الاش ارداقتىلارىنىڭ ىشىندە ءىلياس – ارتىندا قالامىنان تۋىنداعان مول مۇراسىمەن قاتار ۇرپاق تا قالدىرعان باقىتتى جان. سەبەبى جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان جانداردىڭ كوبىنىڭ ارتىندا كىندىگىن جالعايتىن ۇل دا، قىز دا قالماپتى. الىسقا بارماي-اق «ءۇش بايتەرەكتىڭ» ءبىرى ساكەننىڭ كىندىگىنەن تۋعان جالعىز ۇلى ايان اكەسى ايداۋعا تۇسكەن جىلى-اق پاك پەرىشتە كۇيىندە شەتىنەپ كەتە بارعان. ونىمەن سالىستىرعاندا ءىلياستىڭ فاتيما ەسىمدى جارىنان سايات، يلفا، ءۇمىت، بولات ەسىمدى ۇل-قىزدارى بولدى. اقىننىڭ تۇڭعىشى سايات ءوز ءومىرى جونىندە بىلايشا سىر شەرتەدى:

ءىلياس جانە قوس فاتيما

–  مەنىڭ انام تورەباەۆا فاتيما مەن اكەم ءىلياس ەكەۋى وتاسقاننان كەيىن كوپ ۇزاماي، اجىراسىپ كەتەدى. وندا مەن ەسىمدى دە بىلمەيتىن جاس نارەستە ەدىم. شەشەم مەنى الىپ، تۇركىستان قالاسىندا تۇراتىن اعاسى سادۋاقاس وسپانوۆتىڭ قولىنا كەتكەن. ول كىسى ەلگە تانىمال، وتە بەدەلدى ادام بولعان. سوناۋ پاتشا زامانىندا تاشكەنتتە ينتەرناتتى باسقارادى. قازاققا بەلگىلى ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، نۇرتاس وڭداسىنوۆ سىندى تاعى ءبىراز قايراتكەر تۇلعالار وسى ينتەرناتتا وقىپ، تاربيە العان. نەگىزى ءاۋ باستا اكەم مەن شەشەمنىڭ تانىسۋىنا سەپ بولعان وسى ناعاشىمىز بولسا كەرەك. ول كەزدە قازاقستاننىڭ استاناسى – اقمەشىت قالاسى، ياعني، قازىرگى قىزىلوردا، ناعاشىلارىم سول جاقتا تۇرعان. اكەم قازاقتىڭ مۋزىكالارىن، ءان-كۇيىن جيناستىرۋشى زاتاەۆيچپەن بىرگە جۇرگەن، وعان كومەكتەسكەن. سونداي ساپارلارىندا ناعاشىم سادۋاقاس وسپانوۆتىڭ ۇيىنە قونا-جاتىپ جۇرگەن. ال، شەشەم مۋزىكادان حابارى بار، ءانشى بولعان. ءسويتىپ ءان سالىپ جۇرگەن جەرىنەن اكەم اناما عاشىق بولادى. انام 1912 جىلعى، ياعني ەكەۋى تانىسىپ، ۇيلەنگەن 1928 جىلى نەبارى 16 جاستاعى قىز بولسا، اكەم 34 جاستا بولعان ەكەن. ەكى جىلدان كەيىن، ياعني 1930 جىلى مەن دۇنيەگە كەلدىم، اراعا جىل سالىپ سايرا دەگەن قارىنداسىم تۋعان ەكەن، بىراق ءسابي كۇيىندە شەتىنەپ كەتىپتى. ودان كەيىن كوپ ۇزاماي اكەم مەن انام تاعدىردىڭ ەكىتاراۋ جولىنا ءتۇسىپ جۇرە بەرەدى. انام مەنى كوتەرىپ تۇركىستانداعى توركىنىنە كەتەدى.  وندا جۇرگەندە دە ءان سالۋىن جالعاستىرا بەرەدى. سول ۋاقىتتا رەسپۋبليكا بويىنشا دارىندى ونەرپازداردى الماتى قالاسىنا جيناستىراتىن بولادى. انام سولاردىڭ قاتارىندا 1934 جىلى قايتادان الماتىعا ورالادى دا، فيلارمونياعا ءانشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. سول ماڭداعى شاعىن قوناقۇيدە تۇرعانىمىزدا اكەم مەنى ەركەلەتىپ، ويناتىپ كەتەتىن. ول كىسىنىڭ ۇزىن بويلى، دەنەلى قارا سۇر ءجۇزى مەنىڭ كوز الدىمدا بۇگىنگە دەيىن سول قالپىندا تۇر.

ءوزى جاس، ءوزى كورىكتى ءارى ءانشى فاتيماعا ءسوز سالۋشىلار دا كوپ بولادى.  سولاردىڭ ءبىرى، ياعني وزىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن تاۋكەلوۆ يبادي دەگەن ءارتىس جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى. سول تۇستا ءىلياس ەكىنشى فاتيماعا، ياعني فاتيما عابيتوۆاعا ۇيلەنەدى.

«بالام ەتىكشى بولسا دا، امان ءجۇرسىن»

– مەنىڭ وگەي اكەم دە الاش ورداشىلارمەن جاقىن بولعاندىقتان، قۋدالاۋعا ۇشىرادى، - دەپ ەسكە الادى سايات جانسۇگىروۆ اعامىز. – سودان ءبىز وتباسىمىزبەن شىعىس قازاقستاننىڭ ابىرالى دەگەن جەرىنە قونىس اۋداردىق. ول جاقتا دا بىزگە تىنىشتىق بولمادى. اقىرىندا سونىمەن نە كەرەك، ءوز اكەم ءىلياس تا، وگەي اكەم يبادي دە رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ قاتارىندا قارا تىزىمگە ءىلىنىپ كەتە بارادى. مەن وگەي اكەمدى الىپ كەتكەن كەزىن ءوز كوزىممەن كوردىم. بىراق، ءوز اكەمنىڭ دە باسىنان وتكەن جاعداي ءدال سونداي بولعان شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىرىنشى سىنىپقا ەندى بارعان كەزىم، ءبىر كۇنى مەكتەپتەن ۇيگە كەلسەم، بەيتانىس ەكى كىسى ءۇيدىڭ استىن-ۇستىنە كەلتىرىپ ءتىنتىپ جاتىر ەكەن. بىرەۋى مەنىڭ ويىنشىق تاپانشامدى الىپ قايتا-قايتا قاراپ قويمايدى. نە بولعانىن ۇعا الماي، ءۇي ىشىمىزبەن ۇدەرىپ قالدىق.

سول كەتكەننەن يبادي بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ قايتىپ ورالدى، بىراق ءىلياستان مۇلدەم حابار بولمايدى.

ءالى ەس بىلمەيتىن شاعىندا قالعاندىقتان، اكە بەينەسى ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعانى بولماسا، ول جايلى جارىتىپ ەشتەڭە بىلمەيتىن ساياتقا ءىلياستىڭ كەيىنگى العان جارى فاتيما عابيتقىزى كوپ كومەك كورسەتەدى.

– اكەمدى الىپ كەتىپ بارا جاتقاندا «قايدا، نە ءۇشىن اكەتىپ بارا جاتىرسىزدار؟» دەپ جەندەتتەردىڭ قولتىعىنا جارماسقان تاتەمىزگە ولاردىڭ بار ايتقانى: «كەيىنىرەك مىناداي جەرگە كەلىڭدەر، سوندا ايتامىز» بولىپتى. سودان ايتىلعان جەرگە بارسا، ىلعي ءبىر ورىس ايەل قارسى الىپ، «جۇبايىڭىز ون جىلعا سوتتالىپ كەتتى، ىزدەپ كەلە بەرمەڭىز، ونىمەن حابارلاسۋعا تىيىم سالىنادى» دەپ شىعارىپ سالادى ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە فاتيما تاتەمىزدىڭ قۇرساعىندا قالعان بولات ايى-كۇنى جەتىپ، دۇنيەگە كەلەدى. سونى كورسەتىپ، تىم قۇرىسا باتاسىن الىپ قالايىن دەگەن نيەتپەن ازەر دەگەندە رۇقسات الىپ، اكەمىزبەن جولىعادى. سوندا ىلەكەڭ جاڭا تۋعان بالاسىن ماڭدايىنان يىسكەپ تۇرىپ، «مەن سياقتى جازۋشى بولام دەپ قور بولعانشا، ودان دا ەتىكشى بولسا دا، امان ءجۇرسىن» دەپتى. وسى ەڭ سوڭعى كەزدەسۋ بولعان ەكەن. سودان كەيىن دە بىرنەشە رەت ارتىنىن ىزدەپ بارا-بارا، الگى قارسى الۋشىلاردىڭ قايتاراتىن جاتتاندى جاۋابىنان شارشاعان ادۋىن مىنەزدى فاتيما تاتەمىز بىردە ورىس ايەلدىڭ جاعاسىنان الىپ «ادامدى الداعاندارىڭدى قاشان قوياسىڭدار؟ اش قانە انا پودۆالىڭدى، مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ سۇيەگى سوندا جاتىر» دەپ ايعايلاپتى. سودان كادىمگىدەي ىعىپ قالعان الگى ايەل ىزدەستىرىپ، سۇراستىراتىندارىن ايتىپ، جۇباتقانسىپ، شىعارىپ سالىپتى. ارتىنشا «ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز لاگەردە جۇرگەن جەرىنەن ينفاركت الىپ، قايتىس بولدى» دەگەن حابار جەتكەن. ونى ارينە، قولدان ۇيىمداستىرىپ، ويدان شىعارا سالعان عوي. ايتپەسە، شىن مانىندە ولاردىڭ بارلىعىن قازىر ەسكەرتكىش قويعان جاڭالىق دەگەن جەرگە تۇندەلەتىپ اپارىپ، اتىپ تاستاعان عوي. ەستىگەنىم، ول كىسىلەردىڭ كوزىن جاۋىپ، جامان، بۇزىلعان تامداردىڭ ىشىنە كىرگىزىپ اتادى ەكەن دە، ۇستەرىنە توپىراق تا سالماي، جاي عانا ءۇيدى قۇلاتىپ تاستاپ كەتە بەرەدى ەكەن. كەيىن سول جەرگە بالالار بارىپ، ءبىزدىڭ تالاي-تالاي ارداقتىلارىمىزدىڭ باس سۇيەكتەرىمەن فۋتبول ويناعان كورىنەدى. 

«كۇيەۋىڭىز كوپ ۇزاماي كەلەدى...»

سونداي قيىن زامانداردا دا ادامداردىڭ باسىنداعى جاعدايدى پايدالانىپ، الداپ كەتكەن الاياقتار بولىپتى. 1954 جىلى ءبىر كۇنى فاتيما عابيتوۆا تۇراتىن ءىلياستىڭ ۇيىنە بەيتانىس ەر ادام كەلىپ: «مەن ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىزبەن بىرگە سوناۋ تىنىق مۇحيتىنىڭ ءبىر ارالىندا ايداۋدا بولدىم. كۇيەۋىڭىز ءتىرى، تۇرمەدەن بوسادى. بىراق وندا كەمە اتاۋلى ات ءىزىن سالا بەرمەيدى، مەن سولاردىڭ بىرىنە ايتەۋىر ءىلىنىپ كەتتىم. ءسىزدىڭ كۇيەۋىڭىز كەلەسى كەمەنىڭ كەلۋىن كۇتىپ قالىپ قويدى. ءسىز كۇدەرىڭىزدى ۇزبەڭىز، ول كەلەدى. مەن ونىڭ وسىنداي اماناتىن جەتكىزۋگە سىزدەردى ارنايى ىزدەپ كەلىپ وتىرمىن» دەگەن حاباردى جەتكىزەدى. مۇنداي ءسۇيىنشى حاباردى ەستىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي بولعان فاتيما كۇيەۋىنىڭ كەلۋىنە كادىمگىدەي دايىندالىپ، جوسپار قۇرا باستايدى. ءسۇيىنشىنى جەتكىزۋشىگە اقشا بەرىپ، سىي-سىياپات جاساۋدى دا ۇمىتپايدى. بىراق، ءبىردى-ەكىلى ادامعا ايتسا، ولار «سوعان سەنگەن سەن دە اقىماق ەكەنسىڭ، قازىر ەل ىشىندە سونداي الاياقتار قاپتاپ ءجۇر عوي» دەيدى. نە الگى ادامعا، نە جۇرتقا سەنەرىن بىلمەي، ءارى-ءسارى كۇيدە جۇرگەنىندە ءبىر كۇنى بازاردا ۇيىنە ءسۇيىنشى حابار الىپ كەلگەن الگى ادامدى ۇشىراتادى، اراققا ابدەن تويىپ الىپ، قيسالاڭداي باسىپ ارەڭ كەلە جاتقان ونى كورگەندە قانى باسىنا تەۋىپ تاپ بەرەدى. ول قورىققاننان قاشا جونەلىپتى.

سول وقيعادان 3 جىل وتكەن سوڭ بارىپ 1957 جىلى ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 1938 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندىگى جونىندە قاعاز كەلەدى.

ۋلى ءستاليننىڭ كەسىرى...

ساياتتىڭ تۋعان اناسى فاتيما تورەباەۆانىڭ كەيىنگى تاعدىرى نە بولدى ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ تۋىندايتىنى زاڭدى عوي؟.. ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي «حالىق جاۋىنىڭ» جارى دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى-اق قايران ارۋدىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جەتەرلىك قايعى ارقالاتىپ ەدى. ۇلى سايات پەن كەيىنگى كۇيەۋىنەن تۋعان قىزىن اسىراۋ ءۇشىن جۇمىس سۇراپ باس سۇقپاعان جەرى قالمايدى. اقىرى گازەتتەردىڭ بىرىندە قاتەنى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىراتىن كوررەكتورلىق جۇمىس تابىلادى. سونى دا مالدانىپ، سوعان دا الدانىپ، بالالارىن اش قالدىرماۋ ءۇشىن جانىن سالىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن ءبىر كۇنى قىرسىق اياقتان شالادى. ءبىر عانا قارىپ قاتە كەتكەنى ءۇشىن ءبىر-اق كۇندە جۇمىسسىز قالادى. بىراق ول قاتە بولعاندا دا قانداي قاتە ەدى دەسەڭشى؟.. ۇلى ستالين دەگەننىڭ ۇ-سى ۋ-عا اينالىپ، ۋلى ستالين بولىپ كەتكەن عوي. جەكە باسقا تابىنۋشىلىق زامانىندا ول دەگەنىڭىز...  «سەن ادەيى ىستەدىڭ، ويتكەنى «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلىسىڭ، ءوشىڭدى وسىلاي الايىن دەگەنسىڭ عوي» دەگەن جالعان جالا فاتيمانىڭ جانىنا جازىلماس جارا سالىپ، اقىرىندا اجال اۋزىنا اپارىپ تىنادى. قوس قۇلىنى جەتىمسىرەگەن كۇيى كوزدەرى بوتالاپ قالا بەرەدى. ەندىگى جەردە قاتىگەز تاعدىر ولاردىڭ اتا-اناسىنا اينالادى.

«مۇز قالاسى» جانە «كىشى قازان»

– اكەڭىز قازاقتىڭ وقىعان ەر ازاماتتاردىڭ باسىنا وسىنداي زوبالاڭ شاق تۋاتىنىن سەزدى مە، قالاي ويلايسىز؟

– نەگىزى سەزگەن سياقتى. اكەمنىڭ «قۇلاگەر» پوەماسى نەگىزىنەن ات تۋرالى ەمەس، قازاق تۋرالى، حالقىمىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى. ول زاماندا شىندىقتى تۋرا ايتا الماعان اكەم سونداي استارلى تۇردە، پوەزيا ارقىلى جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان. پوەما سول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە جاريالانعان. اكەمنىڭ كۇللى شىعارمالارىن ارباعا تيەپ الىپ، كوزىن جويۋعا اكەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن قولىنا ىلىككەن «قۇلاگەردى» الا قاشىپ، ودان ونى جيىرما جىلداي جاستىعىنىڭ استارىنا تىعىپ ساقتاعان – ساپارعالي بەگالين.

ودان كەيىن اكەمنىڭ «مۇز قالاسى» اتتى پوەماسى بولعان، بىراق ول ەش جەرگە جارىق كورمەگەن. وندا ول كىسى گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان توڭكەرىسىن» استارلاپ، اشكەرەلەۋدى ماقسات تۇتقان. پوەمانىڭ وقيعاسى مىناداي: ءبىر ەلدى باسقارۋعا كەلگەن باسشى ەلدىڭ تۇرمىسىن كورىپ: «مىنالار نە دەگەن باي حالىق، تۇك ىستەمەيدى. بۇلاردى ءبىر جەرگە الىپ بارىپ، جەر جىرتقىزدىرۋ كەرەك» دەيدى. ولارعا باسپانانى قايدان تاۋىپ بەرەمىز دەگەن باسشىلىققا، «بۇلارعا باسپانا نە كەرەك، الگى ەسكيموستار سەكىلدى مۇزدان ءۇي جاساپ بەرەيىك، سوندا ءومىر سۇرە بەرسىن» دەيدى. ءسويتىپ ول ويىن جۇزەگە اسىرىپ، ادامداردى ءبىر قاپ تارى بەرىپ، مۇزدان ءۇي جاساپ بەرىپ، ايدالادا تاستاپ كەتەدى. سودان كەلەسى جازدا ءبىر-اق ەسىنە تۇسكەن باسشىلار حابار الۋعا كەلسە، ءبىر قاپ تارىلارىن دا تاۋىسپاستان حالىق تۇگەلدەي قىرىلىپ قالىپتى.

سول كەزەڭنىڭ شىندىعىن زەرتتەپ، قازاقستان تاريحىن جاڭا زامان كوزقاراسى تۇرعىسىنان جازىپ جاتقان تاريحشى تالاس وماربەكوۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان تاريحىنىڭ حح عاسىرداعى وزەكتى ماسەلەلەرى» كىتابىندا: «كۇن كورىپ وتىرعان مالىن تارتىپ العان سوڭ، كوپ كەشىكپەي 1921 جىلى قازاق دالاسىن الاپات اشتىق جايلادى. 1917-1923 جىلدار ارالىعىندا مال باسى 79 پايىزعا كەمىسە، قازاق حالقىنىڭ سانى 981.314 ادامعا كەمىپ كەتتى» دەيدى. سول كەزدە جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «مۇز قالاسى» پوەماسىنىڭ استارىندا جاتقان ماعىنا دا كەڭەس ۇكىمەتى قازاق حالقىنىڭ ولىگىنىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلعانىن ايتىپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ بولدى. سەبەبى ەل ىشىندە «انانى الىپ كەتىپتى، مىنانى الىپ كەتەدى ەكەن» دەگەن دۇربەلەڭ شاق تۋعاننان-اق كۇندەردىڭ كۇنىندە وزىنە دە تىقىر تاياناتىنىن سەزدى. سونداي-اق جازعان تۋىندىلارىنىڭ دا تاعدىرى تالاۋعا تۇسەتىنىن سەزدى. بىراق سونىمەن قاتار ول ءوز شىعارمالارىن ىزدەيتىن سانالى ۇرپاقتىڭ ومىرگە كەلەتىنىنە سەندى. سوندىقتان بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ، ياعني ءبىزدىڭ الدىمىزدا  ارىستارىمىزدىڭ سونداي سەنىمىنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ مۇراتى تۇر.

ءماريام ءابساتتار

Abai.kz