امانحان ءالىمۇلى. ادەبيەت تۋرالى ويلار
اباي - پوەزيامىزدىڭ باسى دا، باس اقىنى دا ەمەس. ول قازاق ولەڭىنىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باسى، قازاق پوەزياسىنىڭ ادەبي ءتىلى مەن ءستيلىن قالىپتاستىرعان ۇلتتىق ۇلى اقىن. ءداستۇر جالعاستىرۋشى.
* * *
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 20-30 جىلدارىنان باستاپ قازاق اقىننىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن سانا-سەزىمى، قابىلداپ ءارى كورىپ قورىتۋداعى ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمى جانە ىشكى جان الەمىنىڭ قازاقىلىعى جويىلا باستادى. ءسويتىپ، جالپىحالىقتاندى. ياعني، جالپىحالىقتىق سوتسرەاليزنىڭ سالقىنى ءتيدى. سوعان قاراماي، سوڭعى ۇلت اقىنى - ءىلياس. ودان كەيىنگىلەرى تۋرالى بولاشاق ۇرپاق ايتا جاتار.
* * *
پوەزياداعى جالپىحالىقتىق ۇعىم-تۇسىنىك ۇلتتىق پوەتيكالىق قادىر-قاسيەت پەن ءمان-ماعىنانى، وبرازدى ويلاۋ جۇيەمىزدى جۇتىپ قويدى. بۇگىندە ۇلتتىق اقىننىڭ نەكەنساياق كەزدەسىپ، حالىق اقىنىنىڭ كوپ بولاتىن سىرى سوندا.
* * *
مەن ولەڭدى اقپارات پەن فاكتى الۋ ءۇشىن ەمەس، بولماسا يدەيا مەن يدەيالوگيالىق قۇرال كوزى رەتىندە وقىمايمىن. ماعان ونىڭ كوركەمدىگى، ۇلتتىق ءتىلى مەن بوياۋى، سازدى، دىبىستان دىبىسقا كەشكەن ىرعاق تولقىنىنىڭ ۇندەستىپ، داستۇرشىلدىگى، ەتيكا-ەستەتيكالىق ءلاززاتى كەرەك. بلوكتىڭ «اقىن - ۇندەستىك ۇلى» دەۋىنىڭ سىرى سوندا.
* * *
اباي - پوەزيامىزدىڭ باسى دا، باس اقىنى دا ەمەس. ول قازاق ولەڭىنىڭ جاڭا كەزەڭىنىڭ باسى، قازاق پوەزياسىنىڭ ادەبي ءتىلى مەن ءستيلىن قالىپتاستىرعان ۇلتتىق ۇلى اقىن. ءداستۇر جالعاستىرۋشى.
* * *
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 20-30 جىلدارىنان باستاپ قازاق اقىننىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن سانا-سەزىمى، قابىلداپ ءارى كورىپ قورىتۋداعى ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمى جانە ىشكى جان الەمىنىڭ قازاقىلىعى جويىلا باستادى. ءسويتىپ، جالپىحالىقتاندى. ياعني، جالپىحالىقتىق سوتسرەاليزنىڭ سالقىنى ءتيدى. سوعان قاراماي، سوڭعى ۇلت اقىنى - ءىلياس. ودان كەيىنگىلەرى تۋرالى بولاشاق ۇرپاق ايتا جاتار.
* * *
پوەزياداعى جالپىحالىقتىق ۇعىم-تۇسىنىك ۇلتتىق پوەتيكالىق قادىر-قاسيەت پەن ءمان-ماعىنانى، وبرازدى ويلاۋ جۇيەمىزدى جۇتىپ قويدى. بۇگىندە ۇلتتىق اقىننىڭ نەكەنساياق كەزدەسىپ، حالىق اقىنىنىڭ كوپ بولاتىن سىرى سوندا.
* * *
مەن ولەڭدى اقپارات پەن فاكتى الۋ ءۇشىن ەمەس، بولماسا يدەيا مەن يدەيالوگيالىق قۇرال كوزى رەتىندە وقىمايمىن. ماعان ونىڭ كوركەمدىگى، ۇلتتىق ءتىلى مەن بوياۋى، سازدى، دىبىستان دىبىسقا كەشكەن ىرعاق تولقىنىنىڭ ۇندەستىپ، داستۇرشىلدىگى، ەتيكا-ەستەتيكالىق ءلاززاتى كەرەك. بلوكتىڭ «اقىن - ۇندەستىك ۇلى» دەۋىنىڭ سىرى سوندا.
* * *
ناعىز ساۋاتتى وقىرمانعا قاتقىل-قاساڭ، قاۋدىر-قاۋدىر ەتىپ، بوس تۋلاقتى ساباۋمەن ساباعانداي ولەڭ كەرەك ەمەس. ونى تاق-تۇق، يرانبەك پەن ابۋباكىردىكىندەي اڭقىعان-مۇڭكىگەن، يىستەنگەن نەمەسە تىنىشتىقبەكتىكىندەي قيالي-قيسىنسىز، ابستراكتسيانيزمگە تولى حاوس ولەڭمەن دە الداي المايسىڭ. مۇقاعالي ايتپاقشى: «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ ەزىنە قايتارعان» اقىن باقىتتى.
* * *
ءومىر بار جەردە پوەزيا بار. ەندەشە، ناعىز اقىننىڭ ومىرلىك ولمەس ولەڭ تۋدىرۋىنىڭ (جازۋىنىڭ ەمەس) سىرى - كەمەل ادامشا عۇمىر كەشە بىلۋىندە.
* * *
ءوزىنىڭ ۋاقىتقا، قوعامعا، ۇلتقا جانە مەملەكەتكە كەرەكتىگىن سەزىنىپ، سوسىن ولاردان الىپ، ولارعا بەرەرى بارلىعىن بىلگەن اقىن باقىتتى. ونىڭ كۇرەسكەرلىگى دە سوندا.
* * *
مەنىڭ سىنشىلارىم - مەنىڭ ولەڭىمنىڭ تابيعي قۇبىلىسىن كورسەتەتىن بارومەتر، سونداي-اق، ونىڭ ىستىق-سۋىعىن ايقىندايتىن تەرمومەتر. ايتابەردى، ولار - مەنىڭ جۇرەك سوعىسىمنىڭ قوزعالىسىن كورسەتەتىن كاردياگرامما. سىنشىلارىمنىڭ سىنىنا جاۋاپ بەرۋىمدە، بەرمەۋىم دە ولاردىڭ قانشالىقتى بۇزىلماي جۇمىس ىستەۋىنە بايلانىستى. جاۋاپ بەرۋگە تۇراتىن بولسا، جاۋاپ بەرەمىن. تۇرمايتىن بولسا، «ونبەس داۋدى وسپەس ەلدىڭ بالاسى قۋادىنىڭ» كەرىن كەشكىم كەلمەيدى.
* * *
مەن ولەڭىمنىڭ جارىق كورگەنىنە ەمەس، ءوز وقىرماندارىن تاپقانىنا قۋاناتىن جاسقا كەلدىم.
* * *
اقىننىڭ ەڭ قاۋىپتى جاۋى - شەبەرلىك. سول ارقىلى ولەڭدى كاسىپكە، اقىندى كاسىپكەرلىككە اينالدىرۋعا بولمايدى. وندايلار بىزدە جەتىپ-ارتىلادى.
* * *
كەيبىر جاس اقىندار ماعان: «نەگە ولەڭدى از جازاسىز؟» - دەيدى. شىنىمدى ايتسام، مەن ولەڭدى تەرۋسىز قالعان قوقىسقا اينالدىرعىم كەلمەيدى. اقىننىڭ ولەڭى قوقىسقا اينالعىن تۇستان يىستەنۋ باستالادى. وقىرمانعا ءيىس تيەدى.
* * *
ماعاۋيننىڭ «جارماعىن» وقىپ شىقتىم. ول - ۋداي شىندىقتىڭ تەرىسىن جامىلعان، تىلدەن جۇرداي، قارابايىر، قارادۇرسىن، گازەت ماقالاسىنداي وقىلاتىن، وقىرماندى ادامعا وشپەندىلىكپەن قاراۋعا تاربيەلەيتىن جالاڭ پۋبليتسيستيكادان اسا الماعان قۇنسىز دۇنيە. ودان كوركەم شىعارماعا ءتان ەلەمەنتتىڭ بىردە-بىرەۋىن كورە المايسىڭ. سوسىن، ۇلتشىلدىقتىڭ تەرىسىن جامىلىپ، وزگەگە قاسقىر كوزدەنە قاراۋ - «جارماقتىڭ» ءون بويىندا ورمەكشىنىڭ تورىنداي ورىلگەن.
* * *
«ماعان قارسى ادام - قازاق حالقىنىڭ جاۋى» - دەۋ، وزىنە-ءوزى عاشىق بولعان كوزسىز ءنارتسيستىڭ ءسوزى. ونى ماقتاپ، ماقتان ەتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. ول - بوس كەۋدە، بولىمسىز ماقتانشاقتىق قانا. ۇلى اباي دا، مۇحتار اۋەزوۆ تە ونداي كەساپات ماقتاندى ايتپاعان بولار ەدى. كوزى اشىق، كوڭىلى تازا ادام، ياعني كەمەل كىسى وندايعا جول بەرمەيدى.
* * *
ولجاس سۇلەيمەنوۆ - كەز كەلگەن تاريحي-تابيعي جاعداي مەن قۇبىلىستى، ءسوز بەن سويلەمدى كىتاپ ارقىلى عانا قابىلدايتىن تۇلعا. ويتكەنى، ول - ءتىلدى دە، ءدىلدى دە، تابيعي-تاريحي جاعدايلاردى دا ءتىرى ورگانيزم دەپ قابىلداي المايتىن، كىتاپتان شىعىپ، كىتاپقا ەنەتىن قالامگەر.
* * *
ولجاستىڭ ءتىلى - كىتابي ءتىل. وندا ورىستىڭ دا، قازاقتىڭ دا ۇلتتىق ءتىلى جوق. ياعني، ول ءتىلدى جۇرە كەلە ۇيرەنگەن. ال، ءتىلدى جۇرە كەلە ۇيرەنگەن جاننان شىنايى دا، شىنشىل تۆورچەستۆو ادامى شىقپايدى. بار بولعانى قابىلەتتى، الىمدى كاسىپقوي عانا شىعادى.
* * *
قازىرگى جاس اقىندار پوەزيانى پروزايزمگە اينالدىرىپ جىبەردى.
* * *
پوەزيا - اقيقاتپەن بىرگە تازالىق.
ابۋباكىر قايراننىڭ:
«وزىنەن جۋان بوق كۇتىپ،
وتىرعاندار بار كۇشەنىپ».
جانە يران-عايىپتىڭ «بوق كۇرەۋ» دەگەن جولدارىندا نە تازالىق، قانداي ەتيكا مەن ەستەتيكا بار؟ بولماسا، سول ابۋباكىردىڭ:
«اڭگىلەر بيەگە ارتىنىپ،
جاتىر عوي... ەگەس...».
وسىنداعى «ەگەسىندە» جابايى ءناتۋراليزمنىڭ كورىنىسى بار ەمەس پە؟
* * *
جان ولمەيدى. ول - فانيلىكتە، باقيلىق تا. ولەتىن دە، توزاتىن دا - ءتان. ويتكەنى، جان - رۋحاني، ءتان - ماتەريالدىق قۇندىلىق. ادامنىڭ جان تازالىعىن جوعارى قوياتىندىعى سوندىقتان. ءبىزدىڭ «پوەزيا - جان قوزعالىسىنىڭ كورىنىسى» دەۋىمىزدىڭ سىرى سوندا.
* * *
ناعىز اقىن دا، جازۋشى دا - ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق ەرىك ەركىندىگىن الدىمەن ۇلتىنا ارنايدى، سودان باستاۋ الادى. ول وعان قول جەتكىزگەن كەزدە، ونىڭ شىعارمالارى ۇلتتىق يگىلىككە ۇلەس بولىپ قوسىلادى دا، سودان سوڭ بارىپ ول الەمدىك، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىققا اينالادى.
«اباي-اقپارات»
