپ، بۋىنىن بەكiتتi. ينتەرناتسيونالدىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا ارالاسىپ، حالىقارالىق بەدەلگە يە بولعان، فەدەراتسيا تۋرالى پىكىرتالاستارىندا ۇلتتىق مەملەكەت ماسەلەسىن كوتەرىپ، رەسەيدەگى ورىستان باسقا حالىقتاردىڭ الدىندا ساياسي بەلسەندىلىك تانىتقان ەكiنشi تولقىننىڭ وكiلدەرiنە توسقاۋىل قويۋ كرەملگە قيىنعا سوقتى. ولار قاندايدا بiر ساياسي، مەملەكەتتiك، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق ءتۇيiنi قيىن ماسەلەلەردi شەشۋگە قابىلەتتى بولاتىن.

ەڭ باستىسى - ۇلتتىق ويدىڭ وزەگi ۇزiلمەدi. ولار پارتيانىڭ مۇشەسi قاتارىندا قالا ءجۇرiپ ۇلتتىق نىسانانىڭ ۇيىتقىسىنا اينالدى. دەربەس قازاق مەملەكەتi قۇرىلىپ، ونىڭ ۇلتتىق ۇيىتقىدا دامىپ، وركەنيەتتى ەل قاتارىنا قوسىلۋىنا بارىنشا باعىتتالىپ وتىردى. ارينە، بۇل كەزەڭدە ساياسي ەركiندiك، تولىق بوستاندىق تۋرالى ماسەلە قوزعاۋ مۇمكiن ەمەس ەدi.

«الاش iسi» اتتى تەرگەۋ iسiندەگi قۇجاتتار مەن جاۋاپتارعا جانە ولاردىڭ ساياسي كوزقاراسىنا قاراعاندا بۇل توپ نەگiزiنەن «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ ۇلتتىق باعىتىن جەتەكشiلiككە العان بiر كەزدەگi «جاس الاشتار» ەدi. كەڭەس وكiمەتi كەزiندە مەملەكەت باسىنا كەلگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، وراز جاندوسوۆ، ىدىرىس مۇستامباەۆ iسپەتتi قايراتكەرلەر 1921-1922 جىلعى ۇلتتىق فەدەراتسيا تۋرالى پiكiر تالاسى تۇسىندا سونداي ۇستانىمدارىن تانىتتى. بۇلاردىڭ كۇرەس ساحناسىنا كەلۋi زاڭدى قۇبىلىس ەدى ءارى جاڭا قۇرىلىمداعى قايشىلىقتاردى شەشۋگە ۇلتتىق ايماقتار مۇقتاج دا بولاتىن. نەگiزگi ۇيلەستiرۋشiنiڭ مiندەتiن قازاقستاندا - سماعۇل سادۋاقاسوۆ، تۇركىستاندا - تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ اتقاردى. بۇلار 1920-1929 جىلداردىڭ اراسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي، مادەني ومiرiندە شەشۋشi وپپوزيتسيالىق-ۇلتتىق نىسانانى ماقسات ەتiپ، وي-پiكiرلەرiن مەملەكەتتiك دەڭگەيدە تالقىعا سالعان ىقپالدى دا قۋاتتى ساياسي كۇش رەتىندى تانىلدى.

از ۇلتتاردىڭ اراسىنداعى مۇنداي ساياسي قۋاتتى كۇش - كەز-كەلگەن يمپەريانىڭ قاس جاۋى ەدى. شىندىعىندا دا گولوششەكيننىڭ:

«سادۋاقاسوۆ دەگەنiمiز - بۇل جيىنتىق ەسiم، ول - «سادۋاقاسوۆشىلار» دەگەن مۇقىم بiر جۇلدىزداردىڭ شوعىرى... سادۋاقاسوۆشىلار دەگەنiمiز - بۇل پارتيانىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتۋگە جانتالاسىپ جۇرگەن كەڭەس مەكەمەسi... سادۋاقاسوۆشىلار دەگەنiمiز - بۇل پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا قوجالىق ەتكiسi كەلەتiن تۇتاس بiر ۇلتتىق ماسەلە!»، - دەگەن پىكىرىندە نەگىز بار ەدى.

ويتكەنى «سادۋاقاسوۆشىلار - تۇتاس بiر ۇلتتىق شوعىر» بولاتىن. ولاردىڭ نەگiزگi ماقساتى - «كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىققا» قارسى كۇرەس ەدi. مۇنداي قارسىلىقتى تۋدىرعان - كەڭەس وكiمەتiنiڭ از ۇلتتارعا قارسى باعىتتالعان قاستاندىق iس-ارەكەتi, ۇلىدەرجاۆالىق وكتەمدiگi مەن ۇستەمدiك كوزقاراسى ەدى. ال ۇلىدەرجاۆالىق وكتەمدىكتىڭ:

«جازالاۋ جۇيەسiنiڭ كۇرەتامىرى - شوۆينيزم»، - دەپ م. تىنىشباەۆ وتە تاۋىپ ايتتى.

ءيا، راسىندا دا، م.تىنىشباەۆ دۇرىس ايتقان، كاپيتاليزمنىڭ دە، ءسوتسياليزمنىڭ دە «جازالاۋ جۇيەسiنiڭ كۇرەتامىرى» - ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، شوۆينيزم بولاتىن. سوندىقتان دا «سوتسياليزم» ورناتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن گولوششەكين قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى ايماقتىق ەرەكشەلiكتەردى، ءومiر ءسۇرiپ، تiرشiلiك قۇرۋداعى ۇلتتىق ايىرماشىلىقتاردى، حالىقتىڭ تاريحي ءداستۇرiن قىزىل قارىنداشپەن بiر-اق سىزىپ تاستادى دا، جەرگiلiكتi جۇرتتىڭ „قولىنداعى قۇرىقتىڭ ورنىنا شانىشقى ۇستاتپاق" بولدى. الايدا، شانىشقىمەن iلiپ جەۋ ءۇشiن دە تاباقتا اس-ءدام بولۋ كەرەكتiگiن ۇمىتتى. تiپتi اراب الفاۆيتiنەن يسلامنىڭ «ءيىسiن سەزiپ»، جەدەل قارiپ وزگەرتۋدi تالاپ ەتتi.

مۇنىڭ بارلىعىن كەڭەستەندىرىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىن مادەنيەتتەندىرىپ، شيكىزاتتى ونەركاسىپتەندىرىپ، ءسوتسياليزمدى ورناتۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە قازاق جەرىن رەفورمالاۋ ارقىلى قازاقتاردى ىعىستىرۋ جانە سول جەردى جاپپاي ەۋروپالىق ۇلتتارمەن قونىستاندىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.

ال جەر - ۇلتتىق دەربەس ءومiر ءسۇرۋدiڭ باستى كەپiلi. جەرسiز ۇلت - دەربەس حالىق رەتiندە جەر بەتiندە ءومiر ءسۇرۋ قۇقىنان، ۇلتتىق قاسيەتتەن ايىرىلادى. جاھاندانۋدىڭ دا جۇلىنىن جەپ وتىرعان جەگى قۇرت - وسى جەر. الەمدىك گەوساياتتىڭ ءبارى دە وسى جەرگە كەلىپ تىرەلەدى. جەردىڭ يەلىگى شەشىلمەي، تاۋەلسىزدىك تە، وعان يە ۇلتتىڭ دا، ونى بيلەيتىن مەملەكەتتىڭ دە مۇددەسى شەشىلمەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە، كاپيتاليزم، يمپەراليزم، سوتسياليزم دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە - جەردى يەلەنۋدىڭ ءبىر فورماسى عانا. جەرسىز - ەشقانداي يمپەريانىڭ مۇددەسى جۇزەگە اسپايدى. جەرcىز - ەشقانداي يمپەريانىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا ىقپالى جۇرمەيدى. جەرسىز يمپەريا - تۇل يمپەريا. ال يمپەريالىق وكتەمدىكتەن باس تارتقان مەملەكەت جوق. بۇل رەتتە قازاقتىڭ تاعدىرى قوساقتالعان رەسەيدىڭ دامەسى بۇرىن دا زور بولدى، قازىر دە زور، ەرتەڭ دە وتە زور بولماق. سوندىقتان دا ۆ.ي.لەنين:

«رەسەيدەگى وتارلاۋ ساياساتى دەگەنىمىز - جەر ساياساتى»، - دەپ اتاپ ايتقان بولاتىن.

رەسەي سول ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە 1917 جىلعا دەيىن عانا 45 ميلليون دەسياتينا جەردى، ياعني، كۇللى قازاق جەرىنىڭ بەستەن ءبىرىن قارا شەكپەندىلەرگە تارتىپ اپەرگەن ەدى. ەندى «شىعىستا كىشى وكتيابر» مەن «ءسوتسياليزمدى قاتار ورناتۋعا» كەلگەن ءستاليننىڭ «اپەرمەنى» گولوششەكين قالعان جەرگە رەفورما جاساپ (تارتىپ الىپ - ت.ج.), وعان تاعى دا 360 مىڭ «تىڭ يگەرۋشى» ورنالاستىرۋدى ويلاستىرىپ، قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان:

«سادۋاقاسوۆ جولداس ەكەۋمiزدiڭ ارامىزداعى پiكiر قايشىلىعى تۇپ-تۋرا وكتيابر (كەڭەس وكiمەتi - ت.ج.) ماسەلەسiنە قاتىستى. مەن: اۋىلعا كiشi وكتيابر جۇرگiزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەسەم، سiز وكتيابر اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا قارسى شىعاسىز. بiزدiڭ قازiرگi جۇرگiزiپ جاتقان جەر رەفورمامىز وكتيابر ەمەس پە؟ ...ەگەر مۇنى ازاماتتىق سوعىس دەپ ءتۇسiنسەڭiز، وندا بiز سوعىس جاعىندامىز»، - دەپ ءوزى باسقارىپ وتىرعان حالىققا ءوزى «ازاماتتىق سوعىس» جاريالادى.

بۇل «قۋجاقتىڭ» قالجىڭى ەمەس، شىنى بولاتىن. جاي قىر كورسەتۋ ەمەس، الدىن-الا جوسپارلانعان جوبا ەدى. ونى ءستاليننىڭ ءوزى:

«گولوششەكين جولداس! مەن مىنا مالiمەتiڭiزدە بەلگiلەنگەن ساياساتتى نەگiزiنەن العاندا بىردەن-بiر دۇرىس دەپ ويلايمىن» - دەپ جازباشا تۇردە ماقۇلداپ بەرگەن بولاتىن.

ويتكەنى، قىزىل يمپەريانىڭ «جەر رەفورماسىنىڭ» جوسپارى بويىنشا، شەت ايماقتاعى ۇلتتار - ۇلى جاhانگەردiڭ شيكiزات قورىن دايىنداپ بەرەتiن «ەرiكتi قۇلدار جاساعىن» قۇرۋى ءتيىس بولدى، ياعني، دامىعان سوتسياليزم تۇسىنداعىداي، ەكونوميكالىق باسىبايلى ايماققا اينالدىرۋ كوزدەلدى. ەگەردە، ۇلت ايماقتارىن دەر كەزىندە ورىستاندىرىپ، ولاردى قونىستاندىرىپ الماي تۇرىپ ۇلتتىق ونەركاسiپتi دامىتسا، وندا قازاق ۇلتىنىڭ وكiلدەرi, سونىڭ iشiندە جۇمىسشىلار دا، كەيىننەن كiرمەلەرگە جول بەرمەۋi مۇمكiن ەدi. ول ءۇشiن ولاردى اشتىقپەن ەسەڭگiرەتتi. 1922 جىلعى اشتىق بۇل  سالاداعى العاشقى «تاجiريبە» رەتiندە سىناقتان ءوتتi. مۇقىم قازاق حالقىن «تابيعي تۇردە جويۋعا» مۇرشاسى جەتپەدi. ويتكەنi قازاقتىڭ ءداستۇرلi كوشپەلi ەكونوميكاسى مەن ءومiر ءسۇرۋ ءتاسiلi وعان مۇمكiندiك بەرمەدi. ەندi, «مويىنسەرiك»، «قوسشى ۇيىمى»، «كەرەي قوستارى» ارقىلى تiرi قالۋدىڭ، كۇن كورۋدiڭ، جۇتاماۋدىڭ عاسىرلار بويى سىننان وتكەن ءتاسiلi مانسۇقتالدى.

قاۋiپتi كۇشەيتپەس ءۇشiن ەڭ الدىمەن ۇلت ايماقتارىنا، سونىڭ iشiندە قازاقستانعا، 360 مىڭ ەۋروپالىقتاردى سiڭiرiپ جiبەرۋگە تىرىستى.

جەر داۋى - قازاق ۇلتى ءۇشiن بۇرىن دا وتە كۇردەلi ءارi ەڭ تالماۋىتتى ماسەلە بولاتىن. سوندىقتان سول تۇستاعى قازاق زيالىلارىنىڭ بiردە-بiرەۋi جەر، جەر ءبولiسi جونiندەگi ماسكەۋلiك جوبانى بەكiتتiرمەۋگە تىرىستى. ساياسي كوزقاراستارى مەن قىزمەت ورىندارىنىڭ ءار سالانى قامتىعاندىعىنا قاراماستان، مۇنداي «كوممۋنيستiك-كولونيزاتورلىققا» قارسى تۇرارلىق ۇلتتىق پىكىر قالىپتاستى. قازاقستانداعى ۇلتتىق قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، ەڭ وجەتi, بiلiمدiسi سماعۇل سادۋاقاسوۆ مۇنى:

«قازاق اۆتونوميسىنا جۇرگىزىلگەن كوممۋنيستىك كولونيزاتورلىق» - دەپ اتادى.

بۇل - قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني ومiرiندەگi ەڭ شەشۋشi ءارi تاريحي قاجەتتiلiكتەن تۋعان زاڭدى قارسىلىق ەدi.

مۇنداي باتىل پىكىردى ايتقان سماعۇل سادۋاقاسوۆ تا قازاقستان ءۇشىن توسىن تۇلعا ەمەس. ول رەسپۋبليكانىڭ ىشىندەگى ساياسي-ۇيىمداستىرۋ، ەكونوميكالىق باسقارۋ شارالارىنا باتىل ارالاسقان، ىسىلعان قايراتكەر ەدى. اسىرەسە، قازاقستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ تەرريتورياسىنىڭ مەجەلەنۋى، سولتۇستىك وبلىستاردىڭ قازاقستانعا قوسىلۋى، قازاق قىزمەتكەرلەرىن ءىس باسىنا تارتۋ، 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقپەن كۇرەس، جەر تۋرالى زاڭ جوباسى مەن ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەلسىز دامۋ باعدارىن انىقتاۋ، تاريحي-مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتاردى تانۋ، باعالاۋ بارىسىندا سماعۇل وزگەلەردەن جەكە دارا سۋىرىلىپ شىقتى.

ول ءوزiن تەرەڭ دە باتىل ويلى، شەشiمشiل، وجەت جانە ۇلت مۇددەسiن قورعايتىن قايراتتى دا قىزۋقاندى، ءتالiمدi دە تاجiريبەلi مەملەكەت قايراتكەرi ەسەبiندە كورسەتە بiلدi. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جەر، ۇلتتىق ونەركاسiپ، مادەنيەت سالاسىنداعى ساياسي تۇجىرىمدارىنىڭ نەگiزiنە «الاشوردا» قوزعالىسىنىڭ باعىت-باعدارى مەن تۇجىرىمدارى جەلi بولىپ تارتىلدى. سول ۇلى ماقساتتى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىنا بەيiمدەي وتىرىپ، «كوممۋنيست-وتارشىلدارعا قارسى «ۇلتتىق كوممۋنيستiك» ۇلگi ۇسىندى. ول قازاق جەرi تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ ۇستانعان جەر رەفورماسى تۋرالى جوبانى قولداپ:

«سىرتتان كەلiپ وتارلاۋدى ۋاقىتشا توقتاتۋ كەرەك; ب) اۋەلi جەرگiلiكتi حالىقتى، سونىڭ iشiندە بايىرعى قاراشەكپەندەردi دە قامتي وتىرىپ، ولاردى تولىقتاي جەرگە ورنالاستىرۋ قاجەت; ۆ) ەكiنشi كەزەكتە بارىپ توڭكەرiس تۇسىندا اۋىپ كەلگەندەرگە جەر بەرۋ كەرەك; گ) سودان كەيiن عانا قازاقستاننىڭ جەر جاعدايى مەن قۇنارلىلىعىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ، ونىڭ قۇنارلى-قۇنارسىز ەكەندiگiن، ياعني پايدالانۋعا جارايتىن ارتىق جەر بار ما، جوق پا، سونى انىقتاۋ تيiس»، - دەپ ۇلكەن ماسەلە قويدى.

مiنە، ماسەلە قايدا جاتىر! ءيا، گاپ - جەردە. جەر - ادامدى جەيدi. كوزiن وڭمەنiڭنەن وتكiزە قاداپ، تەلمiرتiپ وتىرعان دا سول جەر، قازاقتىڭ جەرi بولاتىن. «تىڭ يگەرۋ» ناۋقانىن ستولىپين سۇم اياقتاي الماي كەتتi. ال، بولشەۆيكتەر وزدەرi اتىپ ولتiرگەن ستولىپيننiڭ باستاماسىن ۇكiمەت باسىنا كەلiسiمەن شۇعىل تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا قۇلشىندى. بiراق وعان ۇلت كوسەمدەرi جول بەرمەدi. وزگە شاراسى قالماعان كەڭەس وكiمەتi جاپپاي جازالاۋ ساياساتىنا جۇگiندi. ۇلت كوسەمدەرiن شەتiنەن تۇرمەگە قامادى. تەرگەدi. قينادى. سوندا دا الاش ازاماتتارى العان بەتتەرiنەن قايتپادى. ويتكەنi جەر ماسەلەسi - قازاق ۇلتىنىڭ ءومiرi مەن ءولiمiن انىقتايتىن ەڭ شەشۋشi ماسەلە ەدi.

بۇل پلاتفورما كەڭەسكە دەيىن دە، كەڭەس كەزىندە دە، كەڭەستەن كەيىن دە بولشەۆيكتەر تاراپىنان جاپپاي سىنالدى، «ۇلتشىلدىق پلاتفورما» دەپ باعالاندى. اقيقاتىنا كوشسەك، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ پiكiرi دۇرىس ءارi ول جالعىز ءوزiنiڭ عانا ەمەس، سول كەزدەگi الاش ازاماتتارىنىڭ اقىلداسا كەلiپ قورىتقان تۇجىرىمدى پiكiرi بولاتىن. ءاليحان، احمەت، مiرجاقىپ، حالەل، جاھانشا، مۇحامەدجان، حالەل عابباسوۆ، ءالىمحان iسپەتتi ۇلت كوسەمدەرiنە مiنبەگە كوتەرiلۋگە تيىم سالىنعاندىقتان دا، سولاردىڭ اقىلىنا سۇيەنiپ، سولاردىڭ اتىنان سويلەگەن ءسوزi ەدi.

گولوششەكيننىڭ بۇل جەر رەفورماسى - قازاقتىڭ جارتىلاي كوشپەلى ەكونوميكاسىن (حالىق اراسىندا «اق شوم» دەپ اتالعان كوشپەلى ەكونوميكا زاڭدىلىعى - ت.ج.) بۇزىپ، جاپپاي اشارشىلىققا الىپ كەلەتىن. 1921-1922 جىلدارداعى اشتىق تۇسىنداعى «رەفورمانىڭ» العاشقى «تاجىريبەسىمەن» ءبارى دە تانىس ەدى. س.سادۋاقاسوۆ تا، س.مەڭدەشەۆ تە، س.سەيفۋللين دە، و.يساەۆ تا، ۇ.قۇلىمبەتوۆ تە، ي.قۇرامىسوۆ تا بۇل اشارشىلىقتى باستارىنان كەشىرگەن بولاتىن. الايدا وتكەننىڭ قاسىرەتتى ساباعىن كوممۋنيستەر قاپەرىنە المادى. ال تەرگەۋ ءىسىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك: سول تۇستاعى وبلىستىق، كەيىن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.مەڭدەشەۆ باسقارعان ءبىر ماجىلىستە اشتان ولگەن 1 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا بەتى شىمىرىكپەستەن:

«اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ» جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا پايدالانۋ ءۇشىن جانە اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىنداردى استىرتىن ۇيىمعا تارتۋ ءۇشىن اۋەزوۆ مۇحتار مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە ۇندەۋ جولدادى. ال ج.ايماۋىتوۆ «الاشورداشىلاردىڭ» تۋىستارىنا مال تاراتىپ بەرۋ ءۇشىن «اشتارعا كومەك كورسەتەتىن» كوميسسيانىڭ مۇشەلiگiنە قاساقانا كىرگەن»، - دەپ «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەپتى.

مۇنداي «ەستەن تاندىرۋ ارقىلى حالىقتىڭ سانىن تابيعي تۇردە ازايتاتىن جەر رەفورماسىنىڭ» قاسىرەتى گولوششەكين مىنبەدە:

«بەسىنشى پارتيا كونفەرەنتسياسىنىڭ جۇمىسىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان (ياعني ءوزىن سايلاۋعا - ت.ج.) بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سادۋاقاسوۆتىڭ، دوسوۆتىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق پلاتفورماسى»، - دەپ اتالعان ەكونوميكالىق تالداۋدا ەگجەي-تەگجەيلى دالەلدەنگەن بولاتىن.

سول پلاتفورماعا سۇيەنگەن س.سادۋاقاسوۆ قازاقستاندى ءوزى وندىرگەن شيكىزاتتىڭ قۇلىنا اينالدىراتىن جوبانى ۇسىنعان «ساياسي ەكونوميستەرگە» قارسى:

«ءار رەسپۋبليكانىڭ ءوز iشiندە تۇيىقتالعان كاسiپورىن اشۋ باعىتى (ارينە، ۇلتشىلدىق باعىت دەپ ءتۇسiنiڭiز) بار دەگەن زەلينسكي جولداستىڭ پiكiرi دۇرىس ەمەس (مۇنى تالداۋدىڭ ءوزi ۇيات), ەكiنشiدەن، ورتا ازيادان ماقتانى تاسىپ اكەتۋ - جاقسىلىق، ال دايىن ماتانى تاسۋ - بۇل تۇيىقتالعان شارۋاشىلىقتىڭ بەلگiسi - دەگەن ماسەلە قانداي تەوريادان تۋىنداپ وتىر? بۇلاي ەتۋگە بولمايدى، زەلينسكي جولداس! تۋرا كەرiسiنشە، شارۋاشىلىقتىڭ مۇددەسiنە وراي، ونەركاسiپتi شيكiزاتتىڭ كوزiنە جاقىن ورنالاستىرۋ قاجەت», - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.

شىندىعىندا دا، ءجۇننiڭ بiر قاداعىن قازاقتاردان 15 سومنان الىپ، 150 سومعا قايتا قازاققا ساتۋدىڭ قاي جەرى ينتەرناتسيونالدىق؟ قاي جەرى سوتسياليزم؟ قاي جەرى قانداي ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس؟ ەكونوميكالىق جاعىنان وتە ءتيىمدى، ءوزiن-ءوزi اسىرايتىن، ءوزiنiڭ جەرiن ءوزi دەربەس يگەرەتiن، ءوزiنiڭ ۇلتتىق دامۋ ءداستۇرi مەن تاريحي تانىمىن ساقتايتىن مۇنداي ۇلتتىق سوتسياليزم   گولوششەكينگە ۇنامادى. سماعۇلدىڭ بۇل سوزىنە تۋرا جاۋاپ بەرمەي، شايا-شايالىعىنا سالىپ:

«يندۋستريالاندىرۋ ماسەلەسi جونiندەگi ءوزiنiڭ سىرىن سادۋاقاسوۆ ءالi اشقان جوق. ول بۇرىن: بiزدە تەرi بار، ونى ماسكەۋگە تاسۋدىڭ قاجەتi جوق، زاۆودتى قازاقستاننىڭ وزiندە سالۋ كەرەك، ءسويتiپ قازاقتىڭ (كۇلكi) ۇلتتىق تەرiسiن (كۇلكi) وزiمiزدە وڭدەۋiمiز كەرەك... ال، ماسكەۋ مەن ورتالىقتاعى زاۆودتار توقتاپ قالسا، وندا ونىڭ جۇمىسى جوق كورiنەدi»، - دەپ مىنبەدەن مەكەرسiندى.

ەگەردە قازاق ۇلتى جاپپاي اشتان قىرىلىپ جاتقاندا سول ۇلتتى باسقارىپ وتىرعان گولوششەكيننىڭ وندا «ەشقانداي جۇمىسى بولماسا»، مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان ورتالىقتىڭ «وندا جۇمىسى بولماسا»، وندا ءوز ەلiن اشتىقتان اراشالايمىن دەپ قۋعىنعا ۇشىراعان سماعۇلدىڭ «ماسكەۋدىڭ زاۆودتارىندا قانداي جۇمىسى بولۋى» مۇمكiن؟!. اشتارعا جونەلتiلگەن ازىق-تۇلiكتi:

«تەك قانا ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ شوعىرلانعان جەرiنە ءبولiپ بەرiڭدەر» - دەپ جارلىق شىعارعان ماسكەۋ مەن ورتالىققا كiمنiڭ قيماسى قىشي قويار ەكەن.

سەنەسiز بە، قازاق ۇلتىنىڭ ەل باسىلارىنىڭ iشiنەن دە «قيماسى قىشيتىندار» شىقتى. سونىڭ بiرi:

«قازاقتىڭ «تۇيەلەرi» سوتسياليزمگە بەت الدى، بەت الىپ قانا قويعان جوق، سوعان جەتiپ قالدى. ول ءوزiنiڭ جالپاق تابانىمەن جولىنا كەسە كولدەنەڭ تۇرعان سادۋاقاسوۆتى تاپتاپ تاستايدى», - دەپ تە سوقتى.

الدىمەن شايانىڭ شايانى بوپ سماعۇلدى شاعىپ، جۇرتىن جۇتاتقان وسىناۋ «تەڭiزگە قاراپ باقىلداعان باقانىڭ» ء(وز ءسوزi) ءوزىن دە وتىز جەتىنشى جىلى «سوتسياليزمنiڭ جالپاق تابان تۇيەسi تاپتاپ كەتتi».

ءوزىنىڭ «كىشى وكتيابر» جوباسىمەن، كوپىرمە پىكىرىمەن كەلىسپەگەن، نە قارسى شىققان پارتيا، كەڭەس قايراتكەرلەرىن گولوششەكين اياۋسىز جازالاپ، ولاردىڭ اراسىنا قاساقانا ىرىتكى سالدى. ۇلتىن اشارشىلىقتان ساقتاپ، «ازاماتتىق سوعىستىڭ ورىنىنا ازاماتتىق كەلىسىمدى» ۇسىنعان س.سادۋاقاسوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.قوجانوۆ، ج.مىڭباەۆ سياقتى قىزمەتكەرلەردى قىرىنا الىپ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنا قارسى جازالاۋ ناۋقانىنىڭ باستالعانىن رەسمي تۇردە مالىمدەدى. «ەل بيلەگەن كەمەلدەردىڭ» كوزىن جويۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانى جويۋ - اق پاتشادان قالعان «مۇرا» ەدى.

ول قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا وت تاستاۋ ءۇشىن اۋەلى قازاقستانداعى جەر رەفورماسى، تەرريتوريالىق تۇتاستىق، قونىستاندىرۋ ساياساتى، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى، ۇلت تاريحى، ونەر مەن ادەبيەت، كونە مۇراعا كوزقاراس تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە پىكىرتالاستارىن جاريالاتتى، ءتۇرلى ماجىلىستەردە ءسوز سويلەتتى، ءسويتىپ، پارتيا، كەڭەس قايراتكەرلەرىن بىلدىرتپەي ءبىر-بىرىنە جانىقتىردى. كەزىندە «تۇرككوميسسياسى» مەن مۋسبيۋرونىڭ قۇرامىندا بولعان جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان قايراتكەرلەردىڭ بارلىعىن پانتيۋركيست، وپپورتۋنيست، ۇلتشىل، جىكشىل دەپ جاريالادى.

ول جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تاريحي دامۋ جۇيەسى تۋدىرعان: ۇلتتىق فەدەراتسيا، ورتاق تۇركىستان، رەسپۋبليكا ارالىق جەر مەجەسى، 1921-1922 جىلعى اشارشىلىق، 1922-1924 جىلدار اراسىنداعى قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ اراسىنداعى «ۇلكەن تۇركىستان» تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن قايراتكەرلەردىڭ سوزدەرىن جيناستىرىپ، ولاردىڭ ارقايسىسىنا „رىسقۇلوۆششينا", „سادۋاقاسوۆششينا", „مەندەشوۆششينا", „سەيفۋللينوۆششينا", „قوجانوۆششينا", „تورەقۇلوۆششينا" دەپ مىسقىلداي ات قويىپ:

««جالپى مەن، توپشىلدىق دەگەندە، ۇلتشىلدىقتى ەمەۋرiن ەتiپ وتىرمىن. مەن ساۋداقاسوۆشىلاردى ەسكە سالعاندا، قوجانوۆشىلاردى دا، رىسقۇلوۆشىلاردىڭ بارلىعىن دا ايتىپ وتىرمىن. ولاردىڭ بارلىعى دا بiر قالىپتان شىققان»، - دەپ جەر تەپكىلەپ باعا بەردى.

گولوششەكين «ششينالاردى» قايتادان ساياسي ساحناعا شىعارۋ ارقىلى تۇتاس ۇلتتى قاق جارىپ، سول كەزدەگى ەڭ بەدەلدى ءۇش تۇلعانى - سادۋاقاسوۆتى، قوجانوۆتى، رىسقۇلوۆتى بiرiن-بiرiنە قارسى قويعىسى كەلدى. «الاش ىسىندەگى» تەرگەۋ ءىسى دە وسى ۇشەۋىن قالايدا حالىق جاۋى ەتىپ شىعارۋعا باعىتتالدى. بۇل رەتتە زينوۆەۆتىڭ:

„گولوششەكين قازاقستانعا بارىسىمەن، جەرگىلىكتى ۇلت ينتەلليگەنتتەرى مەن قايراتكەرلەرىن ءوزارا قىرقىستىرىپ، اقىر سوڭىندا ولاردى قۋعىنعا سالىپ، ۇلكەن قياناتقا دۋشار ەتتى", - دەگەن پىكىرى دۇرىس ەدى.

قاستانشىقپاعىر ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ول ءوزىنىڭ يدەولوگتارى مەن تاريحشىلارىنا 1921-1927 جىلداردىڭ ارالىعىندا وتكەن بارلىق جينالىستار مەن كونفەرەنتسيالاردىڭ، ديكۋسسيالاردىڭ ماتەريالدارىن جيناتتىردى. سوندا قابىلدانعان قاۋلىلار مەن كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى قورىتا تۇجىرىمداپ، مۇنى «ششينالاردىڭ» كەڭەسكە قارسى پلاتفورمالارى دەپ جاريالادى.

بۇل ماسەلەلەر جالپىقازاقتىق سىپات الىپ، ۇلكەن پىكىرتالاستار تۋعىزعان ەدى. سونىڭ ىشىندە اسا باتىل پىكىرلەرىمەن ەرەكشەلەتىن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ۇستانىمدارى ونىڭ قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ اتىنا جازعان حاتىندا تولىق باياندالدى. سونىڭ ىشىندە ونى «ۇلتشىل، توپشىل، الاشورداشىل» ەتىپ شىعارعان س.قوجانوۆتىڭ پىكىرلەرى مىناداي:

«قازاقتار ءوز رەسپۋبليكاسىندا از ساندى ۇلت بولىپ ەسەپتەلەتىن كۇلكىلى كورىنىستى توقتاۋ كەرەك. قازاق ينتەلليگەنتتەرىن ورىنبور سياقتى ورتالىقتا تۇتقىندا ۇستاپ وتىرىپ پرولەتارلىق باسشىلىقتى جۇزەگە اسىرعانشا، ولاردى قالىڭ بۇقارانىڭ ىشىنە جاقىن ۇستاپ، ىسكە قىزۋ ارالاستىرۋ قاجەت. ورىس شارۋالارىن قازاق اراسىنا قونىستاندىرىپ، ولاردىڭ سانىن كوبەيتۋمەن پرولەتارلىق باسشىلىق جەڭىلدەپ كەتپەيدى، كەرىسىنشە، ءداستۇرلى ۇلت ارازدىعىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەپ سوقتىرادى، ورىستىق ۇلتشىل وكتەمدىكتىڭ كۇشەيۋى پرولەتاريات تۋرالى تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرادى. پرولەتارلىق باسشىلىق «تۇيىق» توقىراۋمەن ەمەس، شارۋاشىلىق پەن قوعامدىق ومىردەگى جاريا جۇمىسپەن باعالانادى.

...قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كومپارتياسى سىرتتاي قاراعاندا توڭكەرىسشىل بوپ كورىنەتىن بۇرىنعى قازاق ءتارجىماشىلارىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ ەمەس، قازاق بۇقاراسىنىڭ ىشىنە تەرەڭدەپ كىرىپ، سولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرە وتىرىپ قىزمەت ىستەۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن قازاقتاردىڭ حال-جاعدايىن ىشتەن ءبىلىپ وتىراتىن، تالاپتارىن عانا قاناعاتتاندىرىپ قويماي، قاجەتسىز كەرىتارتپا مىنەزدەرىن جويۋعا پەيىلدى ەتەتىن قانداي دا ءبىر قوعامدىق ورتا بولۋى كەرەك. ايتپەسە، قازاق كوممۋنيستەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان «الاشوردانى» قارعاپ، ءولى دۇشپانمەن كۇرەسىپ، «تاڭعاجايىپ ەرلىك كورسەتۋدەن» جالىعار ەمەس. 7 جىلدىڭ ىشىندە نە اتقارىلدى، «الاشوردانىڭ» كەڭەسكە قارسى كۇرەسىنىڭ ورنىن نە الماستىردى، ول نەدەن بايقالادى - ول تۋرالى ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى، ءبىلۋ قاجەت دەپ تە ەسەپتەمەيدى. قازاق قاۋىمىنىڭ ىشىنە تەرەڭدەپ ەنىپ، قازاقتىق قانى بار پارتيالىق قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ كەرەك، قاجەت جاعدايدا تەك قانا باستىقتاردى عانا ەمەس، بۇقارانى دا تارتىپكە شاقىرىپ وتىرۋ كەرەك.

1. قالاي ساناساڭدا قازاقستاندا ەۆروپالىق تۇرعىندار باسىم (ورىستار - 54 %، قازاقتار - 46%).

2. قازاقستاننىڭ ركپ(ب) ۇيىمدارىنداعى قازاقتار 6% (568 ادام) عانا. ونىڭ ۇستىنە قازاق كوممۋنيستەرى بىتىراڭقى، دەربەس قازاق ۇيىمدارى جوق...

قازاقستانداعى جاعداي مەنى مىناعان سەندىرەدى: پارتيا-كەڭەس ماماندارىنىڭ بۇدان ءارى قاراي قوجىراۋىن توقتاتىپ، ءتۇبىرلى وزگەرىس جاساۋ ءۇشىن توقىراۋدى توقتاتىپ، ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءوزى تىكەلەي پارتيالىق رەجيم ورناتىپ، مۇنداي جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن توتەنشە شارا قولدانۋعا دەيىن بارۋى ءتيىس، تومەننەن كورسەتىلەتىن قارسىلىققا قاراماستان توقىراۋدىڭ تۇيىعىنان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ كەرەك. وسى باعىتتا ورتالىق كوميتەتكە مىناداي ۇسىنىس جاسايمىن:

قازاق وبكومىن تاراتىپ، ءبىر جىل مەرزىمگە بكپ(ب) وك-ءنىڭ ۋاقىتشا بيۋروسىن قۇرۋ قاجەت، وعان قازاقستانداعى پارتيا قۇرىلىسى مەن ونى ۇيىمداستىرۋدى اياقتاۋ مىندەتى تاپسىرىلادى.

تەز ارادا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىن شىمكەنت قالاسىنا اۋىستىرۋ كەرەك، باسقارۋ تۇرعىسىنان العاندا قازاق رەسپۋبليكاسىن ءۇش: شىعىس، باتىس جانە وڭتۇستىك اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق وبلىستارىنا ءبولۋ قاجەت...».

ول 1924 جىلى 29 جەلتوقساندا جازىلعان بۇل ۇسىنىستى تۇركىستان مەن قازاقستاننىڭ اراسىنداعى مەجەلەۋ جۇمىستارى جاڭادان جۇرگىزىلىپ جاتقان كەزدە ستالينگە جولداعان. ال گولوششەكين مۇنى 1927 جىلى «جاڭا پىكىر» رەتىندە جاريالاپ، حالىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. بۇل ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ول ماسەلەلەردىڭ ءبىرازى كۇشىن جويىپ، ءبىرازى ءىشىنارا شەشىلىپ، ءبىرازى ەسكىرىپ كەتكەن بولاتىن. قازاق وبكومى قازاق ولكەلىك ورتالىق پارتيا كوميتەتى بوپ وزگەردى. استانا قىزىلورداعا، ودان الماتىعا اۋىستى. بىراقتا رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتىڭ اراسىنداعى تالاستى گولوششەكين باقتالاستىققا كوتەرىپ، وعان ۇلتشىلدىق سىپات بەردى. قۇجاتتارعا قاراعاندا ەكەۋى دە ءبىر-ءبىرىن وڭدىرماي سۇرىندىرگەن. شىنداپ كەلسە، مۇنىڭ استارىندا تالاي-تالاي «شىلىققا» مالىنعان قويا جاتىر ەدى ء(بىز تەك تەرگەۋگە قاتىستى پىكىرلەردى عانا ىرىكتەپ ۇسىنعانىمىزدى ەسكەرتە كەتەمىز).

ارينە، تاريحي وقيعالاردى ورەسكەل بۇرمالاپ ايتۋ قۋجاق ءۇشىن دە، قۋجاقتىڭ نۇسقاۋىنا بەيىمدەلگەن تەرگەۋشىلەر ءۇشىن دە پالەندەي قيىندىققا سوققان جوق. ءاربىر اشكەرەلەۋشى ماقالا جاريالانعان سايىن:

«ءبىز ءوز جاۋلارىمىزدىڭ كوزىن تەك كۇشپەن عانا جويمايمىز، كەرىسىنشە, يدەيامىز ارقىلى كوبىرەك جاۋلاپ الامىز»، - دەپ «جاساسىنداتىپ» (م.اۋەزوۆ) تۇسىنىكتەمە بەردى.

ال «يدەولوگياعا نەگiزدەلگەن قوعام... ءوزiنiڭ كوزدەگەنiمەن ۇيلەسپەيتiن كوزقاراستىڭ بارلىعىن «دۇشپاندىق ارەكەت» (ياسپەرس) دەپ باعالادى. بۇل جونiنەن العاندا كەڭەس وكiمەتi كەز-كەلگەن تيراننان اسىپ ءتۇستi.

مۇنداي قاستاندىق پسيحولوگياسىن ياسپەرس «تەك قانا مويىنداماۋعا (وتريتسانيە) قۇرىلعان ءومiر» دەپ باعا بەردi. ونىڭ پايىمداۋىنشا:

«ءومiرگە قۇشتارلىقتىڭ نەگiزi - سەنiم ەكەندiگiنەن باس تارتقان كەزدەن باستاپ توڭمويىن مويىنسىنباۋ باستالدى. ءوزiڭە-ءوزiڭنiڭ كوڭiلiڭ تولماعان ساتتەن باستاپ-اق وزگەنi كiءنالايسىڭ، ايتەۋiر سەنەن وزگە بiرەۋ كiءنالi بولۋعا تيiستi, سونى iزدەيسiڭ. ەگەر تۇككە ءتۇسiنبەيتiن كەششە كiسi بولسا، وندا بارىنە قارسى شىعادى. بارلىق پالە - جالانى ايتەۋiر بiر نارسەدەن - تاريحي قۇرىلىمنان، تولىق تانىلماعان تەوريالىق زاڭدىلىقتان كورەدi: ءبارiنە كiءنالi - كاپيتاليزم، ليبەراليزم، ماركسيزم، حريستيان دiنi جانە تاعى دا باسقا اعىمدار، - دەپ ءتۇسiنەدi, قارسىلىق كورسەتە الماعانداردىڭ iشiندە بەلگiلi بiر توپتار بولۋى مۇمكiن، سولار سوقىرتەكەنiڭ كۇيiن كەشەدi - اقىرى ءبارiنە - ەۆرەيلەر، نەمiستەر نەمەسە سول سياقتى تاعى بiر توپتار كiءنالi بولىپ شىعا كەلەدi».

ستالين دە، ونىڭ جاندايشابى گولوششەكين دە، سونداي «ەشتەڭەنى مويىنسۇنبايتىن توڭمويىن»، «ءوزىنىڭ كوڭىلى تولماعاننىڭ بارىنە قارسى شىعاتىن»، «پالە-جالانى» اۋەلى «كاپيتاليزمنەن»، «يمپەراليزمنەن»، بۋرجۋازيادان، ليبەراليزمنەن، كەيىننەن ۇلتشىلدىقتان، تاپ جاۋىنان، ينتەلليگەنتسيادان، اقىر سوڭىندا بولشەۆيكتەردىڭ ىشىنەن شىققان حالىق جاۋلارىنان كورگەن «سوقىر تەكەلەر» ەدى. ايماقتاعى بولشەۆيكتەر دە تۋرا وسىنداي قاسكۇنەم پسيحولوگيانىڭ تولىققاندى مويىنسۇنباس موجانتوپايلارىنا اينالدى.

تۇتاس ۇلتتى قاق جارىپ، بiرiن-بiرiنە قىرعىزدى. تاپتىق سانامەن تاپتاتتى. وعان از ۇلتتاردى جەلiكتiرiپ، اقىرى جەرiنە جەتتi. ەندi وزدەرi قانقۇيلى ەتiپ كوزi قانتالاعان جارىمجان ۇلت وكiلدەرiنiڭ ءوزiن ماڭگۇرتتەنۋگەن ءماجبۇر ەتتi. باستى ماقسات: ولاردىڭ ساناسىنداعى دەربەس ۇلت دەگەن ۇعىمدى مۇلدەم وشiرۋگە كiرiستi.

گولوششەكيننiڭ سول جىلدارداعى جاپپاي جازالاۋ ساياساتى تiكەلەي وسىنداي ادامداردىڭ دايىنداعان اشكەرەلەۋشi قۇجاتتارى مەن باياندامالارى، مالiمەتتەرi مەن كەڭەستەرi ارقىلى جۇزەگە استى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا دەگەن ەرەكشە وشپەندىلىك سەزىمدى قالىپتاستى.

قازاق تiلiن بiلمەيتiن، استاناداعى ۇكiمەت ۇيiنەن اتتاپ شىقپاعان، قازاق مادەنيەتi مەن تاريحىنان، عىلىمىنان، ساياسي ەكونوميكاسىنان ماقۇرىم شايان شايانىڭ تiلiنە ينتەلليگەنتتەرگە قارسى «يدەولوگيالىق ۋ» جيناپ بەرگەن وسى دابiرلەر ەدi. ولار:

«ۇلى iس - ۇلى قۇرباندىقتى قاجەت ەتەدi»، - دەگەن قازاقستاندىق تەوريانى ويلاپ تاپتى.

ءسويتىپ، بۇرىنعى ۇلتشىل دەگەن ساياسي جەلەۋ جايىنا قالدى.

ەندi تiكەلەي ۇلتتىڭ وزiنە شابۋىلعا كوشتi. باستى ماقسات: ولاردىڭ ساناسىنداعى دەربەس ۇلت دەگەن ۇعىمدى مۇلدەم وشiرۋگە، «ەل بيلەگەن كەمەلدەردiڭ» كوزiن جويۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانى جويۋعا شاقىردى. ساياساتتىڭ اعاش اتىنا تەرىس مىنگەن گولوششەكين ءوزىنىڭ «شالعان قۇرباندىعىنا» ءوزى ماساتتانىپ:

«توپشىلدارعا جاعداي جاساۋ پيعىلى ءالi توقتاعان جوق، ولاردىڭ كارi كوسەمدەرi ءالi دە تiرi, ولاردى ءالi دە جەر كوتەرiپ تۇر... ەندى كەز-كەلگەن توپتىڭ كوسەمi ولكەلiك كوميتەتكە قارسى سويلەپ كورسiنشi, ولار بiر جەتiنiڭ iشiندە جەرمەن-جەكسەن ەتiلەتiن بولادى»، - دەپ اتوي سالدى.

دەمەك، سول كەزدە ءتىرى جۇرگەن «قازاقتىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ينتەلليگەنتسياسىنان» ستالين سەكەم العان، ال گولوششەكين تىكەلەي قاۋىپتەنگەن.

سوندا بولشەۆيكتەردىڭ قاۋىپتەنىپ وتىرعان ەڭ باستى ماسەلەسى نە؟ ون جىلدان كەيىن دە ستالين ۇمىتپايتىنداي، ءالى دە قاۋىپتەنەتىندەي كەڭەس وكىمەتى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا شەشىلمەگەن قانداي ماسەلە بار؟

ول - «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» مەن تۇلعالاردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى بولاتىن. سول دەكلاراتسياعا كەڭەس وكىمەتى اتىنان قول قويعان ستالين دە، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اتىنان قول قويعان «قازاقتىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياسىنىڭ وكىلى» احمەت بايتۇرسىنوۆ تا بۇل كەزدە ءتىرى ەدى. ستالين «فەدەراتسيا ماسەلەسi - دەموكراتيانىڭ مۇددەسiن قاناعاتتاندىرمايدى» دەپ باس تارتتى، ال بايتۇرسىنوۆ بۇعان مويىنسۇنباي ۇكىمەت قۇرامىنان وتستاۆكاعا كەتتى. گولوششەكين: «ولاردىڭ كارi كوسەمدەرi ءالi دە تiرi, ولاردى ءالi دە جەر كوتەرiپ تۇر»، - دەپ وكىنە سەس كورسەتكەن ەكى «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ينتەلليگەنتسيانىڭ» ءبىرى - ا.بايتۇرسىنوۆ، ەكىنشىسى ءا. بوكەيحانوۆ ەدى.

ال جوعارىدا اتالعان «قۇرباندىقتار»، ياعني، گولوششەكين ايتقان «ءالi دە جەر باسىپ جۇرگەن ۇلتشىلاردىڭ كارi كوسەمدەرi» - ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، جاقىپ اقباەۆ، حالەل عابباسوۆ، حالەل جانە جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ەدى. ولاردىڭ كەڭەس وكiمەتi مەن قازاق ۇلتىنىڭ ھاس دۇشپانى ەكەندiگiن اشكەرەلەپ، جەكسۇرىن ەتiپ كورسەتۋدi وراز يساەۆ ءوز مiندەتiنە الدى. ول سول تۇستاعى ايماقتىق كوميتەتتiڭ بوچاگوۆ، مارتىنەنكو، شافيرو، براينين iسپەتتi يدەولوگتارى مەن تاريحشىلارىنا شۇعىل تۇردە تاپسىرما بەردi.

دەرەكتەرi بۇرمالاعان، كەي تۇستارى قاساقانا قاتە اۋدارىلعان، تەك قانا اشكەرەلەۋشi قۇجاتتار عانا جيناقتالعان «الاشوردا» اتتى ءۇش كiتاپ بiرiنەن سوڭ بiرi جارىق كوردi. كiتاپتى «وڭدەپ»، العى ءسوزiن جازعان - وراز يساەۆتiڭ ءوزi ەدi. مۇنى بوچاگوۆتiڭ ەستەلiگi تولىق راستايدى. وسى ءۇش جيناقتاعى قۇجاتتار „الاش" پارتياسى مەن „الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنە باستى ايىپتاۋ ايعاعى ءارى بەيرەسمي نۇسقاۋ-ۇكىم رەتىندە باسشىلىققا الىندى.

تەرگەۋ ورىندارى ءوزiنiڭ iس-ارەكەتiنiڭ باعىت-باعدارىن انىقتاپ، تيiستi نۇسقاۋ العان سوڭ، ەندi قالايدا سول ايىپتى دالەلدەپ شىعۋ ءۇشiن جانتالاستى. بۇل ورايدا ءباسپاسوز باستى اشكەرەلەۋشى قۇرالعا، تىڭشىلىققا نەگىزدەلگەن وكىمەتتىڭ «قۇلاعى مەن كوزىنە» اينالدى. گازەتتەر مەن جۋرنالداردا، كىتاپشالاردا:

«ۇلتشىل كوممۋنيستەر مەن پارتيادا جوق ۇلتشىلداردىڭ:

«اقگۆاردياشىل كازاكتارمەن، كونتررەۆوليۋتسياشىل گەنەرال كولچاكتىڭ ارمياسىمەن بىرىگىپ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى اشىق كۇرەسكەن تۇسىنداعى مالىمەتتەر،

كەيiننەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا مەن ۇكiمەتكە كەشiرiم جاسالعاننان سوڭ دا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ۇيىتقىسى بولعان كەزىندەگى ماعلۇماتتار;

1921-1922 جىلدارى ورىنبور مەن تاشكەنتتە كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ءۇشiن قۇرىلعان استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ حاتتامالارى;

قازاقستان كەڭەس قىزمەتكەرلەرiنiڭ ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءىى - سەزiندە جەكە وتكىزگەن «وتارلاۋشىلاردىڭ شابۋىلى جانە ونىمەن كۇرەسۋدiڭ ءادiس-ءتاسiلدەرi» تۋرالى ءماجiلiءسىنءىڭ ءماجىلىس حاتى;

پارتيانىڭ 12 - سەزiن ءوز مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ سماعۇل، دوسوۆ قول قويعان «ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى» تالاپ ەتكەن ۇندەۋدىڭ ماتىندەرى;

ايىپتالۋشى اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ وسى ۇندەۋدەگi باعىت-باعداردى قولداي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ پارتيا جانە كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi وتارلاۋشىلىق پيعىلدارمەن كۇرەسكە شاقىرعان ءسوزىنىڭ مازمۇنى;

استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسi سادۋاقاسوۆقا ايىپتالۋشى اۋەزوۆتىڭ وعان تاشكەنتكە بارىپ، سودان ءارi قاراي فەرعاناداعى باسماشىلارعا ءوتىپ كەتۋدى ۇسىنۋىنىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى تىڭشىلىق اقپاراتتار;

استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كەڭەس اپپاراتىنىڭ باعىتىن وزگەرتiپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ تالاپ-تiلەگiن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن قۇجاتتار» - دەگەن مازمۇنداعى ماقالالار داڭعازالىقپەن ناسيحاتتالدى.

بۇل جاريالانىمدار  ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بولىمدەرى ارقىلى تەرگەۋ ىسىنە ايعاق رەتىندە تىركەلىپ جاتتى.

ءسويتىپ، الاشورداشىلاردى تۇتقىنداۋعا مۇمكiندiك بەرەتiن العى شارتتاردىڭ بارلىعى دا جاسالىپ بiتكەن سوڭ گولوششەكين - «قۋجاق» «ەكiنشi بiر كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل استىرتىن ۇيىمنىڭ» قاستاندىعى اشىلعانى تۋرالى سالتاناتتى تۇردە جاريالادى. ءسويتiپ، «ۇلى قۇرباندىق» شالىندى. مۇنى گولوششەكين «پارتيا قۇرىلىمىنىڭ 10 جىلدىعى» اتتى بايانداماسىندا ماقتانىشپەن مالiمدەپ:

«جولداستار، مەنiڭ سiزدەرگە جاريالايىن دەپ وتىرعان دەرەكتەرiم - قازiر كوزi جويىلعان «بايتۇرسىنوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ» تەرگەۋiندە ۇلتشىلداردىڭ ءوزi بەرگەن كۋالىگi»، - دەپ ۇزاق ۋاقىت ەكiلەنە سويلەپ، تەرگەۋ جاۋاپتارىنان ۇزiندiلەردi ەرەكشە راحاتتانعان سەزiممەن وقىدى.

بۇل "قۋانىشتى حاباردى" و.يساەۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، I.قۇرامىسوۆ، ە.ەرنازاروۆ iسپەتتi دابiرلەردiڭ ىمداۋىمەن ماجiلiستەگi جۇرت «ۇزاققا سوزىلعان دۋ قول شاپالاقتاۋمەن» قارسى الدى. شابىتتانىپ كەتكەن و.يساەۆ تەبiرەنە تولقىپ، جوعارىداعى اتى-ءجونi اتالعان جولداستارىنىڭ اتىنان:

«...الماتى قالاسىندا اشىلۋعا تيiستi كوممۋنيستiك ۋنيۆەرسيتەت - "گولوششەكين اتىنداعى قازاق كوممۋنيستiك ۋنيۆەرسيتەتi" دەپ اتالسىن» - دەگەن ۇسىنىس ايتتى (دۋ قول شاپالاقتاۋ).

قىزا-قىزا كەلە ولار:

«حالىقارالىق پرولەتارياتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن قازاق حالقىن دا قۇرباندىققا شالامىز»، - دەپ جانىن قاسىم عىپ انت بەردى.

وسىنداي ىزالى كۇلكى تۋدىراتىن ماعىناسىز فورمۋليروۆكاعا مەملەكەتتiك، ۇلتتىق تۇرعىدان ويلاي بiلەتiن ىدىرىس مۇستامباەۆ قانا قارسى شىعا الدى. ول سول مىنبەدە تۇرىپ:

«...ۇنەمi گولوششەكيننiڭ كوپiرمە ءسوزiنە سەنە بەرۋگە دە بولمايدى، گولوششەكيننىڭ قولىمەن قازاقستاندا كوممۋنيزم ورناتا المايسىڭ!»، - دەپ قۋجاقتىڭ بەتىنە ايتتى.

وكىنىشكە وراي، ى.مۇستامباەۆتى ەشكىم دە قوستامادى، مەملەكەتتiك، ۇلتتىق تۇرعىدان ويلاي بiلەتiن وجەت تۇلعا تابىلمادى. ولاردىڭ ورىنىن م.اۋەزوۆ «زامان ەركەلەرى» دەپ مىسقىلداپ ايتقان جالتاق تا جارامساق، وزiندiك پىكىرi جوق، بiراق تا بiرiنشi باسشىنىڭ كوڭiلiن تابۋدىڭ جولىن بiلەتiن وراز يساەۆ، ەلتاي ەرنازاروۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، Iزمۇحان قۇرامىسوۆ، عابباس توعجانوۆ iسپەتتi ءدۇبارا جاندار الماستىردى. ولاردىڭ دەنi بiلiمi تاياز، تۇراقتى مەملەكەتتiك-قوعامدىق كوزقاراسى قالىپتاسپاعان، داۋىل شايقاعان كەزدە تولقىننىڭ بەتiنە شىققان جەلقابىق جاندار-تىن.

ەلگە ۇسىنار نىساناسى جوق، قوندىرعى ساياساتتىڭ قولشوقپارلارى بولعان بۇل توپ وزدەرiنiڭ iستەپ وتىرعان iس-ارەكەتتەرiنiڭ تۇپكi زالالى مەن زاۋالىن جەتە سەزiنبەدi, سەزiنۋگە بiلiم جەتەلەرi جەتپەدi. ەگەر كوزدەرى جەتسە، قانداي تاققۇمار، تاقۋا بولسا دا، مۇقىم ۇلتتى اشتىقتىڭ ارانىنا ايداپ سالماس ەدi. زاماننىڭ اۋانى مەن زاۋالىنا، ەرتەڭگi ومiرگە كوز جiبەرمەي، كۇندەلiكتi جالاڭ ۇراننىڭ جەتەگiندە كەتتi.

بەرگەن انتتى «بولشەۆيكتiك اق جۇرەكپەن» ورىنداۋ ءۇشiن «ۇلى قۇرباندىق شالۋعا» جانتالاسا جانىقتى. بۇل شەشەندەر، اراعا ون جىل سالىپ بارىپ، ياعني، وتىز جەتىنشى جىلى ءبىرىن-ءبىرى «قۇرباندىققا شالدى».

جۇيكەسى توزعان «كانىگى كارى بولشەۆيك» الاش ازاماتتارىنا جەگى قۇرتتاي قادالىپ:

«سونداي-اق، ءدال وسى كۇندەرi تىنىشباەۆتiڭ، ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتەردiڭ تاعى دا بiر كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل ۇيىمىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋدا»، - دەپ كەزەكتى ءبىر „قۇرباندىعىنىڭ" باتاسىن قايىردى.

وسىدان كەيىن تۋرا ءۇش كۇننەن سوڭ:

«1921-1922 جىلعى ورىنبورداعى نەمەسە تاشكەنتتەگى كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمعا قاتىستى» دەلىنىپ تاعى دا 40 ادام تۇتقىنعا الىندى.، بەتپاقدالاداعى جانە تورعايداعى استىرتىن قارۋلى كوتەرىلىستى „دايىنداعان" 32 ادامنان 2 جىل بويى ىلگەرىندى-كەيىندى ەكى جۇزدەن استام رەت جاۋاپقا تارتتى. بۇدان بۇرىن جۇرگىزىلگەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ە.وماروۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ تەرگەۋلەرىن وسى ىسكە اكەپ قوسىپ، جوعارىداعى كورسەتىندىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ ولاردىڭ بارىنە ورتاق: 1. «اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ» جۇمىسىن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋعا پايدالالانۋ ءۇشىن جانە اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىنداردى استىرتىن ۇيىمعا تارتۋ ءۇشىن 2. ورتا ازياداعى باسماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا قاتىسقان، اسكەري جاساق قۇرۋعا ۇمتىلعان، ءسويتىپ، قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتپەك بولعانى ءۇشىن. 4. بايلاردى تارگىلەۋگە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ، ولاردى قارۋلى كوتەرىلىس جاساۋعا باعىتتاعانى ءۇشىن. 5. انگليامەن استىرتىن بايلانىسىپ، اعىلشىن اسكەرi قازاقستانعا باسىپ كiرە قالعان جاعدايدا، قىردا كوتەرiلiس ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعانى ءۇشىن. 6. قازاق ولكەلiك كوميتەتiنiڭ حاتشىسى گولوششەكين جولداسقا قاستاندىق جاساپ، اتىپ ولتiرمەك بولعانى ءۇشىن» - دەگەن ايىپ تاقتى.

ال تەرگەۋدەگى جاۋاپ الۋ ءتاسىلىنىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنىنە ت.رىسقۇلوۆتىڭ:

«مەنى: قايداعى ءبىر ۇلتشىل ۇيىمعا مۇشە بولدى-مىس دەلىنەتىن ءتۇرلى قاۋەسەتتەردىڭ بارلىعى دا جالا. مەنى الدەقانداي ءبىر توپشىلدىقتىڭ قاتارىنا قوسىپ، جازعىرۋ بۇرىن دا بولعان. مىسالى، 1920 جىلى تۇركىستان مايدانىنىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ باستىعى جولد. بوكي بولىپ تۇرعان كەزدە ارانداتۋشى سەمەنوۆتى جانە بىرنەشە ادامدى اتتى، ولار مەنى - قازاق حاندىعىن قۇرعالى ءجۇر دەپ «تۇرككوميسسياسىمەن» ارامىزدى وشىكتىرۋگە تىرىستى. توپقا ءبولىنۋ تۇسىندا ءبىر توپتىڭ ەكىنشى توپتىڭ ۇستىنەن ماتەريال جيناۋى ادەتكە اينالدى. سونداي ماتەريالدار ءبىر كەزدە تاشكەنتتە جۇرگەندە مەنىڭ دە ۇستىمنەن جينالدى. مىسالى، الماتىدا گولوششەكيننىڭ تۇسىندا ونىڭ رۇقساتىمەن تۇتقىنعا الىنعان الاشورداشىلارعا: مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازساڭدار، وندا سەندەردى بوساتامىز - دەپ ماجبۇرلەگەن. كەيبىرەۋلەرى جالعان كورسەتىندى بەردى، كەيبىرى بەرگەن جوق... مىسالى، جالىسباەۆتىڭ تەرگەۋى سوعان دالەل... وعان: رىسقۇلوۆ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا تارتىلعان، قازاقستانداعى اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر مەنىڭ نۇسقاۋىممەن جۇرگىزىلدى دەپ ايت، ايتپەسە، اتۋ جازاسىنا كەسىلەسىڭ - دەگەن. جالىسباەۆ ءوزىنىڭ ارىنا قارسى ىسكە بارۋدان باس تارتىپ، ءوزىن-ءوزى ولتىرمەك بولعان...»، - دەگەن مالىمەتى تولىق ماعلۇمدار ەتە الادى.

تۇرار رىسقۇلوۆ تەرگەۋ ىسىنە تىكەلەي تارتىلماسا دا، جوعارىداعى قامتىلعان سۇراقتار بارلىق تۇتقىندارعا قويىلعان. سونىمەن:

«قۇرباندىعىڭدى الدىن-الا بەلگiلەپ، بارلىق قاستاندىعىڭدى دايىنداپ اپ، جاۋىڭدى تابان استىندا اياۋسىز جايراتقاننان سوڭعى ۇيقىدان اسقان راحات جوق»،- دەگەن ءستاليندى...

...وسىنشاما «راحاتقا» بولەيتىندەي، سول جىلدارى قازاقتىڭ «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ينتەلليگەنتسياسى:

«قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتەتىندەي» قۋات-كۇشكە يە مە ەدى؟

سونداي-اق: «كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتىپ، قۇرىلتاي جينالىسىن وتكiزۋ ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتشىل-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا» ۇمتىلعانى» راس پا؟

سونىمەن، قازاقستاندى رەسەيدىڭ قۇرامىنان ءبولىپ اكەتۋدىڭ مۇمكىندىگى بولدى ما؟ قازاقتىڭ ۇلتشىل-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ ماقساتى نەگە جۇزەگە اسپادى؟

قازاق حالقىنا تاريح ونداي مۇمكىندىكتى حح عاسىردىڭ باسىندا بەرىپتى.

سول مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانا المادى؟ «روسسيا حالىقتارى پراۆولارىنىڭ دەكلاراتسياسى» نەگە ءبىر ۋىس قاعاز بولىپ قالدى؟

«الاشورداشىلاردى» تۇتقىنعا العان تەرگەۋشىلەر نەگە ءدال وسى سۇراقتى بارىنە مىندەتتى تۇردە ءبىرىنشى ەتىپ قويعان؟

 

3.

ارينە، جوعارىداعى «قول شاپالاقتاۋلار» سالتاناتتى سارايدىڭ سىرتىنا جەتپەدى. حالىقتىڭ قۇلاعى «شاپالاقتىڭ جاڭعىرىعىن» ەمەس، سىرتتاعى اشتاردىڭ ىڭىرسۋىن ەستىدى.

بۇل شاپالاقتىڭ ناقتى قۇنىنىڭ قانشالىقتى قاسiرەتپەن ولشەنەتiنiن سىرتتاعىلار دا، تۇرمەدەگi تۇلعالار دا بiلدi. بiراق ولاردىڭ ەلiنە اراشا تۇسۋگە ەشقانداي دا مۇمكiندiگi دە، مۇرشاسى دا جوق ەدi. ولارعا بۇيىرعان سىباعا - اعاش ەدەن، سۋىق كامەرا، شيكi نان، سۇعاناق تەرگەۋشi ... ءوزiن دە، وزگەنi دە اشكەرەلەۋ قۇقىعى جانە ... ءتوزىم، ءتوزىم جانە ءتوزىم بولاتىن.

ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ورىنى تولماس قاسىرەت اكەلدى.

(جالعاسى بار)