(دەرەكتى  حيكايات)

تامىز ايىنىڭ 29-كۇنى. 70 جانە 30 جىل بۇرىن

-كەشىم، ءالى وتىرسىڭ عوي؟

-قازىر...

ءبىر ءساتتىڭ عانا، ءبىر مەزەتتىڭ عانا ولشەمىنە ءتان «قازىر» سالقىن  ايتىلا سالدى دا، سول ءسات، سول مەزەت سوزىلا بەردى. مينوتتەر...  ساعاتتار...  «كەشىم، ءالى وتىرسىڭ عوي؟» دا، «قازىر» دە قايتالانبادى. بولمە ەگەسى – تۇنگى تىنىشتىق. تەك اندا-ساندا كوشە جاقتان ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان اۆتوماشىندەردىڭ گۇرىلى ەستىلىپ قالادى. بىراق وي قۇشاعىنداعى جىگىت ونى ەلەپ وتىرعان جوق. جازۋ ۇستەلىن قوس شىنتاقتاپ، بىلەزىكتىگى تۇيىستىرىلگەن ەكى الاقانىمەن ەكى جاعىن تىرەپ، قيىقشا قوڭىر كوزىن تەرەزە الدىنا قويىلعان كوكشىل قۇمىراداعى قالامپىر گۇلدەرىنە قاداپتى. ورتاڭعى بولمەدە، بيىك شكافتىڭ ويىعىندا تۇراتىن قۇمىرا كەشەدەن بەرى وسى شاعىن بولمەدە; ءتورت-بەس كۇن سايىن جاڭارتىلاتىن قىزعىلت ءۇش راۋشان گۇلى ورنىندا – قوڭىرقاي قالامپىردىڭ بەس تالى. بۇل وزگەرىس – گۇلزيانىڭ ارەكەتى. كۇيەۋى كەشىرىمنىڭ ءوڭى انشەيىندەگىسىنەن گورى قۋقىلدانىپ، ءوزى ادەتتەگىسىنەن گورى سالماقتانىپ، وڭاشالانۋدى قالاي باستاعانىن بايقاسىمەن وسى ءبىر جاڭالىقتى جاساعان. «قىزعىلت ءتۇس جۇيكەنى قىزدىرمالايدى، جاسىل ءتۇس جۇيكەنى تىنشىتادى» دەگەندى وقىعانى بار ەدى. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى قاراسى ۇزىلمەيتىن ورتاڭعى بولمەدە راۋشان تۇرسىن، باس قوسقان تانىس-بەيتانىستاردىڭ تەزىرەك تابىسىپ، شۇيىركەلەسۋلەرىنە سەبەپشى بولار دەپ بىلگەن جانە ول ويى اقتالعان دا. ەندى كەشىمىنىڭ (كەشىرىمدى وسىلاي اتايدى) مىنەزىندەگى وقىس قۇبىلىس الاڭداتىپ، ىزدەگەن جاسىل گۇلى تابىلا قويماعان سوڭ قالامپىردى الىپ كەلگەن. قازاقتىڭ «قوڭىر» دەگەن ءسوزدى ەرەكشە جاقسى كورەتىنى ەسىندە، كەشىمىنىڭ كوڭىلى قوڭىرقاي ماقپال ءراۋىشتى قالامپىردى حوش كورەرىنە شۇبالانباعان. بىراق كەشىرىمنىڭ كوزى قارسى الدىنداعى گۇلگە تۇسسە دە، كوڭىلى اناۋ گۇلسىز دالانى شارلاپ كەتە بەرەدى. گۇلسىز دالانى...  كەڭ بولسا دا تارىلىپ، قارا توپىراقتى بولسا دا سارعايىپ جاتقان دالانى... اتا-بابامىز مۇرا ەتىپ قالدىرعان كەڭ-بايتاق الەم ءوزىنىڭ كەڭدىگى ءۇشىن تاۋقىمەت تارتىپ جاتىر...  كەشىرىم ءوزى تۋىپ-وسكەن ولكەنىڭ بۇل كۇيىن كورگەنىنە وكىنۋلى، قاپالى. «بەكەر كوردىم-اۋ!» دەگەن پەندەشىلىك وكىنىش پەن قاپا ەمەس، «قايران دالانىڭ ەرتەڭى بۇگىنگىسىنەن دە سۇرقاي بولارىنا بوگەت جاساي المايمىن-اۋ...» دەگەن سىنىق سەزىمنىڭ وكىنىشى مەن قاپاسى. بوگەت جاساعىسى كەلەدى. سوندا قالايشا؟ نە ىستەۋى كەرەك؟ «كەرەكتىڭ» باسى اشىق، ال نە ىستەي الادى؟ وبلىستىڭ پارتيا ۇيىمىن باسقارۋ، ءتىپتى وبلىستىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگىن قاداعالاپ وتىرۋ قولىنان كەلەدى، بىراق كوزگە كورىنبەس ءورت كۇيدىرگەن ءوڭىردىڭ وكسىگىن جەڭىلدەتەر شارا بار ما؟.. نەندەي قيمىل كەرەك؟ كەشەدەن بەرگى كورگەنىم – دوزاق دەيتىننىڭ ءدال ءوزى شىعار... بىراق دوزاق وتىنا كۇنالىلەر كۇيەدى ەكەن، ال ءبىزدىڭ    ەشقانداي كۇناسى، كىناسى جوق كارى-جاسىمىز نەگە، نە ءۇشىن كۇيدى، قاشانعى  كۇيە بەرەدى؟!. ەرتەڭگى ۇرپاعىمىزدىڭ نەشە بۋىنى كۇيەتىنىن كىم بىلەدى؟.. اباي تۋعان توپىراق كۇلگە اينالماق پا؟.. جەردىڭ استى-ۇستىندەگى دامىلسىز دۇمپۋدەن دەگەلەڭ تاۋىنىڭ تاسى ءتۇرتىپ قالساڭ ساۋ ەتەردەي ۇگىتىلىپ تۇر. توستاعانكول جاپ-جاسىل ۋعا تولى. وسىمدىك اتاۋلىنىڭ ءنارى ءولىپ، وزەگى وڭەزە بولعان...». كەشىرىم ورنىنان ۇشىپ تۇردى. وڭ جاق سامايىنا  وشارىلا سۋسىعان قايراتتى قارا شاشىن ارتقا سىلكىپ تاستاپ، بولمەدە ارى-بەرى ءجۇرىپ كەتتى. جۇرەگى ءۇستى-ۇستىنە دۇرسىلدەپ، دەرەۋ سويلەپ الا جونەلگەندەي: «بۇل نەتكەن قانىپەزەرلىك؟!. كۋرچاتوۆتىڭ اكەسىن اباي اۋلەتى ولتىرگەن جوق ەدى عوي، ول قاراۋىل ءوڭىرىن نەگە تاڭدادى؟ اگرەسسورلاردىڭ الدىنا ور قازىپ، حيروسيما مەن ناگاساكي قاسىرەتىن قايتالاتپاۋ ءۇشىن اتوم بومباسىن جاساعاندارى جاقسى-اق، كەرەك ەدى، بىراق ءبىزدىڭ ەل-جۇرت بار جەرىمىزگە اكەلىپ سىناعاندارى قانىپەزەرلىك ەمەي نەمەنە؟  بومبانى جاساعان اتاقتىلار باس قوسىپ، سىناۋ جۇمىسىن جۇرگىزەر پوليگوندى رەسەيدىڭ قۇلا ءدۇز يەن دالاسىنىڭ قايسىسىنا ورنالاستىرعان دۇرىس بولادى دەسكەندە توپ باسشىسى كۋرچاتوۆ: - ءبىز ونى يەن دالادا سىناۋ ءۇشىن جاساعان جوق شىعارمىز؟! جان-جانۋارعا اسەرى قانداي بولاتىنىن ناقتى ءبىلۋ ءۇشىن جاسايتىنىمىز راس  بولسا، ەلدى  مەكەننىڭ قولايلى بىرەۋىن تاڭداپ الىپ، سول جاقتا  سىناۋ كەرەك. قازاقستاندا سىناۋ قاجەت، وندا بىرنەشە پوليگون سيار جەر كوپ! – دەپتى. مەنىڭ ەستىگەنىم وسى...  ال كورگەنىم انەكي: ءبىرىنشى سىناۋ الدىندا رادياتسيانىڭ وتىنە الداپ ادەيى قويىلعان قىرىق جىگىتتىڭ ەكەۋ-ۇشەۋى عانا  قالىپتى، مۇگەدەكتىككە ۇشىراپ، جارىق دۇنيەدەن بەزىنىپ، كۇنىن ساناپ ءجۇر; ەسىگى ەكىنىڭ بىرىنە اشىلا  بەرمەيتىن اۋرۋحانادا سارتاپ بوپ جاتقان جاستار مەن جاسامىستار، قۇنىسىپ قالعان ءسابي از ەمەس. نە قولى، نە اياعى بۇرالىپ، ساۋساق-باشايسىز تۇلدىر سۇيەك بولىپ، نەمەسە بەس ساۋساعىنىڭ ورنىنا ءۇش ساۋساعى نە التى ساۋساعى، ال بەس باشپايىنىڭ ورنىنان جەتى باشپايى بولىپ، ءبىر كوزى جوعارى، ءبىر كوزى تومەن جارالعان نارەستەلەر شە؟!. جالعىز كوزدى دە بار... قاتەرلى ىسىك جاسوسپىرىمدەردى دە قارماعان... بومبا جارىلعان ماڭايدا ءشوپ سارعىشتانا قاۋلاپ ءوسىپ، مالدار دا، يتتەر دە وڭكيىپ، تىستەرى سورايىپ، بەيمالىم دەرلىك قۇبىجىققا اينالعان... سەمەي ءوڭىرى تىرلىگىن زەرتتەۋشىلەر مۇنداي زۇلماتتىڭ  پوليگون  ورناعانعا دەيىن بولىپ كورمەگەنىن دالەلدەپ بەرگەن. قاتەرلى ىسىك – «راك» دەگەن نەمەسە سۋسامىر – «ديابەت» دەگەن پالەكەتتى ەل كوپ ەستىمەگەن، ال ەستىگەندەرى، كورگەندەرى، قورىققاندارى كوكىرەك-وكپە اۋرۋى – تۋبەركۋلەز. ەندى اۋرۋدىڭ ەسكىلى-جاڭالى وننان استام ءتۇرى كۇرت ءورشىپ، جاس-كارىنى قارماپ جاتىر.  بۇل  زۇلماتقا  نە  زاۋال؟!.

...ول شىعىس قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى (1977-1985 جىلدارى), وبلىستىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى (1985-1987 جىلدارى) بولىپ، ابىرويى اسىپ، ەڭبەگى جانىپ جۇرگەنىندە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىسى: «كەشىرىم بوزتاەۆيچ، ءسىزدى سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا ۇيعارىپ وتىرمىز، نە ايتاسىز؟»   دەپ ادەتكى جورتاسىپايىگەرشىلىكتى اڭعارتقاندا، «نە ايتاسىزدىڭ» ارعى جاعىندا قاشاندا «ءلاپپاي دەڭىز!» تۇراتىنىن بىلەتىن كەشىرىم: «سەنىم كورسەتكەندەرىڭىزگە  راحمەت!» دەگەن دە، قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىندا ەڭبەك ەتۋدەن باستالعان 31 جىلى وتكەن وسكەمەنمەن قوشتاسىپ، سەمەيگە اتتانعان. مۇندا ءىستى قابىلداپ الىپ، ءار سالانىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىن جيناپ تانىسىپ، ولارعا: - ارقايسىڭىز ءوز سالاڭىزدا نەندەي بارەكەلدى، نەندەي اتتەگەن-اي بارىن، پىكىر-ۇسىنىستارىڭىزدى ەكى كۇننىڭ ىشىندە قاعازعا ناقتىلاپ ءتۇسىرىپ، ماعان تاپسىرىڭىزدار. ەشتەڭەنى اسىرماڭىزدار، ەشتەڭەنى جاسىرماڭىزدار. ورتاق ىستە وسىلاي تابىسۋىمىز كەرەك ەكەنىن ەسكەرىڭىزدەر، - دەپ ءوتىندى. مەجەلى ەكى كۇن بويىنا قالا ومىرىمەن، ىرگەلەس جاتقان شارۋاشىلىقتاردىڭ حال-احۋالىمەن تانىستى. ءۇشىنشى كۇنى ءوزىنىڭ قالاۋىمەن جيناقتالعان ماعلۇمات  اتاۋلىنى ساراپتاپ وتىرسا، وبلىستا كوپ شارۋا شاتقاياقتاپ جاتىر. دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسى دە ءماز ەمەس، اسىرەسە سىرقات بالالاردىڭ سانى جىلدان جىلعا  وسىپ  كەلەدى. «ويپىرىم-اۋ، بۇل – ەرتەڭگى ءورىسىمىزدىڭ تارىلۋى عوي؟!.».

كەشىرىم وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ ء(اشب) باستىعىن شاقىرىپ الىپ: «ماعان بەرەر پاتەر ماسەلەسىن شەشتىڭىزدەر مە؟» دەدى. ازىرشە  وزى عانا كەلىپ، مەيمانحانادا تۇرىپ جاتقان-دى. «شەشتىك! سىزگە بۇگىن ايتپاقشى ەدىك!» دەپ جەلپىندى اناۋ. «ولاي بولسا، قازىر كورىپ كەلەلىك». ءوزىن قايدا اپاراتىنى، نەنى كورسەتەتىنى ويلاعانىنداي بولىپ شىقتى. قالانىڭ ورتاسىندا بولسا دا باۋ-باقپەن كومكەرىلىپ وڭاشا تۇرعان ءۇش قاباتتى ۇلكەن ۇيگە الىپ باردى. بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشىلار تۇرعان ءۇي ەكەن. ەرتەگىدەگى حان سارايىنداي دەمەسە دە، الماتىداعى، وبلىستارداعى جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتەردىڭ كوبى تۇرىپ جاتقان ارناۋلى ءسان-سالتاناتتى ۇيلەردەي. ءۇن-ءتۇنسىز ارالاپ كورىپ شىقتى. «باسە-ە-ە!»، دەدى ىشتەي كەكەسىنمەن. «ۇناتتىڭىز با؟» دەپ قالدى ءاشب باستىعى. كەشىرىم وعان سالقىن جىميا قارادى دا: «جاقسى ەكەن. ءتىپتى وتە جاقسى. بۇعان مۇگەدەك بالالاردى ەمدەۋ ورتالىعىن ورنالاستىرامىز، ال ماعان تاياۋدا پايدالانۋعا بەرىلەتىن ۇيلەردىڭ بىرىنەن ءۇش بولمەلىسىن جازىڭىز، ەشقانداي  قوسىمشا  ارلەۋ-ساندەۋ جاساتپاڭىز!» - دەپ  كەتە  باردى...

الدىنا كەلگەن ماعلۇماتتاردان ولاردى دايىنداعان ادامداردىڭ جانايقايى ەستىلگەندەي ەدى. مۇندا ءسوزى وتپەي، وتكەنى سەمەيدەن اسىپ كەتپەي، اسىپ كەتكەنى بولسا، - الماتىنىڭ قۇلاعىنا جاقپاي، ابدەن ىشقۇسا بولىپ جۇرگەن جاندار جاڭا باسشىعا اقيقاتتى جايىپ سالىپتى. ءاربىر جىلدى سالىستىرعان تسيفرلار: «مىنە، تاپ وسىلاي!» دەپ قىستىعا سويلەپ تۇر دەرسىڭ. كەشىرىمنىڭ ءىشى جىلىپ قويا بەردى: تاپسىرىس العان بەيتانىس قىزمەتكەرلەرى شىندىقتى ايتقاننىڭ شىرايى تازامەن تاۋەكەل ەتكەن ەكەن، ەندەشە ولارعا سەنۋ كەرەك. سەنىم ۇيالاعان جەردە ورتاق ىنتىماق، قايىرلى قيمىل، ءباتۋا-بەرەكە بولادى. وسى ۇستانىممەن ءبىر جارىم جىلدى وتكىزدى. وبلىستىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن جەتە تانىسىپ، كادر قۇرامىن ىسكەر، قاجىر-قايراتتى جاس ماماندارمەن تولىقتىرىپ، ءوزارا تۇسىنىستىكپەن ىلگەرىلەي بەردى. الايدا قاي ۇجىمدا بولسىن اڭگىمە اتوم پوليگونىنا ويىسىپ، جۇرشىلىقتىڭ مازاسىزدانۋى كەشىرىمدى دە تىنىشسىزداندىردى. پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ شەشىم-باعدارى بويىنشا وتىز سەگىز جىل بويى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان اتومدىق، يادرولىق سىناۋ ماسەلەلەرى سەمەي تۇرعاي الماتىدا تالقىلانبايدى، الايدا ءبىر باس  كوتەرۋ جاساپ كورسە، قايتەر ەدى؟ وسى ويى اقىرى اتقا ءمىندى دە، كەشىرىم 1989-جىل تۋا وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى       ت.توقتاروۆقا پوليگون زارداپتارى تۋرالى مالىمەت-تۇسىنىك دايىنداۋدى تاپسىردى. ونىڭ ارادا اپتا وتە ازىرلەپ اكەلگەن قۇجاتى – ەڭ سۇراپىل دابىل بولىپ شىقتى: اۋرۋشاڭ بالا سانى جىلدان جىلعا ارتىپ بارادى. جۇكتى ايەلدەر انەمياعا (قان ازايۋ دەرتىنە) ۇشىراۋدا. اقىل-ەسى كىناراتتار كوبەيۋدە. 1954-جىلدان بەرى ونكولوگيا اۋرۋى وبلىستا ەكى ەسە، سەمەي قالاسىندا ەكى جارىم ەسە وسكەن بولسا، ول تاجالدان: اياگوز، شار، بورودۋليحا، نوۆوشۋلبا اۋىل-سەلولارىندا جيىنى ءاربىر ءجۇز مىڭ ادامنان جىل سايىن 270-300 ادام، قاراۋىل، سارجال، قاينار، بارشاتاس، دولون، موست، چەرەمۋشكي ەلدى مەكەندەرىندە 270-450 ادام قايتىس بولادى ەكەن. راديولوگيا زاردابىن زەرتتەۋشى ورىندار سىناۋ ورتالىعىنان 160-250 شاقىرىم اۋىل-سەلولاردا تۇراتىن كىسىلەردىڭ ونكولوگيا سىرقاتتارىنا سىناۋدان 3-4 جىلدان سوڭ شالدىعا باستاعانىن، سۇرقيا دەرتتىڭ جىلسايىن كوبەيىپ، اسقىنىپ بارا جاتقانىن عىلىمي دالەلدەپ وتىر. سەمەي قالاسى تۇرعىندارىنىڭ ءتۇرلى   اۋرۋعا قارسى تابيعي قارسىلىق دارمەنى، يممۋنيتەتى، تومەندەگەن. اباي، ابىرالى، بەسقاراعاي، جاڭاسەمەي اۋداندارىندا حالىقتىڭ 30-40 پايىزى قازىردىڭ وزىندە سونداي كۇيدە بولسا، ەرەسەكتەرگە قوسا بالالاردىڭ 30-35 پايىزى انەميا زاردابىن شەگۋدە. ونكولوگيالىق اۋرۋعا ۇشىراعانداردى دارىگەرلىك زەرتتەۋدەن وتكىزۋ، ەمدەۋ ماقساتىمەن كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى 1954-جىلى وسكەمەن جانە سەمەي قالالارىندا ارناۋلى  ەمحانا  اشقان  دا، وسكەمەندەگىنى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن جاۋىپ تاستاعان. سەمەيدەگى ەمحانا ىقشامدالىپ، «برۋتسەلليوزگە قارسى ديسپانسەر» دەلىنگەن. ول ول ما، سول مينيسترلىك سەمەي قالاسىندا ونكولوگيا سىرقاتتارىن زەرتتەۋدى 1966-جىلدان باستاپ توقتاتقان. سۇمدىق  قوي؟! ناعىز سۇمدىق!..

سەمەي پوليگونى زارداپتارىن 1957-جىلدان باستاپ العاش زەرتتەپ، دابىل قاعۋعا كىرىسكەن ادام كورنەكتى عالىم باحيا اتشاباروۆ ەكەن. قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ كەڭەسىمەن ارناۋلى عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرىپ، پوليگوننىڭ كەسەلدەرىن جان-جاقتى انىقتاپ، رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا جازباشا مالىمدەگەن، بىراق ءبىزدىڭ باسشىلار كرەملدىڭ قاباعىن باعىپ، ول يگى ءىستى ەسكەرۋسىز قالدىرعان. كەشىرىم قاتتى كۇيىنىپ، قىستىعىپ، ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن نۇقىپ-نۇقىپ قالدى دا، اتقىپ تۇرىپ، كابينەتىنە سيماي بارا جاتقانداي، جان-جاعىنا قاراپ، تەرەزەگە بەتتەدى. بارىپ، سىرتقا كوز تاستادى. الاي-دۇلەيلى كوڭىلى بوي بەرەر ەمەس:  «سۇمدىق قانا ەمەس، قاستاندىق! كوپە-كورىنەۋ قاستاندىق!». دوس-جولداستارىنىڭ: «جەردىڭ قوزعالعانىن كورىپ جۇرسەك تە، كەشىرىمنىڭ قوزعالعانىن كورۋ قيىن بولار» دەسىپ ازىلدەيتىن  كەشىرىمدەرى، مىنە، ەرىكسىز سىر  بەردى. «كۇيدىرگەن  سوڭ  شىداتپاي...» (اباي).

(پوليگوننىڭ حالقىمىزعا قاسىرەت اكەلگەنىن كەزىندە اۋەزوۆ مۇحتار، ساتباەۆ قانىش اعالار سەمەيدە، الماتىدا، ماسكەۋدە بولعان بەيرەسمي باسقوسۋلاردا قينالا ايتىپ جۇرگەن ەكەن. الەمگە ايگىلى ەكەۋىنە اتومشىلدار اشىق تويتارىس بەرۋدەن تارتىنۋعا ءماجبۇر بولسا دا، استىرتىن نە ىستەگەنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن... بۇلاي دەۋ سەبەبىم: ەكەۋى دە ماسكەۋدىڭ ەڭ اتاقتى اۋرۋحاناسىندا وپەراتسيا كەزىندە قايتىس بولدى. مەن بۇل ماعلۇماتتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى بولعان قالامگەر ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ 1990-جىلى انگليا پارلامەنتىنىڭ قاۋىمدار پالاتاسىندا «اتوم كۇلىنە كومىلىپ قالمايىق!» دەپ سويلەگەن سوزىنەن الدىم. انەكەڭ – حالىقارالىق  ول  بيىك  مىنبەردەن كسرو، بارشا سوتسياليستىك ەلدەر بويىنشا  سويلەگەن  جالعىز  وكىل.)

...ىشكى بايلانىس تەلەفونى شىلدىرلادى. كەشىرىپ ۇستەلىنە ورالىپ، تۇتقاسىن كوتەردى. ونەركاسىپ-ترانسپورت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مالينين ەكەن. ەكى-ءۇش مينوتكە كىرىپ شىعۋعا رۇحسات سۇرادى. كەشىرىم: «كەلىڭىز، بەس مينوتتەن سوڭ كەلىڭىز» دەدى. ەكى قولىمەن ەكى يىعىن ۇستاي ىرعالىپ-ىرعالىپ، ءسال دە بولسا ويىن جەڭىلدتىپ، دەنەسىن سەرگىتىپ، ورنىنا وتىردى دا، توتە تەلەفونىنا قول سوزدى:

-اركادي دانيلوۆيچ، سالەمەتسىز بە؟ بوزتاەۆپىن.

-و، كەشىرىم بوزتاەۆيچ! ءوزىڭىز دە ەسەن-ساۋسىز با؟ ءسىزدىڭ تەلەفون شالۋىڭىز – مەن ءۇشىن قۋانىش!

-كوڭىل  كۇيىڭىز  جاقسى  عوي؟

-جاقسى، كەشىرىم بوزتاەۆيچ.

-ەندەشە، جاقسى  ەكەنىن  پايدالانىپ، سىزگە  بىر ءوتىنىش  جاسايىن.

-ايتىڭىز، قولىمنان كەلسە ورىندايمىن، ايانبايمىن!

-وبلىستىڭ جاڭا باسشىسى بولعان سوڭ...  «جاڭا» دەيمىن-اۋ، ءبىر جىل تولىپ تا قالدى، ۋاقىت شىركىندە توقتاۋ جوق.  اركادي دانيلوۆيچ، پوليگون جۇمىستارىمەن تانىسۋ مەنىڭ مىندەتتەرىمنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز، سولاي  عوي؟

-ارينە!

-ولاي بولسا، سىناۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ۇجىمدارىڭىزبەن، سىناۋ ورىندارىمەن، زەرتتەۋ-ەمدەۋ مەكەمەلەرىڭىزبەن، الداعى جىلداردىڭ جۇمىس جوسپارلارىمەن تانىسۋىم كەرەك. جارىلىستاردى  تۇسىرگەن  فيلمدەرىڭىز  بار شىعار، ونى دا كورسەتىڭىزدەر. وسى  اپتادا  ۇلگىرسەڭىزدەر  جون  بولار  ەدى، بۇگىن  دۇيسەنبى عوي، ال مەن الداعى اپتادا ماسكەۋگە جۇرەمىن.

-«ماسكەۋگە» دەيسىز بە؟ وندا، كەشىرىم بوزتاەۆيچ، بۇل ماسەلەلەردى سوندا  شەشكەنىڭىز... ءجون بولار ەدى.

-اركادي دانيلوۆيچ، ءسىزدىڭ باسىڭىزدان سەكىرىپ كەتكىم كەلمەيدى، ءوزىڭىز  رەتتەڭىز.

-ماسكەۋدىڭ رۇحساتىنسىز...

-جولداس گەنەرال، رۇحسات الۋ - ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز. ساۋ بولىڭىز! – تەلەفون  تۇتقاسىن  ورنىنا  قويا  سالدى:  - بۇلتالاقتاۋىن!

بۇلتالاقتاعانى پوليگون باستىعى ا.د.يلەنكو ەدى.

كەشىرىم «الداعى اپتادا ماسكەۋگە جۇرەمىندى» يلەنكوعا قارسى كوزىر ەتكەن، بۇلتالاقتاۋىنا  الدەن  جول بەرگىسى كەلمەگەن. گەنەرالدى ءبىر-اق رەت، ءوزى ءبىرىنشى حاتشىلىققا تاعايىندالعان جولعى رەسمي جيىندا  كورگەن. ول  جىلى جىميا كەلىپ، اتى-ءجونىن ايتىپ تانىسىپ، قولىن قىسىپ قۇتتىقتاعان. «كەيدە قيالاپ، كەيدە كەۋدەلەپ سويلەيتىن قۋ سياقتى»، دەپ ويلاعان  كەشىرىم  سوندا...

يلەنكو ەكىنشى كۇنى تەلەفون شالىپ، كسرو قورعانىس مينيسترلىگى  رۇحسات  بەرگەنىن، وزدەرىنىڭ  ەرتەڭ  ساعات  توعىزدا  قارسى الۋعا ءازىر ەكەندەرىن، جول  باستاپ كەلۋگە ورىنباسارىن بۇگىن جىبەرە الاتىنىن ايتتى...

 گۇلزيانىڭ انىق اڭعارعانىنداي، كۇيەۋىنىڭ ءوڭى انشەيىندەگىسىنەن قۋقىل تارتىپ، ءجۇرىس-تۇرىسى ادەتتەگىسىنەن اۋىرلاپ، وڭاشالانىپ ويعا باتۋى جيىلەپ كەتكەنى  - كەشىرىمنىڭ پوليگوننىڭ استى-ءۇستىن تۇگەل ارالاپ  كەلگەن  كۇنى  بولعان  وزگەرىس-ءتى.

 وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى زاڭدى قۇقىن تولىق    پايدالاندى، اتومنان سۋتەگى بومباسىنا دەيىنگى جويقىن قارۋلاردىڭ اۋادا جانە جەر استىندا سىنالعان ءتۇر-ءتۇرىنىڭ قالدىرعان ىزدەرىن اۆتوماشىنمەن، ۇشاقپەن ءجۇرىپ، ءبارىن دە كورىپ شىقتى. «سەميپالاتينسك-21»، ياعني كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى بولسا، تۇگەل دەرلىك رەسەيدىڭ ازاماتتارى، ەشقايسىسى قازاقستاندى كەرەك ەتىپ  جۇرگەن جوق ءتارىزدى، بەيباستاق مەيمانشا بەدىرەيىپ سويلەيدى... شيرىققان، شامىرقانعان كەشىرىمنىڭ بۇل ساپارى «وتە قۇپيا. ءبىرىنشى  سۋتەگى بومباسىن سىناۋ. 1955-جىل» دەگەن دەرەكتى ءفيلمدى كورۋمەن     اياقتالدى. پوليگوننىڭ نە ەكەنىن وزگەدەن ەستۋ ءوزىڭ كورگەننىڭ جانىندا جاي ءبىر  ەلەس  ەكەن...

ون شاقتى كولحوزدىڭ يەلىگىندە بولعان 18. 540 مىڭ شارشى شاقىرىم جەر سىناق الاڭىنا اينالىپتى (وندا 454 رەت سىناۋ جاسالعان). تۇرعىندار كوشىرىلگەن دە، سىناۋ ناتيجەلەرىن كورۋ ماقساتىمەن سىناۋ نۇكتەسىنەن 15-20 شاقىرىم قاشىق جەرلەرگە، - ءار تۇسقا، -  ارقيلى جوبالى 5 قاباتتى ۇيلەر، كەڭسە عيماراتتارى بار «قالالار» سالىنىپتى. 50 مەترگە دەيىنگى تەرەڭدىككە ورنالاسقان لابوراتوريالار ءوز الدىنا.  قالالاردىڭ پاتەرلەرىنە الۋان ءتۇرلى اسپاپتار قويىلىپ، ۋاقىتشا قورالارعا تاجىريبەگە قۇربان قويلار قامالعان، ولاردىڭ ءۇستى-باسى دا - قۇجىناعان اسپاپ... انە، ۇشاق كوتەرىلدى. سۋتەگى بومباسىن الىپ ۇشىپتى. ءبىر ساتتە شىركەۋلەردىڭ مىڭداعان قوڭىراۋى قاڭعىرلاپ الا جونەلگەندەي بولدى. بومبانى تاستاۋعا سوعىلعان دابىل. 1500 مەتر بيىكتە ەرەسەن زور الاۋ لاپ  ەتىپ، بۇكىل اسپاندى ءورت شالعانداي بولدى. ەكران دا بۇلىڭعىرلانىپ كەتىپ، ءبىر ءمينوت شاماسىندا قايتا تازارعاندا وتە زور دىڭگەكتەي قۇبىجىق كورىندى، كەنەت ونىڭ ءدىڭى قان مەن قۇمنان جاسالعان قىزىل كۇرەڭ ءتۇستى ءداۋ ساڭىراۋقۇلاققا ۇقسادى. ونىڭ ءتۇپ جاعىنان قۇددى الاپات داۋىل ۇرعان تەڭىز تولقىنىنداي بولىپ تاراعان شاڭدى قۇيىن جولىنداعىنىڭ  بارىن  جايپاي  جونەلدى...

«فيلم - سوۆەت عىلىمى مەن تەحنيكاسىنىڭ جەتىستىگىنە كۋا تاريحي        قۇجات»، دەپ بەتاشار ءسوزىن كۇپىنە، نىعىزدانا باستاپ جونەلگەن ديكتور ءبارىن تاپتىشتەپ بايانداۋدا. جەلپىنىسكە تولى داۋىسى داراقى ىرعاعىنان جاڭىلار ەمەس. «سەندەرگە – ماقتانىش، ال بىزگە – قايعى-قاسىرەت!» دەدى كەشىرىم ىشتەي قىستىعىپ. كەشە تاڭدى الاي-دۇلەي كوڭىلمەن اتىرىپ، كۇندىز، سىناۋ سۇمدىقتارىن كورە تۇسكەن سايىن ىزاعا بۋلىعىپ، بىراق سىر بەرمەي ءجۇرىپ ەدى، ال مىناۋ فيلم ساناسىن تورلادى. پەندەلىك قورقىنىشى الاپاتتى توقتاتار كۇش تابىلماعانىنا وكىنگەن ىشتەي كۇيىنىشىنە  قوسىلىپ، جۇرەگىن  سىعىمداپ-سىعىمداپ  قويادى.

ديكتوردىڭ  داۋىسى بۇزىلار ەمەس. ەكرانداعى كورىنىستەرگە ىلەسە شىعىپ: بومبا تولقىنى جولىنا قويىلعان تانكتەردى قاڭباقشا ۇشىرعانىن، «قالا» ۇيلەرىنىڭ جوعارعى ەكى-ءۇش قاباتى دال-دۇل بولعانىن، تومەنگە قامالعان قويلاردىڭ قىرىلعانىن، 200 شاقىرىمعا دەيىنگى ۇيلەردىڭ نەشە پايىزى قيراعانىن، نەشە پايىزىنىڭ شاتىرى، تەرەزە شىنىلارى بىت-شىت بولعانىن ايتتى. ول ۇيلەردە تۇرىپ جاتقان ادامدار بار ما ەدى، جوق پا ەدى، بار بولسا، ولاردىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانى تۋرالى  لام-ميم  دەمەدى...

ەكراننان كورىنگەن سۇمدىقتى ءبىر سوزبەن ايتسا: سەمەي ءوڭىرى دە -   كەشەگى  ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك  سوعىستا  جاۋ  تابانىندا قالعان  جەردەي...

فيلم اياقتالعان سوڭ يلەنكو قاتار وتىرعان كەشىرىمدى قولتىعىنان دەمەي  تۇرەگەلىپ، زىمياندانا  جىميىپ:

-كەشىرىم بوزتاەۆيچ، سىزگە  فيلم  ۇنادى  ما؟ – دەدى.

-راحمەت، جولداس گەنەرال، ساۋ بولىڭىز! – كەشىرىم الدەبىر شارۋاسىنا  اسىققان  كىسىشە  اياعىن  جەبەي  باسا ەسىككە  بەتتەدى...

«سىناۋ الاڭدارىن ارالاعان كەزدە اتوم-يادرولىق جارىلىستاردىڭ تۋعان جەرىمىزدىڭ كوركىن كومەسكىلەپ، ايعىزداپ تاستاعانىن كوردىم.  ايقىش-       ۇيقىش جارىلىپ، تىپ-تيپىل بولعان جەرىمىزدە تىرشىلىك بەلگىسى جوق سياقتى. قۇلازىعان قايران دالا ءبىزدىڭ وپاسىزدىعىمىزعا، ادامدارىمىزدى وسىناۋ الاپات قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاپ قالا الماعانىمىزعا كوكىرەگى قارىس ايرىلا اھ ۇرىپ جاتقان ءتارىزدى... جاڭاعى فيلم – مەنىڭ بايتاق جەرىمە كۇنى كەشە شەگىرتكە تاجالشا قۇجىناپ كىرگەن قاراشەكپەندىلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى جۇرگىزىپ وتىرعان «ولمەسەڭ - وپە قاپ!» ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى. رەسەيدە جەر جوق  بولدى ما؟!.». اشىنا تۇسكەن كەشىرىمنىڭ  بىر  ويى  وسى  ەدى.

اتوم بومباسىن العاش سىناۋ 1949-جىلعى تامىزدىڭ 29-ى كۇنى ساعات 7-دە جۇزەگە اسقان.

بۇدان 70 جىل بۇرىن.

«ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ» بيىكتىگى 7 شاقىرىم بولعان. جەردى تاڭداپ العان، سىناۋ جۇمىستارىنا باسشىلىق جاساعان – اتومشى ايگىلى عالىم ي. كۋرچاتوۆ. وداق ونەركاسىبىنىڭ اتوم سالاسىن، سىناۋ جۇمىستارىن باقىلاۋشى – ل. بەريا. سىناۋ ءساتتى وتكەن سوڭ بەريا نەگىزگى زاريادقا ات قويۋ قاجەتتىگىن ايتىپتى. كۋرچاتوۆ اتتى بۇل زاريادتى جاساعان ك. ششەلكيننىڭ قويعانى ءجون بولار دەپتى. ول: زاريادتىڭ اتى «ردس-1»، ياعني «روسسيا دەلاەت ساما» بولسىن دەپتى. كەيىندە يادرولىق، سۋتەگى زاريادتارى ردس–2;  ردس–3; ردس–4... دەپ اتالعان.

ءبىرىنشى جارىلىستى دايىنداعاندار مەن جاساعاندار جاڭا شەن الىپ، شەكپەن كيىپ، وردەن تاعىنىپ جارىلقاندى. اتومنىڭ «كوكەلەرى» سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن يەلەندى.

دەمەك، ەرتىس القابىنىڭ، سەمەي ءوڭىرىنىڭ قاسىرەتى «ردس–1» زاريادىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنان باستالدى. العاشقى اتوم بومباسىن سىناعانداردىڭ ءبىرى – اكادەميك ۆ. ي. جۋچيحين ەستەلىگىندە: «سىناۋدىڭ ەرتەڭىندە، ارناۋلى كيىم كيىپ، توڭىرەكتى شولعانىمىزدا، ءبىز تەرەكتەردە وتىرعان بۇركىتتەردى كوردىك. قاناتتارى كۇيىپ، كوزدەرى اعارىپ كەتىپتى. ءولىپ، قاتىپ قالعانداي، تىرپ ەتپەدى... ءبىر جەردە كۇيىپ قالعان توراي جاتتى، جيناپ الۋشىلار ونى كورمەي قالعان عوي... قىسقاسى: ءبىز ونەبويىمىزدى تىتىرەتكەن كورىنىستەرگە تاپ بولدىق. ادام ويلاپ شىعارعان زور جاڭالىقتىڭ تىرشىلىككە زور  زاردابى  تيدى...» دەپتى.

قازاق دالاسىنىڭ ادامىن دا، اق يىق قىرانىن دا قور قىلعان  دۇلەي      كۇش – جىلىنا ونداپ سىنالىپ جاتقان بومبالار. راديواكتيۆتى توزاڭ  جەرگە  توننالاپ جاۋىپ، ءسىڭىپ جاتىر. كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ، ونىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنىڭ شەنەۋنىكتەرى: «سىناۋ تۇرعىندارعا، جەرگە زيانى تيمەيتىن عىلىمي-ساقتىق شارالارىن قولدانۋ بويىنشا جۇرگىزىلۋدە» دەپ سارناۋدان جالىقپايدى. 1989-جىلعى اقپاننىڭ 12-ءسى كۇنگى جارىلىستان سوڭ اۋاعا جايىلعان راديواكتيۆتى گاز ءيسى ءتىپتى ەپيتسەنتردەن 120 شاقىرىم شاعان پوسەلكەسىن دە تۇمشالاعان. پوسەلكەدە پوليگون ىستەرىنە قاتىسى جوق اسكەري ءبولىم بار ەكەن، سولار شۋ كوتەرىپ، قاتتى نارازىلىق جاسادى. ول ءجايتتى ءبولىمنىڭ باستىعى گەنەرال-مايور پ. برەديحين وبكومعا دەرەۋ رەسمي مالىمدەدى. پوليگون باسشىلارى وبكومنىڭ ەسكەرتۋىنە ءمان بەرمەي، تامىزدىڭ 18-ءى كۇنى ءتىپتى زور جارىلىس جاسادى...

حالىقتىڭ قيامەتكە ۇشىراعان دەنساۋلىعى، جەردىڭ ۋلى توپىراققا اينالۋى، قۇپيا فيلمدەگى قانىپەزەرلىك، پوليگونشىلاردىڭ بەتپاقتانا قاسارىسۋى كەشىرىمنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتتى. ول اقپاننىڭ 19-ىندا ءتۇنى بويى وي ساپىرىپ، كوزى ءبىر ارەدىك تە ىلىنبەدى. تاڭەرتەڭ  قىزمەتكە كەلە وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىن شاقىرىپ الدى دا: - جولداستار، دوستار! قازاقتا: «پىشاققا ىلىنەرىندە ەشكى دە باقىرىپ ۇلگىرەدى» دەگەن  ماتەل بار، مەن سول ەشكىنىڭ كەبىن كيسەم دەيمىن. زۇلمات پوليگون سەمەيلىكتەرگە زاپىران قۇستىرۋىن ۇدەتتى. بۇل وزبىرلىققا ەندى شىداۋعا بولمايدى! مىنە، مىناداي جەدەلحات جوباسى بار، وقىپ بەرەيىن، پىكىرلەرىڭىزدى ايتىڭىزدار، سودان كەيىن بولىمگە تاپسىرامىن، ناقتى نۇسقاسىن جاساسىن، ونى جەكە ءوز اتىمنان گورباچەۆكە جىبەرەمىن. جەكە ءوز اتىمنان. سىزدەردىڭ رەسمي قاتىستارىڭىز جوق. نە  بولسا  دا  وزىم  كورىپ  الامىن، تاۋەكەل!

كابينەت ءىشى، ەگەر بەينەلەپ ايتسام، ءبىر ىسىدى، ءبىر   سۋىدى. «ادرىسىنە جەتە قويار ما ەكەن؟..»; «دۇرىس، بىراق سىزگە سوققى بولىپ جۇرەدى عوي؟..»; «رەسپۋبليكا باسشىلارىمەن اقىلداسساڭىز، ءجون بولار ەدى..»; «بۇل ءۇشىن سىزگە قيانات جاسالار...»; «بيۋرو مۇشەلەرى تۇگەل قول قويايىق!»; «ءالى  دە  بىرەر كۇن ويلانساڭىز قايتەدى؟..» - وسىلايشا  پىكىرلەر ساپىرىلىسى  بولدى.

-جولداستار، مەن ءۇشىن ساقتىق جاساعان پەيىلدەرىڭىزگە راحمەت، بىراق    مەن بۇدان ارى  شىداي المايمىن. «كۋرچاتوۆتاعى» قۇپيالار... قۇرىسىن!  حات جوباسىن پيگاۆاەۆ جولداسقا تاپسىرامىن، ول جۋرنالشىنىڭ ءتىل سۇزگىسىنەن وتكىزسىن، سودان كەيىن  تاعى  وقيمىز، - دەدى  كەشىرىم.

وبكومنىڭ ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمير پيگاۆاەۆ قاراپ شىققان، ەكىنشى رەت وقىلعان، ماقۇلدانعان حات ءماتىنى كەلەسى كۇنى جالپى ءبولىمنىڭ قۇپيا سەكتورىنداعى شيفرلاۋشى ۆلاديمير يگناتەۆتىڭ  قولىنان وتكىزىلدى دە، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى اناتولي چەرنىشەۆ كرەملگە جونەلتتى:

«وتە قۇپيا. 1-داناسى.
ماسكەۋ، كرەمل
سوكپ وك  باس حاتشىسى
م. س. گورباچەۆ جولداسقا

قازاقستان كومپارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە مىنانى مالىمدەيدى: 340 مىڭ حالقى بار سەمەي  قالاسى ايماعىندا 1949-جىلدان بەرى يادرولىق سىناۋلار جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اۋەلى اۋەدە، ال 1963-جىلدان باستاپ - جەر استىندا... ارادا وتكەن 40 جىلدا جاعداي وزگەردى: حالىقتىڭ سانى ءۇش ەسە ءوستى، مال كوبەيدى، بىراق بۇل ەسكەرىلەر ەمەس. پوليگوننىڭ ماڭى ەلدى مەكەن ەكەنى دە ەسكەرىلمەگەن. جىلىنا 14-18 جارىلىس جاسالادى. بۇل عيماراتتار مەن ينجەنەرلىك توراپتارعا كەرى اسەر ەتۋدە، ويتكەنى جەردىڭ سەيسميكالىق جاعدايىنا نازار اۋدارىلماعان. پوسەلكەلەر مەن اۋىلداردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە ارناپ سالىنعان قۇدىقتار ىستەن شىعىپ جاتىر. 25 جىل بويعى جەراستى جارىلىس سالدارىنان جەر قىرتىسى بۇزىلدى. ءاربىر ءۇشىنشى سىناۋدا راديواكتيۆتى  گازدىڭ اۋاعا شىعىپ، اينالاعا تارايتىنى انىقتالدى. 1987-جىلى سەمەيدى باسىپ وتكەن گاز لەگى ساعاتىنا 350-450 ميكرورەنتگەن بولدى. بيىلعى 12 اقپاندا پوليگوننان تىسقارى جەرلەردە راديواكتيۆتىلىك ساعاتىنا 4000 ميكرورەنتگەنتكە جەتىپ، جەلدىڭ باعىتى بۇرىنعىسىنان كەنەت وزگەرۋى سالدارىنان سەمەي-21, شاعان، باسقا دا ەلدى مەكەندەرگە تارادى...

يادرولىق سىناۋلار جۇرتشىلىقتىڭ وي-پىكىرىن شيەلەنىستىرىپ، مىنەز-قۇلقىنا ارقيلى كەرى اسەر ەتۋدە، ولاردىڭ دەنساۋلىعىندا  پايدا  بولعان اقاۋ  پوليگوننىڭ  زاردابى ەكەنى  انىق.

وبلىستىق پارتيا كوميتەتى حالىق اراسىندا تۇسىنىك جۇمىستارىن  جۇرگىزۋدە.

وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بۇل جاعدايعا الاڭداپ، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنەن ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن مەكەمەلەرگە جارىلىستاردى ۋاقىتشا توقتاتۋ، ودان ارىدا يادرولىق سىناۋلاردى قولايلى جەرگە  كوشىرۋ  جونىندە  تاپسىرما  بەرۋدى  وتىنەدى.

ك. بوزتاەۆ،
قازاقستان كومپارتياسى
سەمەي وبلىستىق  كوميتەتىنىڭ
ءبىرىنشى  حاتشىسى.

02. 1989 ج.»

بۇل  تاريحي حاتتىڭ  جازىلعانىنا 30 جىل

مۇنى جازار كۇن الدىنداعى مازاسىز تۇندە كەشىرىم استاڭ-كەستەڭ  ويىن جيناقتاپ، بىلايشا ءتۇيىن جاساعان-دى: «ەرجەتەمىن، ەل باسقارىسامىن، كسرو-نىڭ اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنىنە قارسى شىعىپ، ونىڭ زوبالاڭىنان حالقىمىزدى، جەرىمىزدى قورعاساتىن بولامىن دەپ ويلاپپىن با؟..  ماسكەۋگە، كومپارتيانىڭ باس شتابىنا قارسىلىق حات جازۋىم كەرەك. تاۋەكەل! اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى قولداسىن! ار-ۇياتىمدى ساۋداعا سالعان ەمەسپىن، سالمايمىن دا! بۇل ارەكەتىمنىڭ تىم قاۋىپتى بولاتىنىن، نەبىر قاتەرلى وتكەلەكتەردەن وتكىزىلەتىنىمدى بىلەمىن. مەيلى. اقيقات مەنىڭ جاعىمدا، جەڭىلە قويماسپىن. ال جەڭىلگەن جاعدايدا... ءا، مەيلى. حالقىم ءۇشىن، جەرىم ءۇشىن  جانپيدا!.. پارتيالىق تالاپ-ءتارتىپ بويىنشا مەن ويىمدى ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كولبينگە ءبىلدىرۋىم، اقىلداسۋىم كەرەك... بىراق  ول قارسى بولادى، جولىمدى كەسەدى. الدە نازارباەۆقا... ول  كولبينگە ايتىپ... جوق، ايتپاۋىن  وتىنەيىن... ال  حاتتى  بارىبىر  جىبەرەمىن! تاۋەكەل!

كەشىرىم مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا تەلەفون شالىپ، «شەگىنەر جەرى جوق...» ەكەنىن  اشىپ  ايتتى. ۇكىمەت  باسشىسى مولشەرى بىرەر ءمينوت ءۇنسىز وتىردى دا: «باستاساڭ باستا، ءبىز قولدايتىن بولامىز!» دەدى.

...جەدەلحاتتىڭ، ارينە، كرەملدە بومبا جارىلعانداي بولعانى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.

ەكى كۇننەن كەيىن قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى  گ. كولبين  تەلەفون  سوعىپ:

-ءسىز نە ىستەپ ءجۇرسىز؟! ءبىزدى اينالىپ ءوتىپ، جەدەلحات جازعانىڭىز قالاي؟! جەدەلحاتىڭىزدى العان ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ قورعانىس ءمينيسترى يازوۆپەن حابارلاسقاندا مينيستر: «بوزتاەۆ جاعدايدى بىلمەيدى، ول ادەيى ۋشىقتىرىپ وتىر، پوليگون تازا، الاڭداۋعا نەگىز جوق!» دەپتى. ءسىزدىڭ  مۇنىڭىز  نە؟! - دەپ  دولىرعاندا كەشىرىم:

-گەننادي ۆاسيلەۆيچ، ءبىز مۇنداعى جاعدايدى باسقالاردان الدەقايدا جاقسى بىلەمىز. مەن جەكە ءوز اتىمنان كىمگە نەنى بولسىن جازۋعا قۇقىلىمىن جانە ءوز پىكىرىم ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە ارقاشان ءازىرمىن، ءسىز وسىنى  ەسكەرىڭىز، - دەگەن.

...ارادا اپتا ءوتىپ، اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى كۋرچاتوۆ قالاسىنا كرەملدىك كوميسسيا ساۋ ەتىپ، «جاۋ جوق دەمە جار استىندا»، كەشىرىمگە جاۋىعۋشىلار ءبورىنىڭ ءبىر جەرىنشە شۋلاپ شىعا كەلسىن. «بوزتاەۆ – وتانىمىزدىڭ قورعانىس قۋاتى ارتۋىنا قارسى كىسى...  گەنەرالداردى جەككورەدى... قاۋىپتى ادام» دەگەن ءسوز وت تيگەن قاۋداي لاپىلدادى، ماقالامەن اتقىلاۋ باستالدى. شىعىس قازاقستان وبلىسىنان سايلانعان كسرو حالىق دەپۋتاتى پولكوۆنيك ن. پەترۋشەنكو جەتەلەگەن «سويۋز» دەپۋتاتتار توبى ك. بوزتاەۆقا قارسى كۇرەستى اشىق باستادى. الماتىعا، ماسكەۋگە الباتى ارىز-شاعىم اعىلدى. پەترۋشەنكو كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا حات جازىپ: ك. بوزتاەۆ ارانداتىپ ءجۇر. كەزەكتى جارىلىستى ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ، كسرو جانە قازاقستان دەپۋتاتتارىنىڭ كوزىنشە جاساساق، سىناۋدان  ەشقانداي زيان بولمايتىنىنا كوزدەرى جەتەر ەدى، - دەپ ساندالدى. بۇلاي بولارىن  بىلگەن كەشىرىم گورباچەۆكە جەدەلحات جونەلتكەن  كۇننىڭ ەرتەڭىندە: كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا، كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى  ن. رىجكوۆقا، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، فيزيكا سالاسىنىڭ ايدىك مامانى اكادەميك ە. ۆەليحوۆكە، كسرو بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى جۋرنالشى-جازۋشى گ. بوروۆيككە، كسرو جوعارعى كەڭەسى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى دەپۋتات ز. پۋحوۆاعا، اقىن جەرلەسىمىز، دەپۋتات و.سۇلەيمەنوۆكە حات جازىپ، گورباچەۆقا جىبەرگەن جەدەلحاتىنداعى ماسەلەلەردى ولارعا دا  بايان ەتكەن-ءدى (و. سۇلەيمەنوۆ سول حات بويىنشا جوعارعى كەڭەسكە 24-اقپاندا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپتى. «سبورنيك دوكۋمەنتوۆ.«يادەرنىە يسپىتانيا سسسر: سوۆرەمەننوە راديو-ەكولوگيچەسكوە سوستويانيە پوليگونا». كول. اۆتوروۆ  پود  رۋك. پروف. ۆ. ا. لوگاچەۆا. م. يزد. ات. 2002. 639 ستر.).

پەترۋشەنكولاردىڭ شۋىلى شىققان كۇنى ەندى شەگىنەر جەرى قالماعان، جەرى بولسا دا شەگىنۋگە جوق ك. بوزتاەۆ  گورباچەۆقا ەكىنشى قۇپيا جەدەلحاتىن جىبەرىپ، پوليگوندى تەز جابۋدى تالاپ ەتۋىمىز ورىندى، ول نەعۇرلىم تەز جابىلسا، سوعۇرلىم ءجون بولادى جانە 40 جىلعى قاسىرەتتىڭ وتەماقىسىن قايتارۋ تالابىمىز دا بار دەدى. كرەمل قۇقاي كورسەتۋگە كىرىسكەن سوڭ كەشىرىم دە قارسى ۇشتى. «بۇعا  بەرسەڭ، - سۇعا  بەرەدى».

 كەلگەن  كوميسسيانىڭ  قۇرامى: باسشىسى  ۆ. ا. بۋكاتوۆ – كسرو مينيسترلەر كەڭەسى اسكەري-ونەركاسىپ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; ۆ. ن. ميحايلوۆ – كسرو اتوم قۋاتى جانە ونەركاسىپ ءمينيسترىنىڭ يادرولىق قارۋلاردى جاساۋ، سىناۋ جۇمىستارى جونىندەگى ورىنباسارى; ۆ. ي. گەراسيموۆ – گەنەرال-پولكوۆنيك، كسرو قورعانىس مينيسترلىگى 12-ءنشى باسقارماسىنىڭ باستىعى، يادرولىق قارۋلاردى جاساۋ مەن سىناۋ ىستەرىن قاداعالاۋشى; ا. س. دادايان – كسرو تابيعاتتى قورعاۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; ۆ. پ. سترەحنين – سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قورعانىس ونەركاسىبى ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى; ە. ب. شۋلجەنكو – كسرو دەنساۋلىق   ساقتاۋ مينيسترلىگى 3-ءنشى باس باسقارماسىنىڭ باستىعى; ل. ا. بۋلگاكوۆ – كسرو مەديتسينا  عىلىمدارى  اكادەمياسىنىڭ  اكادەميگى.

كوميسسيا سىناۋ ايماقتارىن ارالادى، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ وتكىزدى. وبلىس باسشىلارى تاراپىنان كەدەرگى كورگەن جوق. ءسويتىپ، ناۋرىزدىڭ 3-ءى كۇنى، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە بىرلەسكەن ءماجىلىس وتكىزىلدى. سونىڭ  ۇزاق ستەنوگرامماسىنان  ۇزىندى  وقىلىق:

«بۋكاتوۆ. ءبىزدىڭ كوميسسيا سوكپ ورتالىق كوميتەتى باس حاتشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن، وبكوم حاتىنىڭ ىزىمەن كەلدى... ءاربىر جارىلىستىڭ قالاي وتكەنى جايىندا قۇجات ساقتاۋلى. يلەنكو ەرەجەنى ەشقاشان بۇزباعان... 12-ءنشى اقپاندا دا ەرەجە بۇزىلماعان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سىناۋدىڭ سانى مەن كۇشىن ايتارلىقتاي ازايتۋ. سىناۋ ەرەجەلەرىنە ءبىراز تۇزەتۋ جاسايمىز... رادياتسيا مولشەرى «ب» كاتەگوريالى سەمەي  ايماعىنا  شاق  بولۋى  ماسەلەسىن  قاراۋ  كەرەك.

بوزتاەۆ. سەمەي وبلىسى «ب» كاتەگوريالىلار قاتارىندا جوق قوي؟ سولاي بولعاندىقتان دا،  سىناۋ ايماعىنداعى  جۇرتشىلىققا، مىنە، 40 جىل  بويى  ەشقانداي  جەڭىلدىك جاسالماعان، وتەماقى  بەرىلمەگەن.

يلەنكو. پوليگون باستىعى رەتىندە مەن سىناۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن عانا جاۋاپ بەرەمىن. گازدىڭ سىرتقا شىعىپ كەتكەنىنە  مەنى  كىنالاۋ  دۇرىس  ەمەس...

بوزتاەۆ. گاز اۋاعا تارايدى، رادياتسيا مولشەرى قالىپتاعىسىنان  مىڭ ەسە اسىپ كەتەدى، ال وعان ەشكىم كىنالى ەمەس، سولاي عوي؟  جوق، ولاي  بولمايدى! كىنالى  كىسىلەر بار، ولار  جاۋاپ  بەرۋگە  تيىس!

يلەنكو. ماعان 12-ءنشى اقپانداعى سىناۋ ءۇشىن ايىپ تاعا المايسىزدار  جانە  بەتالدى  ايىپتاۋدىڭ  ۋاقىتى  وتكەن...

بوزتاەۆ. 1987-جىلدىڭ مامىرىنداعى ءجايتتى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. گاز اۋاعا تاراپ كەتىپ، وعان نارازىلىق ايتىلعاندا ءسىز، گەنەرال يلەنكو، ءتيىستى       شارالار قولدانىلادى، ول قاتەلىك قايتالانبايتىن بولادى دەگەنسىز. ءبىز  سىزگە  سەنگەنبىز. ەندى  بۇگىن باسقاشا  سويلەپ  وتىرسىز.

يلەنكو. 12-ءنشى  اقپان  ۇشىن  ايىپتى  بولا  المايمىن.

بوزتاەۆ. ءسىز  پوليگونمەن  بايلانىستى  ىستىڭ ءبارى ءۇشىن جاۋاپتىسىز!

برەديحين. رادياتسيا جەتكەن كەزدە ءبىز ونىڭ جوعارى دەڭگەيىن انىق بايقاماي قالدىق، ولشەۋ 0,5 جانە 0,8 رەنتگەندى كورسەتتى.

گەراسيموۆ. ول قانشا ميكرورەنتگەن؟

يلەنكو. 800.

گەراسيموۆ. وندا 2-4 مىڭ ميكرورەنتگەن دەگەن ءسوز قايدان شىقتى؟

گۋسەۆ. سەمەي-شاعان باعىتىنداعى 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ولشەۋ جۇرگىزگەنىمىزدە  500-دەن 2000 ميكرورەنتگەن دەيىن بولعانى انىقتالدى.

بۋكاتوۆ. ءبىزدىڭ كوميسسيا انىقتاعانداي، ول – ءتيىستى مولشەردىڭ ءۇش پايىزى عانا.

بوزتاەۆ. سەمەي  سىز  ەسكەرىپ  وتىرعان  مولشەرگە  جاتقىزىلعان  ەمەس.

ميحايلوۆ. سەمەي پوليگونىنداعى جارىلىستىڭ ءبارى ورتالىق كوميتەت پەن ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا جۇرگىزىلەدى، وندا قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ جانە 1963-جىلعى كەلىسىمدى بۇزباۋ ءۇشىن راديواكتيۆتى گاز-توزاڭدى         ەلىمىزدەن  تىسقارى  اۋماققا  تاراتپاۋ  كوزدەلگەن.

بوزتاەۆ. ول شارا شەكاراعا جاقىن جەرلەر ءۇشىن قاجەت، ال ءبىز بولساق،   شەكارادان  مىڭ  شاقىرىم  اۋلاقتامىز.

بۋلگاكوۆ. پوليگونعا جاقىن اۋدانداردا تۇراتىندار جانە پوليگون جۇمىسشىلارى اراسىندا اۋرۋعا شالدىققاندار بولسا، ءبىز ونى زەرتتەيمىز. سىناۋعا  تىكەلەي  بايلانىستى  تەرىس ەشتەڭە  كورە المادىق.

گەراسيموۆ. مەنىڭ يلەنكونى قورعاپ سويلەگىم كەلەدى. اركادي دانيلوۆيچ دۇرىس ايتتى، ونىڭ كىناسى جوق... يلەنكونى داتتاي بەرمەيىك.  وعان قىسىم جاساي بەرمەيىك... 40 جىلعى سىناۋلارعا، رادياتسياعا بايلانىستى   وسىنشاما ءسوز يلەنكوعا  قاتىستى  ماسەلە  ەمەس...

بوزتاەۆ. ۆلاديمير يۆانوۆيچ، ءسىز يلەنكونى تابانداپ قورعاماقسىز. ءيا، گەنەرال رەتىندە ول – ءسىزدىڭ ادامىڭىز، ال كوممۋنيست رەتىندە ول – ءبىزدىڭ كادر. كوممۋنيسىمىزدەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتۋىمىزگە مۇمكىندىك  بەرەتىن  شىعارسىز؟

گەراسيموۆ. جۇرتقا  كەرگىلەتە  قويماسسىزدار...

ەرەمەنكو. بۇگىنگى اڭگىمە مەنى قاناعاتتاندىرار ەمەس. سىزدەر، مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى، تەك ءوز مۇددەلەرىڭىزدى قورعاپ، جۇمىس ەرەجەلەرىڭىزدى سىلتاۋ ەتەسىزدەر. جىلىنا 14-18 سىناۋ از ەمەس.12-ءنشى اقپاندا قالانى سۋمەن، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان كوممۋنيكاتسيالىق جۇيەمىزدە 14 اپات بولدى. قورىتىندى بىرەۋ: حالىققا دا، جەرگە دە تىنىشتىق بەرۋ كەرەك. پوليگوندى جابۋ قاجەت، ونى باسقا جاققا كوشىرۋ ماسەلەسىن  شەشەتىن  بولايىق.

بوزتاەۆ. ەگەر گەنەرال برەديحين دابىل قاقپاسا، 12-ءنشى اقپاندا نە پالە بولعانىن ءبىز انىق بىلمەس تە ەدىك... ۆەدوموستىك مۇددەلەردىڭ حالىققا قامقورلىقتان جوعارى قويىلىپ كەلە جاتقانى وكىنىشتى... يلەنكو دەسەك، ول ەندى ءبىراز ۋاقىت ىستەپ، گەنەرالدىق زەينەتكە شىعادى دا، تايىپ تۇرادى. سەمەيدە ءبىر كۇن دە ايالدامايدى... ال ءبىزدىڭ سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە جەدەلحاتتا بايانداعانىمىز – اقيقات. ول – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ  تالابى. ءبىز  ودان  اينىمايمىز!..»

(مۇنداعى: ەرەمەنكو – سەمەي  وبلىستىق  كەڭەس  اتقارۋ  كوميتەتىنىڭ توراعاسى;  گەنەرال  برەديحين – شاعاندا ورنالاسقان اسكەري توپتىڭ كومانديرى;  گۋسەۆ – شاعانداعى  اسكەري  توپتىڭ  قىزمەتكەرى.)

ماسكەۋدەن كەلگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا ناقتى شەشىم جاساماستان قايتىپ كەتتى. كەلگەن بەتتە: - ءبىز يادرولىق  قارۋ جاساۋشىلاردىڭ ەسىمدەرىن التىن ارىپپەن جازۋعا ءتيىسپىز، ال قارۋدى جويعىسى كەلەتىندەردىڭ اتتارىن  قارا ارىپپەن جازۋ كەرەك! - دەپ كەساپاتتانعان ۆ. ي. گەراسيموۆ كەتەرىندە  كەشىرىمنىڭ  بەتىنە   قاراي  دا  المادى.

...ارناۋلى كوميسسيا اتاۋ-احيرەتسىز كەتكەندەي مە، قالاي؟ پالەن اي ءوتتى –تىم-تىرىس. ءسىرا، سوكپ-نىڭ تاقاپ قالعان قۇرىلتايى «كوسەمدەردىڭ» ءوزارا ەسەپتەرىن شيەلەنىستىرىپ، ىشكى ىرىڭ-جىرىڭدارى رەتتەلە قويماي، «بوزتاەۆتىڭ ماسەلەسى» ىسىرىلا تۇردى  ما؟ جوق. سەمەيدە پوليگونعا قارسىلىق جيىن جيىلەپ، «پوليگون  جابىلسىن!» دەگەن تالاپ قازاقستاننىڭ، كسرو-نىڭ شەگىنەن شىعىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، كەيىن باسپاسوزدە اشىق  جازىلعانداي، كسرو-دا يادرولىق پوليگوندارعا جۇمسالار قارجى سارقىلا باستاعان دا، كسرو باسشىلىعى شىندىقتى بۇركەمەلەيتىن  جالعان ۇرانعا جارماسىپ، اتوم-يادرولىق پوليگونداردى جابۋعا دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى بولىپ  كىرىسەتىندىكتەرىن داۋرىعا مالىمدەدى.  ول «تاريحي قادامىنا»  جۇزدەن استام وبكومنىڭ بىرەۋىنىڭ سەكرەتارى كوتەرگەن دابىل سەبەپشى بولعانىن مويىنداۋ «ىڭعايسىز» كورىنىپ، ايتەۋىر، باستاعان الماتىمەن پىكىرلەسىپ، پوليگونعا قارسىلىقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ءبىرى جاساعانى دۇرىس بولادى جانە بەدەلدى ۇيىم كەرەك دەلىنسە كەرەك. قاي رەسپۋبليكادا بولسىن جازۋشىلار وداعى – ەڭ تانىمال ۇجىم. بىزدە دە سول ەسكەرىلگەن بولار، ماسكەۋدەن كوميسسيا كەلەتىن كۇنى (نە ءبىر كۇن ەرتە، نە ءبىر كۇن كەش ەمەس!) وداق باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى و. سۇلەيمەنوۆ جينالىس وتكىزىپ، «نەۆادا-سەميپالاتينسك» قوزعالىسى قۇرىلاتىنىن  حابارلادى. قوعامدىق قوزعالىستى قۇرۋدى گ.كولبين مەن ن.نازارباەۆتىڭ كەڭەسىپ شەشكەنى ءسوزسىز، ال وعان دوسى ولجاستىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىن، دەرەۋ جيىن وتكىزۋىن ىسكە اسىرعان ن.نازارباەۆ دەي الامىن. بۇل ىڭعايدا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى اكەجان قاجىگەلديننىڭ كەيىنىرەكتە بىلاي دەگەنى بار: «قوزعالىس جۇمىسىن رەتتەپ وتىرۋ قاجەت دەلىنىپ، ونى جۇرتقا بەلگىلى ادامداردىڭ بىرىنە تاپسىرۋ ۇيعارىلدى دا، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ جولى بولدى»  («دات-وپ» گازەتى. 01. 12. 2016 گ.).

         سودان 3-4 كۇن كەيىن بولار، «پوليگونعا قارسى كۇرەستى جازۋشىلار وداعىنىڭ دەپۋتات جازۋشىلارى باستاپتى، دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ پارلامەنتتەرىنە حات جازاتىن بولىپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتتى (ودان نە شىققانىن الدىن الا ايتا وتىرسام. اتومدى دەرجاۆالار دا، باسقالار دا ايىلدارىن جيعان جوق. مىسالى. كسرو 1990-جىلى كۇزدە «جاڭا جەر» پوليگونىندا كەلەسى سىناۋىن جاسادى). جازۋشى دەپۋتاتتار: و. سۇلەيمەنوۆ، د. سنەگين، ق. مىرزاليەۆ، س. مۇراتبەكوۆ تورتەۋىنىڭ ءماجىلىس جاساپ، «رەسپۋبليكا شەگىندەگى پوليگونداردى جابۋدى تالاپ  ەتەمىز!» دەپ قارار قابىلداعاندارى پاش ەتىلىپ، حاتتار دا جاريالاندى. سودان ون شاقتى كۇننەن كەيىن قۇرداسىم قادىر مىرزاليەۆكە جولىعا قالىپ: «يا، قادىريا، «چەتىرە بوگاتىريا» بولىپ، كەشىرىم بوزتاەۆتان «بۇرىنىراق» قيمىلداعان ەكەنسىڭدەر، ءا؟» دەپ قاعىتتىم. ول: «بوزتاەۆتان ءبىر اپتا كەش قوزعالساق تا، ولجاستىڭ ارقاسىندا ءبىر اپتا وزىپ كەتتىك»، دەپ كۇلىپ كەتە  باردى. ولجاستا  «مەن!» دەگىسى كەلگەندە قانداي ەسەپتىڭ بولسىن شەشۋىن وزىنە  پايدالى ەتە قوياتىن «قاسيەت» بار.

ەندى كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ  «سەمەي پوليگونى»  كىتابىنا (1992 ج.) كوز جۇگىرتەلىك:

«مەنىڭ جەدەلحاتىم قىرىق جىل بويى يادرولىق سىناۋلاردىڭ جەمتىگى     بولىپ جاتقان قازاقستاننان كرەملگە سەمەي پوليگونىن جابۋدى تالاپ ەتىپ جەتكەن تۇڭعىش رەسمي قۇجات بولدى... ول قالجىراعان قارالى دالانىڭ قارعىس داۋىسى ەدى... مەن تاۋەكەل ەتتىم... ەرتەڭگى كۇنگە سەندىم، قۇرباندىقسىز   بولماس  كۇرەسىمنىڭ  ماقساتىن  قادىر تۇتتىم...».

بىرەر ايدان كەيىن كەشىرىمدى الماتىدا  جولىقتىرىپ:

-كرەملدى نىساناعا العانىڭ مىقتىلىق بولدى. ماماي باتىردىڭ ۇرپاعى  ەكەنىڭدى  دالەلدەدىڭ! - دەگەنىمدە  ول  ادەتىنشە  سال  جىميىپ:

-اتومنىڭ  سۇمدىقتارىن ەستىپ، سىرتتاي دا شىداي الماي، نە ىستەسەم ەكەن   دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، سەمەيگە اپارعاندارى ءجون بولدى. قىزمەتتىك قۇىمدى      پايدالاندىم دا، سىناۋ اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ قۇپياسىن ءبىلىپ الدىم. سەن ولاردىڭ ءاربىر جارىلىستى تۇسىرگەن فيلمدەرىن كورسەڭ... مەن اشۋدان جارىلىپ كەتە جازدادىم، ءتىپتى  جىنداناتىن شىعارمىن دەپ  تە  سەكەمدەندىم. ءۇش  تۇن  بويى  ادامشا  ۇيىقتاي  دا المادىم...

-گورباچەۆتى «اتاتىنىڭدى» گۇلزياڭا  ايتتىڭ با؟

-ارينە. بايبىشەمنەن ەشتەڭەنى جاسىرعان ەمەسپىن. ەل مەن جەردىڭ قاسىرەتىنە  شىداپ  جۇرە  المايتىنىمدى  ايتتىم. ەرمىنەزدى  عوي، قولدادى.   حات جازاتىنىمدى اۋەلى وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىمەن كەلىستىم. ءوزىم عانا قول قوياتىنىمدى، نە بولسا دا ءوزىم كورىپ الاتىنىمدى ەسكەرتتىم. ولار ءتۇسىندى.

-وۋ، ماسكەۋدىڭ سەنى پارتيادان شىعارىپ، قىزمەتتەن قۋىپ تاستاۋى وپ-وڭاي  ەدى  عوي؟! –دەسەم، كەشىرىم تاعىدا جىميىپ:

-ەكى تۋماق تا، ەكى ولمەك تە جوق قوي؟! وسكەمەنگە قايتىپ بارىپ، باياعى كومبيناتقا قاتارداعى مەتاللۋرگ بولۋىما تيىم سالا الماس دەپ ءتۇيدىم، - دەگەنى...

...ءبىر  كۇنى الماتىدان كولبين تەلەفون سوعىپ:

-كەشىرىم بوزتاەۆيچ، سالەمەتسىز بە؟ كوڭىل كۇيىڭىز جاقسى دەپ سەنەم،      نەگە دەسەڭىز - ۇلكەن كوميسسياعا ۇپاي بەرمەي قالدىڭىز عوي، سولاي  ەمەس  پە؟ – دەدى.

-ەسەن-ساۋسىز با، گەننادي ۆاسيلەۆيچ؟ جاقسى پىكىرىڭىز ءۇشىن راحمەت! ايقايلاپ كەلىپ، اۋزى بۋىلىپ كەتسە دە، ول تىنىشتالاتىن كوميسسيا ەمەس، ەسكى جىلدى وتكىزىپ، ەسىن جيىپ، جاڭا جىلدا جاڭا قارقىنمەن كىرىسىپ، كوپ  كەشىكپەي  بىردەڭەسىن  ايتار.

-ءا، تاپتىڭىز، ءدال سولاي بولدى. كسرو قورعانىس ءمينيسترى يازوۆ مەنىمەن جاڭا عانا سويلەستى. پارتيا مەن ۇكىمەت سەمەي پوليگونى ماسەلەسىن قاراۋدى ۇيعارىپتى. ماسەلە شەشىلگەنگە دەيىن بيىلعى جارىلىستاردىڭ قالعان ەكەۋىن جۇزەگە اسىرۋ كەرەك كورىنەدى. مەنىڭ  پىكىرىمدى  سۇرادى، كەشىرىم بوزتاەۆيچ، ەستىپ  وتىرسىز  با؟

-تىڭداپ  وتىرمىن، ال ءسىز نە دەدىڭىز؟

-مەنىڭشە، كەلىسىم  بەرۋگە  بولادى.

-جوق، گەننادي ۆاسيلەۆيچ، كەلىسىم  بەرۋگە  بولمايدى!

-نەگە؟ ولار سوڭعى ەكى جارىلىستىڭ وتەمىنە بيىلعى سىناۋلاردىڭ دا  وتەمىن قوسىپ، ءبىر-اق تولەپ بەرەمىز دەپ وتىر.

-كەشىرىڭىز، بىزگە  ونداي  انەكدوتتىڭ  كەرەگى  شامالى...

-نە دەدىڭىز؟!  پارتيا مەن ۇكىمەت ماقۇلداعان شارا سىزدىڭشە انەكدوت پا؟!

-گەننادي ۆاسيلەۆيچ، ويىمدى اياقتاۋعا مۇرسات بەرىڭىز. پوليگون ورناعاننان بەرگى قىرىق جىلدا سەمەيدىڭ جەرى 454 رەت ءدۇمپىدى، بۇل – باسقا كەساپاتتى بىلاي قويعاندا، بەسىكتەگى سابيلەرىمىز 454 رەت شوشىپ وياندى دەگەن ءسوز. بومبالاردىڭ زاردابىنان جۇزدەگەن ادام قايتىس بولدى، مىڭداعان ادام مۇگەدەك بولدى. سەمەي توپىراعىنا سىڭگەن ۋدان ءالى نەشە ۇرپاعىمىز  بەينەت  تارتادى، ول  بىزگە  بەلگىسىز...

-كەشىرىم بوزتاەۆيچ!..

-گەننادي ۆاسيلەۆيچ، كەشىرىڭىز، مەن ءسوزىمدى اياقتايىن. جاڭا سابيلەردى اۋىزعا الدىم عوي، سونىڭ جالعاسىن تىڭداۋىڭىزدى وتىنەمىن. دۇنيەجۇزىلىك زەرتتەۋلەر انىقتاپ وتىرعانىنداي، جالپى اتوم-يادرولىق سىناۋ ايماقتارىندا ءاربىر مىڭ بالانىڭ ۇشەۋ-تورتەۋى، ەڭ ارى كەتكەندە التاۋ-سەگىزى زارداپ شەگەدى ەكەن، ال بىزدە بۇل تسيفر الپىسقا جەتىپ وتىر، - سۇمدىق پا، سۇمدىق ەمەس پە؟! ياعني، گەننادي ۆاسيلەۆيچ، جاڭا جارىلىسقا ءبىز، سەمەيلىكتەر، جول بەرە المايمىز! قىرىق جىل بويعى  قايعى-قاسىرەتىمىزگە كوك تيىن وتەماقى بەرمەگەن ۇكىمەت ەندى ەكى جارىلىستان  سوڭ  جارىلقايدى  دەگەنگە، مىسالى، ءسىز  سەنەسىز  بە؟

-كەشىرىم بوزتاەۆيچ، سوڭعى ەكى سىناۋدى ميحايل سەرگەەۆيچ    گورباچەۆ جولداس قۇپتاپ وتىر. نۇرسۇلتان ابىشەۆيچ تولىق حاباردار. ءبارىمىز دە – پارتيانىڭ سولداتىمىز، ولاي بولسا، ءبىز بىلاي كەلىسەيىك: سىزدەر سوڭعى ەكى جارىلىستى قامتاماسىز ەتىڭىزدەر، جۇرتشىلىقپەن ءتىل تابا  سويلەسىڭىزدەر، تۇسىندىرىڭىزدەر، بۇل جاقتا ءبىز دە ءبارىن ويلاستىرامىز. كەلىستىك پە؟ – دەگەن كولبيننىڭ ۇنىندە «كەلىسپەي قايدا باراسىڭ؟!» دەگەن ىزعار بولدى. قابان سەكىلدى توڭمويىن ابىلەتتىڭ سىرىنا قانىق كەشىرىم ونىمەن ارى قاراي ءسوز تالاستىرۋ بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن اڭعارعان. «كەلىسپەيمىن! ەڭ قيراتقاندا قىزمەتتەن قۋارسىزدار، ەرىكتەرىڭىز، ال مەنىڭ ەكى قولىما ءبىر جۇمىس تابىلار!» دەگىسى كەلگەن ويىن تەجەپ، ادەيى ۇندەمەدى. – جولداس بوزتاەۆ، نەگە  ۇندەمەيسىز؟

-ويلانىپ  وتىرمىن.

-ويلانىڭىز. ەكى-اق رەت سىناۋدىڭ اتى – ەكى-اق رەت سىناۋ. ودان  كەلە قويار اپات جوق شىعار، ويلانىڭىز! – كولبين تەلەفونىن جابا سالدى. كەشىرىم ويعا قالدى: «تاعى ءبىر تۇقىل قىلتيدى دەشى. كوميسسيا قانداي شەشىم جاساسا دا، كورىپ الۋشى ەدىم، ال مىناۋ الدەكەڭنىڭ «ءالاۋلايىم  بىتسە، ءحالاۋلايىم بار» دەگەنىنىڭ كەرى مە؟.. جوق، بىزگە «ءحالاۋلايىم» كەرەك ەمەس!». توقتاي قال، كەشىرىم، توقتاي قال! و تىقىر مەن بۇ تىقىر... الايدا ءتۇبى ءبىر تىقىر. جۋىقتا، ويدا جوقتا، يادرولىق قارۋلاردىڭ «اكەسى» - باس كونسترۋكتور  سەمەيگە كەلىپ قايتقان جوق پا؟! فاميلياسىن ءوزى دە، وزگە دە اتاماعان (قۇپيا!), نىسپىسىنىڭ دا «بوريس ۆاسيلەۆيچ» ەكەنى ءدۇدامال ول مەيمان سەنىمەن ءبىرجارىم ساعات «شۇيىركەلەسىپ»: - يادرولىق قۇرالداردىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساۋدا امەريكا قۇراما شتاتتارىنان قالىپ قويماۋىمىز كەرەك. سول يگى  ماقساتپەن وسىندا سوڭعى ءۇش سىناۋدى وتكىزبەي بولمايدى. ءۇش-اق جارىلىس: بىرەۋى– 50 كيلوتوننا، ال ەكەۋى– 20 كيلوتوننادان. سوعان  كەدەرگى جاساماۋلارىڭىزدى قالايمىز، سودان سوڭ پوليگون جابىلادى، - دەمەدى مە؟ دەدى. بىراق سەن دىزگىن-شىلبىرىڭدى ۇستاتپادىڭ. سىرت كوزگە قويدان قوڭىر كورىنەتىن سەنىڭ ادىلەتتىلىك ءۇشىن ءبىر قيسايعان جاعىڭنان  تۇرماي  جاتىپ  العانىڭ  عاجاپ!

باس كونسترۋكتوردىڭ سونداعى «ءۇش-اق» سىناۋى ەندى «ەكى-اق سىناۋ» بولىپ، انە، كولبين  ارقىلى  قايىرىلدى...

 ك.بوزتاەۆ وبلىستىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەرەمەنكوعا تەلەفون شالىپ، وقىس جاڭالىقتى ايتىپ بەرىپ: «اناتولي سەمەنوۆيچ، جوعارىدان ءبىزدىڭ كەلىسۋىمىزدى، جۇرتشىلىققا ءتۇسىندىرۋىمىزدى تالاپ ەتكەن نۇسقاۋ كەلەتىنىن اڭعارىپ وتىرعان شىعارسىز. ءبىزدىڭ باسشىلار دا دەن قويار، تالقىلار. امال جوق، بىردەڭە دەۋىمىز كەرەك، بىراق ءبىز ولارعا كارتامىزدى اشپاي، ءوز ءسوزىمىزدى وتكىزەتىن بولايىق» دەدى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ماركەن ءشايجۇنىسوۆتى شاقىرىپ الىپ، «ءالاۋلايدىڭ» اقىرىن وعان دا ايتىپ: - قاي جەردە جيىن وتكىزۋگە تۋرا كەلسە، سول جيىندا  ەكى  جارىلىسقا جۇرتشىلىقتىڭ قارسى پىكىردە بولۋىن قازىردەن       باستاپ ويلاستىرالىق. وزىمىزدە اناۋ «كوكەلەرىمىزگە» كوزبە-كوز سوزدە «ءيا، دۇرىس قوي!» دەرمىز، بىراق  شىعا  بەرە  وزىمىزشە  قيمىلدالىق، - دەدى.

«ەكى-اق رەت سىناۋدىڭ» سارىنى كەشىكپەي-اق ەستىلدى. جوعارىدان جەتەر نۇسقاۋ جەتتى. نۇسقاۋدىڭ ىمىنا وراي ءىرى ۇجىمداردا جيىن وتكىزۋ باستالدى. پوليگوندى جابۋدى تالاپ ەتۋشى كوپشىلىك «سوڭعى» ەكى جارىلىسقا دا قارسى شىقتى. ارينە، اۋەن بىرجاقتى بولعان جوق، كەشە: «بوزتاەۆ – ۇلتشىل. كسرو-نىڭ قورعانىس مۇددەسىنە قارسى!» دەپ شۋلاعان توپ-توبىر بۇگىن: «بوزتاەۆ اقشاعا قىزىعىپ، ەكى جارىلىسقا كەلىسىپ، جۇرتشىلىقتىڭ مۇددەسىن اياقاستى ەتىپ وتىر!» دەپ قيقۋلادى. قالامى قيسىق جۋرنالشىلار پايدا بولىپ، كەشىرىمنىڭ اۋزىن دا، ادىمىن دا   اڭدىدى، بىراق اۋزىنا قاقپاق بولا المادى، اياعىنا شىدەر سالا المادى. وعان ءبىر مىسال – كوپشىلىككە تانىمال، تاباندى دا ءادىل جۋرنالشى جۇماش كەنەبايدىڭ (كوكبورىنىڭ): «...25-تامىزدا سەمەي قالاسىندا قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى ۇيىمداستىرعان ۇلكەن جيىن بولىپ ءوتتى... بىزگە جەتىپ جاتقان حابارلارعا قاراعاندا،        بوزتاەۆ سوڭعى جارىلىستاردىڭ جاقتاۋشىسى ەدى، بىراق جيىندا سويلەگەن ءسوزى مۇلدەم كەرى  اسەر ەتتى... بۇل ارادا دا ك. بوزتاەۆ جارىلىستى جاقتاۋشى ەمەس، كەرىسىنشە، قاسىرەت شەككەن جەرلەستەرىنىڭ جاناشىرى  ەكەنىن اڭعارتتى»، دەپ  جازعانى («ازات» گازەتى).

سەمەيدە وتكىزىلگەن ول جيىنعا قاتىستى ماعلۇمات باتىل جۋرنالشى، ساۋاتتى ساياساتكەر باتىرحان دارىمبەتتىڭ «ازات قوزعالىسى» كىتابىنداعى («وركەنيەت» باسپاسى، الماتى، 2001 ج.) «جاڭا كۇرەس مايدانى» ماقالاسىندا  دا  بار. وقىلىق:

«...«ازاتتىڭ» بۇدان كەيىنگى ءىرى جۇمىسى – سەمەي پوليگونىن جابۋ بولدى. ويتكەنى وداقتى ساقتاۋ جونىندەگى رەفەرەندۋمدى تولىق وتكىزە الماعان (وعان بالتىق ەلدەرى، مولدوۆا، گرۋزيا، ارمەنيا مۇلدە داۋىس  بەرگەن جوق) سوۆەت باسشىلىعى ەندى سەمەيدە ەكى جارىلىس جاساۋ جۇمىسىن قولعا الدى. بۇعان دەيىن پارمەندى ارەكەت ەتىپ كەلگەن «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسى ءدال وسى كەزدە ۇندەمەي قالدى... 1991-جىلدىڭ شىلدە-تامىز ايلارىندا رەسپۋبليكانىڭ ون وبلىسىنان جينالعان «ازات» جاساعى يادرولىق   پوليگوندى  قورشاۋعا  الدى. بۇل  ارەكەتتى  م. ەسەناليەۆ   باسقاردى (ول تۇستا ميحايل يۆانوۆيچ (حاكىم تىلەگەنۇلى) ەسەناليەۆ «ازات» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى بولاتىن، - ع. ق.). اقىر سوڭىندا يادرولىق ەكى جارىلىس جاساۋدىڭ ورنىنا سوۆەت باسشىلىعى سەمەي پوليگونىن جابۋعا شەشىم قابىلدادى. بۇنداي شەشىم قابىلداۋدى 19-تامىز كۇنگى بۇلىك   تەزدەتىپ  جىبەرگەندەي  بولدى».

19-تامىزداعى بۇلىك (گكچپ) الدىندا رەسەي پرەزيدەنتى ب. ەلتسيننىڭ الماتىدا بولعانى ءمالىم. ول دوستىق ۇيىندە جۋرنالشىلاردى قاتىستىرا ءماجىلىس وتكىزگەندە باتىرحان: «بوريس نيكولاەۆيچ، سەمەي پوليگونىن قاشان جاباسىزدار؟ ەل كۇتە-كۇتە شارشادى!» دەگەندە ەلتسين: «جابامىز، جاقىن كۇندەردە مىندەتتى تۇردە جابامىز!» دەپ جاۋاپ بەرىپتى (اتالعان ماقالادان الىندى). مۇنى سول ماجىلىستە بولعان جۇماش كوكبورى راستاپ  جازدى.

مىنە، زۇلمات ورداسى بولعان پوليگوننان قۇتىلۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەستى كىمدەردىڭ باستاعانى، كىمدەردىڭ قوستاعانى تاريحقا وسىلايشا ناقتى جازىلىپ قالىپ جاتىر.

(«گكچپ» دەمەكشى، ونى م. گورباچەۆتىڭ ءوزى جوبالاپ، نە ىستەلۋى كەرەگىن باستان-اياق ءتۇسىندىرىپتى. كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى         ا. لۋكيانوۆ جاسى 80-گە تولار الدىندا «نەزاۆيسيمايا گازەتانىڭ» ءبولىم رەداكتورى روزا تسۆەتكوۆامەن سۇحباتىندا (2010 گ. 05-18. «و كرۋتىح پوۆوروتاح  يستوري») تاپتىشتەپ ايتىپ بەردى.)

«شىندىق پەن داڭعويلىق ايقاسقا ءتۇستى... ەكى جارىلىستى وتكىزۋ  كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلە رەسپۋبليكا جوعارعى سوۆەتىنىڭ جابىق ماجىلىسىندە شەگىنە جەتكەن تارتىس جاعدايىندا قارالدى. بەلگىلى توپتىڭ دەپۋتاتتارى شۋىلداپ، ايقايلاپ، ەدەندى تەپكىلەپ، ا.س. ەرەمەنكو ەكەۋىمىزدى سويلەتپەي قويدى... كەيبىر جولداستار شيەلەنىستى جاعدايعا بايلانىستى ماعان: سويلەمەي-اق قويىڭىز، دەپ اقىل بەردى. بىراق مەن سويلەدىم. ءوز پىكىرىمىزدى پارلامەنتكە جەتكىزۋ مەنىڭ مىندەتىم ەدى. وكىنىشكە قاراي، ويىمدى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى» (ك. بوزتاەۆ.  «قاينار قاسىرەتى»).

ەكى كورىنىس. بىرىندە: سەمەي پوليگونىن جابۋ ءۇشىن كۇرەستى باستاپ، قايمىقپاي جۇرگىزۋشى كەشىرىمدەر. ەكىنشىسىندە: حالىق تاعدىرىن بيلىكتىڭ قاباعىنا ساتقان كەيبىر دەپۋتاتتار (وي مەن ءسوز ەركىندىگىن شەكتەگەن بەتپاق بيلىككە جاعىنۋشىلارعا جول اشىق قوي).

قاي حالىقتىڭ بولسىن تىرلىگىندە قاشاندا كەرەعارلىقتار كەزدەسە بەرەدى. ءبىزدىڭ باسشىلىقتاعى كەيبىرەۋلەر كرەسلوسى مەن پورتفەلىن كۇيتتەپ جۇرگەندە باسقا جۇرت قايىرىلىپ قاراپ، ادامگەرشىلىك ۇلگىسىن انىق تانىتتى.   ماسەلەن، الەمگە ايگىلى فيزيك، اكادەميك ەۆگەني پاۆلوۆيچ ۆەليحوۆ كەشىرىممەن حابارلاسىپ، سەمەيگە ادەيىلەپ ەكى رەت كەلىپ، سىناۋ جۇرگىزىلگەن جەرلەردى ارالاپ، تۇرعىندارمەن اڭگىمەلەسىپ قايتتى دا، حالىق دەپۋتاتتارى الدىندا، عالىمدار ورتاسىندا نىق سويلەپ: «سەمەي پوليگونىن جابۋ جونىندەگى تالاپ دۇرىس!» دەپ تۇجىردى. سولاي دەپ گورباچەۆكە حات تاپسىردى. اتاقتى حالىقارالىق جۋرنالشى گەنريح اۆەريانوۆيچ بوروۆيك كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا، تەلەراديو ورتالىعىندا باتىل سويلەپ، سەمەيدەگى يادرولىق  سىناۋلاردى دەرەۋ توقتاتۋدى تالاپ ەتۋ ورىندى ەكەنىن اشىپ ايتتى، ونىڭ پىكىرى شەت ەلدەردىڭ  اقپارات  قۇرالدارى  ارقىلى  بارلىق  قۇرلىققا  تارادى. سول تۇستا كەشىرىمدى ۋكراينالىق جازۋشى، دارىگەر، كسرو حالىق دەپۋتاتى يۋ.ششەرباك، سوكپ وك حاتشىسى ل.زايكوۆ، كسرو قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى م.مويسەەۆ جانە باسقا كوپتەگەن قايراتكەرلەر قولدادى.

قازاقستاننىڭ كرەملدەگى وكىلى سەرىكبولسىن ءابدىلدين، كسرو جوعارعى كەڭەسى ەكولوگيا جانە تابيعات كوميسسياسىنىڭ توراعاسى كاكىمبەك سالىقوۆ، «ازات» قوعامدىق قوزعالىستارىنىڭ باسشىلارى، البەتتە، حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاستى، تالابىن قولداستى، پوليگوننىڭ شەكسىز قيمىلىن تەجەستى.

قازاق قادىرلەپ ايتا جۇرەر ءبىر تۇلعا – ۆلاديمير نيكولاەۆيچ لوبوۆ! 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاىس باستالعاندا، گورباچەۆ-كولبين مەن ونىڭ ارعى-بەرگى قۇيىرشىقتارى جازىقسىز قازاق جاستارىنىڭ قانىن توگەردە گورباچەۆ ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى ۆ. ن. لوبوۆقا الماتىعا  جەدەل تۇردە اسكەر كىرگىزۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىپتى. سوندا ۆلاديمير نيكولاەۆيچ: «مەنىڭ قۇزىرىمداعى اسكەر ءوز حالقىمەن سوعىسپايدى!» دەپ، تۇيسىكسىز بيلىككە باعىنباپتى. سول باتىر كومانداشى حاقىندا ك. بوزتاەۆ جوعارىدا اتالعان  كىتابىندا  ىلتيفات-ريزاشىلىقپەن  مىناداي  اڭگىمە  شەرتكەن:

«ۆچ ارقىلى اڭگىمەنىڭ بىرىندە سەمەي وبلىسىنان سايلانعان كسرو حالىق دەپۋتاتى، ول كەزدە ۆارشاۆا كەلىسىمىندەگى بىرىككەن قارۋلى كۇشتەر     شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى ۆ. ن. لوبوۆ ماعان كسرو پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعا بويىنشا سەمەي پوليگونىنداعى يادرولىق جارىلىستى جالعاستىرۋعا  ارەكەت جاسالىپ جاتقانىن حابارلادى. ۆلاديمير نيكولاەۆيچ پوليگونداعى جارىلىستاردى توقتاتۋدى جاقتايتىن ەدى، بىراق قىزمەت بابىنا بايلانىستى اشىق قارسى شىعا الماعان. ول ءبىزدىڭ ەلدە ۇلكەن بەدەلگە يە ەدى. سەمەي ءوڭىرىن ارالاپ شىققان. ۆلاديمير نيكولاەۆيچتىڭ ايتقانى مەنى قاتتى تىكسىندەردى...  وقيعانىڭ الدىن الۋعا تاعىدا بەل بايلادىم. كسرو پرەزيدەنتىنە تاعى حات جازىپ: «مازاسىزدىعىم ءۇشىن مەنى سوكپەڭىز. اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنى ەندى كسرو پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن سەمەي پوليگونىندا يادرولىق جارىلىستى جالعاستىرماق نيەتتە ەكەنى ماعان ءمالىم بولدى. ەگەر شىنىندا سولاي بولىپ شىقسا، وندا ول ءبىزدىڭ ايماقتىڭ حالقىنا ۇلكەن سوققى بولىپ تيەدى جانە ونىڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوعارىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس!» - دەدىم.

گورباچەۆ  حاتىمدى   اسكەريلەرگە  جىبەرىپتى. ۆ. بۋكاتوۆ الىسىمەن                     ن. سافرونوۆقا تەلەفون سوعىپ: «بوزتاەۆقا بۇل فاكتىنى  كىم، قالاي جەتكىزدى؟!» دەپ  الاسۇرىپتى.

وسى تۇستا ءبىر سۇراق يىقتاپ تۇر. ارميا گەنەرالى ۆ. ن. لوبوۆ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا كرەمل قۇپياسىن اشىپ بەردى، ال ونىسى ءوز ورتاسىنا جاساعان وپاسىزدىعى ەمەس پە؟!. جوق، ولاي ەمەس! ۆلاديمير نيكولاەۆيچ بيلىك باسىنداعى توپتىڭ وزبىرلىعىن، بۇل جولى وڭاشا اڭگىمەدە بولسا دا، ەكىنشى رەت اشكەرەلەدى! سول جولى دا گەنەرال  ەمەس، ازامات سويلەدى!

...ۋاقىت جىلجىپ، قازاقستاننىڭ ساياسي اۋا رايى وزگەرە باستادى. الداۋ-ارباۋ كاسىبىنە جەتىك كولبين كەلگەن ىزىمەن ماسكەۋ اسىپ كەتە باردى.      سەمەي پوليگونىنىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ باعىتىنداعى كۇرەس كۇشەيە ءتۇستى. «ازات» قوزعالى قانات جايدى.

قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتى 1990-جىلعى مامىردىڭ 15-ءى كۇنى ۇندەۋ جاريالاپ، ءبىر اپتادان سوڭ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى «سەمەي وبلىسىنداعى يادرولىق پوليگون تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. قاۋلىنىڭ پارمەنى بىلايشا بولدى: «...سەمەي وبلىسىنداعى پوليگوندا جانە قازاق كسر-نىڭ تەرريتورياسىنداعى باسقا دا پوليگونداردا يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا، جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋدىڭ بارلىق ءتۇرىن سىناۋعا  تيىم  سالىنسىن!»...

البەتتە، وزبىرلىق – ويسىزدىقتىڭ سويىلى. قازاقستان، ءتىپتى جەر ءجۇزى  ناگاساكي مەن حيروسيما ويرانىنان سوڭ قىرىپ-جوياتىن قارۋلارعا قارسىلىق جاساپ جاتسا دا، م. گورباچەۆ 1990-جىلدىڭ قازان ايىندا سەمەي يادرولىق پوليگونىندا سىناۋ جۇرگىزۋدى 1993-جىلعى 1-ءنشى قاڭتارعا دەيىن ۇزارتۋ  تۋرالى شەشىم شىعاردى. ونىسى اياق وزىمدىكى دەپ كوسىلە بەرۋى ەدى. «كسرو پرەزيدەنتى ەمەس، قارۋلى كۇشتەردىڭ باسقولباسشىسى رەتىندە قورعانىس كەڭەسىنىڭ شەشىمىن شىعارعانى ونىڭ اسكەري ساۋاتسىزدىعى بولدى دا، قاۋلىسى ادىرا قالدى»، دەپ  كۇلگەنى  بار  كەشىرىمنىڭ.

پوليگون «حيكاياتى» ك. بوزتاەۆ پەن ونىڭ قىزمەتتەس، مۇددەلەس سەرىكتەرىنە جانە ءبىر ۇلى مىندەتتى جۇكتەگەن بولاتىن. گورباچەۆقا جازعان      ەكىنشى حاتىندا كەشىرىم، كرەملدىك كوميسسياعا ەسكەرتكەنىندەي، 40 جىلعى قيامەتتە جۇدەپ-جاداعان، قايعى-قاسىرەتكە دۋشار بولعان سەمەيلىكتەرگە ءبىر تيىن دا وتەماقى تولەنبەگەنىن كولدەنەڭ تارتتى جانە سول 40 جىلعا وتەماقى تالاپ ەتەتىنىن اشىق تا اشىنىپ مالىمدەدى. ەردىڭ تاۋەكەلدەن اينىعانى –      ەزگە اينالعانى. كەشىرىمنىڭ بالشىعى ەزىلمەسكە يلەنگەن-ءدى. ول پوليگوندى جابۋ كۇرەسى مەن وتەماقى ءوندىرىپ الۋ  كۇرەسىن  ۇشتاستىردى.

پوليگوننىڭ اشىلۋىنا، جوسپارعا ساي جۇمىس ىستەۋىنە كسرو-نىڭ وتىزدان استام عىلىمي-زەرتتەۋ ۇجىمى جۇمىلدىرىلعان ەكەن. كەشىرىم             سولاردىڭ بىرازىمەن ءوزى سويلەسىپ، باسقالارىنا وبلىستىڭ بىلىكتى قىزمەتكەر-ماماندارىن جىبەرىپ، التى ايدىڭ ىشىندە وتەماقى مولشەرىن انىقتادى. الگى ۇجىمدارعا ءوز قورىتىندىلارىن راستاتىپ قول قويدىردى دا، قاۋلى ءماتىنىن  ازىرلەپ الىپ، ماسكەۋگە اتتاندى. گورباچەۆتىڭ، وتەماقى جونىندەگى قاۋلىنى قولداۋى قاجەت قارجى باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. الايدا ولاردىڭ ءبارى دە «كورەيىك، ويلانايىق» دەگەن ازباس-توزباس سوزدەن قىتاي قورعانىن جاساپ الىپ تىندى. گورباچەۆقا ەكىنشى جولى بارعانىنان دا دانەڭە شىققان جوق. ول،  ەكى  كوزى  شىنىشا  جالتىراپ:  «شەشەتىن  بولامىز»  دەي  سالدى.

(1986-جىلعى جەلتوقسان «بۇلىگىنەن» سوڭ گورباچەۆ قازاققا كوزىنىڭ اعىمەن قارايتىن بولعان. سول ىڭعايدا «ەپوحا» گازەتىنىڭ ءبىر دەرەگى ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعانى. گازەت 2006-جىلعى 14-سانىندا كسرو-نىڭ اسا شەبەر سىناۋشى-ۇشقىشى توقتار اۋباكىروۆكە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس قۇجات الدىنا العاش بارعان ساتتە گورباچەۆتىڭ: -«دالالىقتاردى   ارى  تارتىڭدار! - دەپ  ىسىرىپ تاستاعانىن  جازدى.)

كەشىرىم ماسكەۋگە سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر پلەنۋمىنا بارعان جولى كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. رىجكوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولدى (بۇرىن ورايىن كەلتىرە الماعان). 1990-جىلعى قازان ايىنىڭ 2-ءسى. كەشىرىم بىلاي دەيدى: «كەشكى ساعات 10 بولسا دا، قابىلداۋ بولمەسىندە ءبىراز كىسى بار ەكەن. ولار وبلىستىق، ولكەلىك باسشىلار بولاتىن... مەن دە كەزەگىمدى كۇتتىم. ۋاقىتتىڭ كەشتىگىنە  قاراماستان، رىجكوۆ مەنى زەيىن قويا تىڭدادى. مەن وعان وبلىستىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك اۋىر جاعدايى تۋرالى، يادرولىق پوليگوننىڭ زارداپتارى تۋرالى جان-جاقتى ءارى ۇزاق اڭگىمەلەدىم. ايتقاندارىم نيكولاي يۆانوۆيچكە جاڭالىق بولىپ اسەر ەتكەنىن سەزىپ وتىردىم. ول مەنىڭ ءسوزىمدى بولگەن جوق، تەك اندا-ساندا قىنجىلىس پىشىندە  باس  شايقاپ قويىپ  وتىردى. سوڭىندا:

-مەنەن  قانداي  كومەك  كەرەك؟  - دەپ  سۇرادى.

-سەمەي وبلىسى بويىنشا قاۋلىنىڭ جوباسى ءازىر. سونى ءسىزدىڭ ماقۇلداعانىڭىز  كەرەك.

نيكولاي يۆانوۆيچ:

-جاقسى! مەن شكاباردناعا ايتايىن، - دەپ ءبىر-اق كەستى.

 (شكاباردنا - مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءىس باسقارۋشىسى.)

...5-ءنشى قازان كۇنى تاسكەسكەن اۋدانىندا ىسساپارمەن جۇرگەنمىن. ول اۋداننىڭ  ەكونوميكاسى  تۇراقتى  دامىپ  كەلە جاتقان.

اۋدان باسشىلارىمەن بىرگە ەگىستىكتەر مەن مال فەرمالارىن ارالاپ       شىققان سوڭ  سوكپ ءححۇ سەزى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ كەڭسەسىنە كىردىك.

ديرەكتور ب. مۇستافين –اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ىسكەر، ينيتسياتيۆالى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. جاڭاشا ويلاي بىلەتىن، ۋاقىت تامىرىن ارقاشان ءدال باسىپ وتىراتىن ادام... اڭگىمەمىزدى ءبىر كەزدە تەلەفون قوڭىراۋى ءبولىپ جىبەردى. مۇستافين ترۋبكانى ماعان ۇسىندى، ن. نازارباەۆتىڭ داۋىسىن ەستىدىم: «جاقسى حابار بار، قاۋلىعا قول قويىلدى، قۇتتىقتايمىن!» دەدى.

(ن. رىجكوۆتىڭ ىسكەرلىك سەرگەكتىگى، ورالىمدىلىعى گورباچەۆتىڭ جىلىمدىعىنا كەرەعار بولعان ەكەن: قاۋلىسىن كەشىرىممەن اڭگىمەلەسكەننەن 3 كۇننەن سوڭ-اق  شىعارىپتى! – ع. ق. ).

بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءبىزدىڭ وبلىسىمىز ءۇشىن بىرەگەي قۇجات – كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «قازاق كسر-ى سەمەي وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىن جەدەلدەتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسىن الدىق. ول شارالاردى ورىنداۋ ءۇشىن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى وزىندىك ءتيىستى قاۋلى قابىلدادى».

بۇل ەكىنشى جەڭىس جاسى الپىسقا تولۋىنا وراي كەشىرىمگە جولدانعان  قۇتتىقتاۋلاردىڭ  بىرىندە  بىلايشا  اتاپ  كورسەتىلدى (ىقشامدالعان ءماتىنى):

«قۇرمەتتى كەشىرىم بوزتايۇلى!

ومىرىڭىزدەگى اسا ەلەۋلى ءجايت – جاسىڭىزدىڭ 60-قا تولۋىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!

...ءسىزدىڭ سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ جايىنداعى ماسەلەنى شەشۋگە، اتوم قارۋلارىن سىناۋلاردان زارداپ شەككەن جۇرتشىلىققا الەۋمەتتىك  قامقورلىق كورسەتۋ جونىندەگى جۇيەنى  جاساۋعا قوسقان ۇلەسىڭىز  تەڭدەسسىز!..

كەشىرىم بوزتايۇلى، ىستىق ىقىلاسپەن قۇتتىقتاپ، مىقتى دەنساۋلىق،  ۇزاق  عۇمىر، مول  باقىت  تىلەيمىن!

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى -  ن. نازارباەۆ.

25 ماۋسىم، 1993 ج.  الماتى قالاسى».

 

...تاعدىر تارىنسا، «دات!» دەي المايمىز. كەشىرىم 66 جاسىندا باقيعا اتتانىپ كەتتى. ءبىتىمى شىمىر ەدى، امال نە، «ردس-تىڭ»  كەساپاتى تيگەن بولار...

...1933-جىلى ماۋسىم ايىندا اياگوز اۋدانىنىڭ اقشاتاۋ اۋىلىندا ۇجىمشار (كولحوز) ۇستاسى بوزتاي مەن قاراپايىم شارۋانىڭ قىزى بالحيانىڭ وتباسىندا  تۋىپ، ءوسىپ، اۋىلدا – باستاۋىش، اۋدان  ورتالىعىندا – جەتىجىلدىق،  اياگوز قالاسىندا – ورتا   مەكتەپتى ءتامامداپ، الماتىنىڭ تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا قۇجاتىن جىبەرىپ، ول وقۋ ورنىنان شاقىرۋ قاعاز كەلگەندە نامىسكەر اكەسىنىڭ قارىزدانىپ قاراجات تاۋىپ بەرۋىمەن الماتىعا ارەڭ جەتكەن كەشىرىمنىڭ ءومىرى – ايتىپ تا، جازىپ تا تاۋىسقىسىز تاماشا حيكايات. بۇرىنعى ەكى وبلىستان قۇرالعان بۇگىنگى شىعىس قازاقستاننىڭ ونەركاسىبىن، قۇرىلىسىن، اۋىل شارۋاشىلىعىن، مادەنيەتىن – بارشا سالاسىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى اسا زور بۇل ازامات - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن زەرتتەيتىن اكادەميانىڭ، حالىقتىق «ەكولوگيا» اكادەمياسىنىڭ  (ماسكەۋ قالاسى) اكادەميگى، سەمەي مەديتسينا اكادەميسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى كەشىرىم بوزتاەۆ - «نايزادان قول بوساسا قالام الىپ» (باۋىرجان مومىشۇلى), ۇرپاعىنا عىلىمي نەگىزدى بەس كىتاپ قالدىردى.  ولار: «العاشقى وتتان اتومعا دەيىن» (1956 ج.), «وسكەمەن قورعاسىن- مىرىش كومبيناتىندا شيكىزاتتى پايدالانۋدىڭ تاجىريبەسى» (1972 ج.),  «سەمەي پوليگونى» (1992 ج.), «قاينار قاسىرەتى» (1995 ج.), «29-تامىز» (1998 ج.). بۇلاردىڭ سوڭعى ۇشەۋى - سەمەي پوليگونىنىڭ تۇتاس تاريحى.

مەن بىلگەن كەشىرىمنىڭ فانتاستيكالىق اڭگىمەلەرى دە بار. كەزىندە شىعىس قازاقستان وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» گازەتىندە جاريالانعان-دى. ءبىزدىڭ تانىسۋىمىز سول گازەت رەداكتسياسىندا باستالعان. بىزدەگى ادەبيەت ۇيىرمەسى جۇمىسىنا وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىنىڭ مەتاللۋرگ-ينجەنەرلەرى كەشىرىم مەن جولداسبەك سمايىلوۆ قاتىسىپ ءجۇردى. بۇگىنگى  بىر اتتەڭىم –كەشىرىم ادەبي دۇنيەلەرىن كىتاپقا اينالدىرىپ ۇلگىرمەدى. «زەينەتكە شىقتىم. ەندى: - بەۋ، فانتاستيكام، قايداسىڭ؟ دەرمىن»، - دەپ ازىلدەي  جىميىپ  ەدى  بىردە. جوق، پوليگونعا تىرەگەن قالامىن بۇرا المادى.

ەندى ءسال شەگىنىس جاساپ، ك. بوزتاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن  سەمەي وبلىسى نەندەي تابىسقا جەتكەنىن ايتا وتىرۋ ورىنسىز بولماس. كەشىرىم پوليگوندى قالايدا جابۋدى عانا كوزدەمەدى، كوپشىلىكتى وبلىستىڭ سان سالالى شارۋاسىن ىلگەرىلەتۋگە جۇمىلدىرۋمەن دە قۇرمەتكە بولەندى. مىسالى، ول ءبىرىنشى حاتشى بولىپ ىستەگەن بەس جىلدا: 69 مەكتەپ، 67 بالاباقشا، 24 اۋرۋحانا-ەمحانا، 28 مادەنيەت ءۇيى مەن كلۋب، قازاقستانداعى تۇڭعىش وفتالمولوگيا (كوزگە وپەراتسيا جاساۋ) ورتالىعى، بالالار سىرقاتىنىڭ سەبەپتەرىن زەرتتەيتىن  ورتالىق سالىندى. 2000 شاقىرىمعا جۋىق جولعا اسفالت توسەلدى.  وبلىس ونەركاسىبى ساپالى ءونىم شىعارۋ جاعىنان 15-ءنشى ورىننان 5-ءنشى ورىنعا كوتەرىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى  جەتىستىك  تە اتاپ-اتاپ ايتارلىقتاي.

 دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعاندا زەينەتكە شىقپاق بولعان كەشىرىم 1991-جىلى وبلىستا الداعى جىلدارى 34 مەكتەپ پەن 33 بالاباقشا سالۋ  ماسەلەسىن  شەشىپ  بەردى...

زەينەتكە شىعىسىمەن «پوليگون – 29-تامىز»  قايىرىمدىلىق قورىن اشۋدى قولعا العان-دى. قوردىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە بولۋىن قالاعان.  ويى ورىندالعان جاعدايدا تاجال-پوليگوننان تاۋقىمەت تارتىپ جۇرگەن            جاندارعا قوسىمشا جاردەم جاسايدى. كومەككە مۇقتاجدار سەمەي وبلىسىندا عانا ەمەس، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا دا بار. قورعا ەلىمىزدىڭ كورنەكتى عالىمدارى، قوعام قايراتكەرلەرى مۇشە بولدى. كەشىرىم ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن ءۇش جىلدا ۇجىم شەتەلدىك قايىرىمدىلىق قورلاردىڭ بىرسىپىراسىمەن قارىم-قاتناس ورناتتى. بىراق، امال نە، ازاماتتىڭ ءومىر   جولى تۇيىقتالا باستاعان-دى. اتوم اجداھاسىنىڭ ارانىن اشقانىنا 50 جىل تولۋىن ەندى ونداي سۇمدىققا جول بەرمەۋ كۇرەسىمەن اتاپ وتپەك ەدى. ءيا، نە  شارا، كەشىرىم سول ماقساتپەن ءوزى ۇيىمداستىرىسقان حالىقارالىق سەمەي كونفەرەنتسياسىنا قاتىسا المادى. توسەك تارتىپ جاتقان ەدى. كومەكشىسىنە ايتىپ جازدىرعان ۇندەۋىن: «...كونفەرەنتسيا ءبىزدىڭ بەينەت شەگۋشى حالقىمىزعا دۇنيەجۇزىلىك بىرلەستىكتىڭ جاردەم جاساۋ جولدارىن ايقىنداي الادى دەپ سەنەمىن. مەن  سىزدەرمەن  بىرگەمىن!» دەپ  اياقتادى.

كوپ كۇيىنىشتىڭ ءبىر ءسۇيىنىشى دە بولادى. ءبىزدىڭ ءتاۋبا ەتىپ جۇرگەنىمىز: كەشىرىم قۇرعان قور بۇگىندە دە بەكەم. اكە دىزگىنىن ۇستاعان ۇلى نۇرلان اكە جولىن جالعاستىرىپ ءجۇر. ول تۋرالى «ءححى ۆەك. ۋستويچيۆوە رازۆيتيە سەميپالاتينسكوگو رەگيونا» اتتى كىتاپتا (2006-جىل) بىلاي دەلىنگەن: «...فوند پولۋچيل رەەستروۆىي كونسۋلتاتيۆنىي ستاتۋس پري ەكونوميچەسكوم ي سوتسيالنوم سوۆەتە وون (ەكو-سوس) ۆ زناك پريزنانيا زاسلۋگ  فوندا».

وسى تۇستا اتاپ ايتا وتىرۋىم قاجەت ءبىر «قىزىق-شىجىق» بار، ول –        ك. بوزتاەۆ باقيلىق بولعاننان كەيىن «سەمەي  پوليگونىن مەن جاپتىم! ءبىز جاپتىق!» دەپ جۇرگەندەردىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن كوبەيىپ بارا جاتقانى. مەن سونداي قاۋەسەتكە توسقاۋىل بولسىن دەگەن نيەتپەن 2005-جىلى «جاس الاش» گازەتىنە «كوشتى كەشىرىم باستادى» دەپ، «تسەنترال ازيا مونيتور» گازەتىنە «ون – پەرۆىي!» دەپ  دەرەكتى ماقالالار جاريالاپ، شىندىقتىڭ شىرايىن كەلتىردىم. ول ماقالاما ريزاشىلىق بىلدىرگەندەر از بولمادى. گازەتتەر جەتكەن جەر-جەردەن، اسىرەسە ەرتىس وڭىرىنەن تەلەفون ارقىلى دا العىس ايتىلىپ جاتتى. كەزىندە كەشىرىممەن قىزمەتتەس بولعان ءبىر قارت كوممۋنيستىڭ ستۋدەنت نەمەرەسى سويلەسىپ، پوليگوندى جابۋ كۇرەسىنىڭ كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ جانپيدالىعىمەن قاشان، قالاي باستالعانىنا، قالاي اياقتالعانىنا كۋا اتاسىنىڭ ارنايى تاپسىرۋىمەن راحمەت ايتتى. مەن ول جىگىتتەن اتاسىمەن اڭگىمەلەسىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، ماعان جولداپ جىبەرۋىن ءوتىندىم، ءۇي ءادرىسىمدى بەردىم...

ال ماعان قارسى شىعىپ، اقيقاتتان دا، كەشىرىمنىڭ ارۋاعىنان دا  اتتاپ كەتكەن ءبىر عانا كىسى بولدى. ول – اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ءورىستىلدى  گازەتتەگى ماقالامدى وقىسا كەرەك، ونىڭ تىلشىسىمەن دەرەۋ سۇحباتتاسىپ،  سەمەي پوليگونىن جاپقان وزدەرى ەكەنىن ادەتىنشە اسقاقتاپ مالىمدەدى.  «سەميپالاتينسكي پوليگون – مويا پوەما!» - دەپ تە كوسىلدى. «ە، مەيلى: ونىڭ جەكە ءوزىنىڭ بىلگەنىمەن ەمەس، باسشىلىقتىڭ جوسپارلى ۇيعارىممەن اشىلعان، باسقارۋى وعان تاپسىرىلعان «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى نەگىزىندە قۇرىلعان «نەۆادا-سەمەي» اكتسيونەرلىك قوعامى قورىنا ۇكىمەت بەرگەن، جۇرتشىلىقتان جيناپ الىنعان ميللياردتاعان دوللاردان قاسىرەتتى سەمەيلىكتەرگە ءبىر دوللار بۇيىرتپاعاندارىن، قىرۋار قارجى قايسىسىنىڭ قالتاسىندا قانشادان كەتە بارعانىن داستانىندا تاراۋ-تاراۋ ەتىپ جىرلاۋدى ۇمىتپاسىن» دەدىم. بىراق ول «داستانىن» شىندىققا قارسى شابۋدان باستادى. ماسەلەن، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى سۇحباتىندا (2005-جىل، 20-قىركۇيەك):

 «...دا،  ون  (ك. بوزتاەۆ، - گ. ك.)  بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو   نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە    پوليگونا  ەگو  نە  ۆيدەلي»  دەدى. استاپىراللا-ا-ا!.. قازەكەمنىڭ: «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق»، دەگەنى وسىندايدا ايتىلعان ەكەن عوي! ارۋاقتان ارسىزدار عانا اتتاپ كەتەدى.

بۇگىندە جالعىز شاۋىپ بايگە الىپ جۇرگەن اقىننىڭ مىنا جەدەلحاتىنا ۇڭىلەلىك (كەشىرىمنىڭ جاسى 60-قا تولۋىن قۇتتىقتاۋىنان ءۇزىندى):

 «سەميپالاتينسك، وبلاستنوي سوۆەت نارودنىح دەپۋتاتوۆ

ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ!

مى زناەم ۆاس كاك كرۋپنوگو وبششەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا، وچەن منوگو سدەلاۆشەگو دليا پروتسۆەتانيا نارودا كازاحستانا. ۆسيا ۆاشا جيزن –ەتودوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا...

ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا  ي  مۋدروست  يستيننوگو  نارودنوگو  ليدەرا.

مى زناەم، چتو ۆ ەتي ترۋدنىە گودى ۆام پريشلوس وسوبەننو نەلەگكو  ي  نا ۆاشۋ دوليۋ ۆىپالي تياجكيە يسپىتانيا، نو ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي  پۋت   ي سدەلات نەمالىي ليچنىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ – زاكرىتيە  سەميپالاتينسكوگو  يادەرنوگو  پوليگونا.

ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو! ولجاس  سۋلەيمەنوۆ».

اقيقاتتى بۇدان ارتىق ايتۋ مۇمكىن بە؟.. ەندەشە، نە دەۋگە بولادى؟  مەن ولجاس بىرەۋ-اق دەپ جۇرسەم، ەكەۋ ەكەن: كەشىرىم بار كەزدەگى ولجاس جانە كەشىرىم  جوق  كەزدەگى  ولجاس.

اڭگىمە اۋەنىنە ورايلاستىرا مىنا ءبىر دەرەككە توقتالا كەتەيىن: «...بىزگە ناقتى ءىس قاجەت، ونى جيىنشىلدىققا اينالدىرمايىق. «نەۆادا» قورىن قۇرا وتىرىپ، الدىمەن باسقا ەلدى مەڭزەمەيىك، وزىمىزگە دەيىن جاسالعان ءىستى ۇمىتپايىق. بۇل مەدالدىڭ ءبىر بەتى دەسەم، ەكىنشى بەتىندە «نەۆادانىڭ» ءمانىن كورسەتكىم كەلەدى. مەن  بىلتىرعى جەلتوقسان ايىن امەريكادا وتكىزدىم. ال  اقش سەناتورى ميۋللەن بەرليح وسىدان ءبىر اي بۇرىن الماتىعا كەلدى. جانىندا پرەزيدەنتتىڭ سوۆەت-امەريكان اراقاتناسى جونىندەگى كەڭسە باستىعى بار. سەناتوردىڭ  وتىنۋىمەن ەكەۋىمىز كەزدەسىپ، اڭگىمەمىز ءۇش ساعاتقا سوزىلدى.

اقش-تىڭ كسرو-داعى  ەلشىسى مەتلاك تا الماتىدا بولدى. كولبين جولداس ءبىزدىڭ قوزعالىس اشقانىمىزدى ءۇش رەت قايتالاپ ايتسا دا، ەلشى ەلەڭ ەتپەدى.  سودان سوڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى رەداكتسياسىندا وتكىزىلگەن كەزدەسۋدە قوزعالىسىمىز تۋرالى تاعى ايتقانىمدا، ول «ەستىدىم» دەگەننەن باسقا دانەڭە دەمەدى.

ال سەناتور ماعان: «ەگەر ءبىر رەسپۋبليكا ءبىر مەملەكەتتىڭ اتىن تۇتاس الىپ السا، سەن قالاي ويلايسىڭ، ول ءۇشىن اقى تولەۋى كەرەك ەمەس پە؟» دەپ ءازىل ايتتى. ول ماسەلەگە ءمينيستردىڭ كوزىمەن قارادى. «جارايدى، ەگەر ول تولەمەسە، باسقادان تالاپ ەتۋگە بولا ما؟ بۇل وزگەنىڭ ەنشىسىنە قول سۇعۋ ەمەس پە؟ مەن سەندەردىڭ پوليگوندارىڭ مەن ءبىزدىڭ پوليگوندى سالىستىرمايمىن، ويتكىم كەلمەيدى» دەدى. ونىسى ءبىز قۇرماق قوردىڭ «نەۆادا» اتالۋىنا بايلانىستى سۇراعىما قايتارعان جاۋابى ەدى» ء(انۋار ءالىمجانوۆ، «پوليگون جابىلۋعا ءتيىس!» 1989-جىلى شىلدە ايىنىڭ 17-19 كۇندەرى سەمەي قالاسىندا وتكىزىلگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن سوزىنەن). اتوم-يادرولىق سىناۋلاردان زارداپ شەككەن سەمەيلىكتەرگە كومەك بەرەر قور قۇرۋ، ونى قالاي اتاۋ ءانۋاردىڭ امەريكاعا 1988-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا بارعان ساپارىندا ءسوز بولعانى، سەناتور ميۋللەن بەرليحتىڭ بولاشاق قوردىڭ اتىنا «نەۆادا» شتاتىنىڭ اتىن ەنگىزۋ جونىندەگى ءانۋار ۇسىنىسىنا: «...بۇل وزگەنىڭ ەنشىسىنە قول سۇعۋ ەمەس پە؟..» دەپ ءازىل جاۋاپ قايتارعانى نەنى اڭعارتتى؟.. ول، «نەۆادا-سەميپالاتينسك» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنداي، قوزعالىس قورىنىڭ اتى دا   و. سۇلەيمەنوۆكە دەيىن ويلاستىرىلعانىن  مەڭزەدى.

...ك. بوزتاەۆتىڭ بىلاي دەپ جازعانى بار: «الماتىدا داۋىسقا تۇسكەن (كسرو حالىق دەپۋتاتتارى سايلاۋىندا، - ع. ق.) ولجاس قيىندىققا ۇشىراپتى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. ءا. نازارباەۆ ماعان تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا وتكىزۋىمىزدى ءوتىندى. «سۇلەيمەنوۆ سىزگە كومەكتەسەدى. پوليگونعا قارسى كۇرەستە جاقسى جاردەمشى بولادى»، دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ەرتەڭىندە گ. ۆ. كولبين تەلەفون سوعىپ، ول  دا  سونداي تىلەك ايتتى».

ول تىلەكتەر، ارينە، قابىل بولدى. بۇل دەرەك ك. بوزتاەۆتىڭ «سەمەي پوليگونى» كىتابىندا بار. كىتاپ قازاق  جانە ورىس تىلدەرىندە  1992-جىلى شىقتى. ونداعى دەرەكتەرگە كەشىرىم قايتىس بولعان 1999-جىلعا دەيىن دە، ودان  كەيىن دە، 2005-جىلعى ماقالالارىم شىققانشا، ءتىرى جان كۇماندانعان جوق، جوعارىدا ايتقانىمداي، ولجاس قانا: «مەن!» دەپ ورە تۇرەگەلدى. سونداي-اق،     ك. بوزتاەۆ كرەمل كوميسسياسى الدىندا: «ەگەر گەنەرال برەديحين دابىل قاقپاسا، 12-ءنشى اقپاندا نە پالە بولعانىن ءبىز انىق بىلمەس تە ەدىك» دەپ رەسمي مالىمدەسە، اقىن شىركىن ونى دا 13 جىلدان كەيىن جوققا شىعارىپ، «ماعان ءبىر ۇشقىش تەلەفونمەن حابارلادى» دەپ توتەلەدى. ەگەر ۇشقىش پەن اقىن دابىل قاققان بولسا، اقيقاتشىل كەشىرىم كوميسسيا الدىندا سول دەرەككە سۇيەنەر ەدى.

سەمەي پوليگونىن جابۋ كۇرەسىمىزدە و. سۇلەيمەنوۆتىڭ اتى الىس-جاقىن ەلدەردىڭ ءبىرسىپىراسىنا جەتكەنى راس. ولاي بولۋدىڭ «باستاۋ-كوزىن» ىزدەگەنگە  بىر  دەرەك ك. بوزتاەۆتىڭ مىنا سوزىندە جاتىر:

 “...پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسىمنىڭ باستالۋىنان اياقتالۋى الدەقايدا قيىن بولدى. ءاۋ باستا جۇرتشىلىققا ارقا سۇيەپ، ءوزىمدى قولدايتىنىنا نىق سەنىپ، قۋاتتانىپ كىرىستىم. ەندى ءوزىم مۇددەسىن قورعاعانداردىڭ، وكىمەتپەن تەكەتىرەسكە بىرگە شىققانداردىڭ كوزدەرىنە سۇيەل بولا باستاعاندايمىن. وكپەك جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن ءبىلدىم. ول ەڭ الدىمەن قوعامدىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنەن باستالدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى، ءتىپتى سەمەيگە  ات  ىزىن  العاش  رەت  سالسا دا، باياعى يۋلي تسەزارشا: - باردىم، كوردىم، جەڭدىم! -     دەپ  شىعا  بەردى...

پوليگوندى جابۋ ماسەلەسى شەشىلۋگە جاقىنداعاندا، وكىنىشكە قاراي، باسقا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتى – بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى دەگەن سۇراق قىلتيدى.  باسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى اسپانداتا ماداقتالدى. ونىڭ بەلسەندىلەرى (كەزدەيسوق  جۇرگەندەر دە بار)  قوزعالىسقا  باسقاشا باعىت بەرە باستادى: ولار وزدەرىنىڭ مىندەتى سەبەپتى-سەبەپسىز جيىن-جينالىس وتكىزە بەرۋ دەپ ءبىلدى. جالعان دەرەك تاراتىپ  جىبەرگەندەرى دە بولدى. جينالىسقۇمارلىق كەۋدەمسوق جەلپىنىسكە، جۇلقىنىسقا اينالىپ، ءومىر شىندىعىنان  اۋىتقىپ  كەتىپ جاتتى». 

...ەرتىس ءوڭىرىنىڭ ەلى مەن جەرىن قاشان جازىلارى بەلگىسىز جاراعا دۋشار ەتكەن سەمەي پوليگونىنىڭ ءۇنى وشكەن كۇندى – تامىز ايىنىڭ 29-ىن: «پوليگوندى مەن جاپتىم!..  بىز جاپتىق!..» دەپ، داڭق پەن داقپىرتقا باۋىر باسىپ اتتانداپ جۇرگەندەر جىلدا الاقايلاپ اتاپ وتۋدە. ال 25 جىلدىعىن اسپانداتىپ تويلادى. تۇيسىكسىزدىكتى تۋ ەتكەن ولار كەشىرىم مارقۇمدى  ەسكەرگەن  ەمەس.

ءسوز سوڭىندا جوعارىدا اتى-ءجونى، ەڭبەگى اتالعان ادىلەتتى تۇلعا ە.پ.ۆەليحوۆ حاقىنداعى مىنا دەرەكتى وقىلىق:

«ولجاس سۋلەيمەنوۆ پەرەبيراەت ۆ حۆاستوۆستۆە

ليچنو ۆ موەم ۆوسپرياتي ولجاسا سۋلەيمەنوۆا ەست دۆا پەريودا. پەرۆىي – سوۆەتسكي. توگدا ون پيسال پرياتنىە ستيحي، ۆىداۆال وريگينالنىە مىسلي (كنيگا «از ي يا»), بورولسيا پروتيۆ سەميپالاتينسكوگو پوليگونا. ۆتوروي – ۆرەميا نەزاۆيسيموستي. لەگ پود نۋرسۋلتانا نازارباەۆا ي ۆوسحيششاەتسيا ۆسەم پودرياد، وت ۋسپەحوۆ سترويتەلستۆا دەموكراتي دو زاسترويكي استانى.

ا تۋت پوسموترەل پو تەلەۆيزورۋ پەرەداچۋ س ۋچاستيەم ەۆگەنيا ۆەليحوۆا (فيزيك-يادەرششيك), ي پەرۆىي پەريود ولجاسا سۋلەيمەنوۆا ۋ مەنيا توجە زاشاتالسيا. ۋچەنىي ۆىسكازالسيا ۆ توم سمىسلە، چتو سۋلەيمەنوۆ ك زاكرىتيۋ پوليگونا يمەەت كراينە نەزناچيتەلنوە وتنوشەنيە. تاك، ميموحودوم – ارتيكۋلياتسيا ي شۋميحا دليا ناچالا ي سوپروۆوجدەنيا پەرەگوۆوروۆ مەجدۋ موسكۆوي ي ۆاشينگتونوم.

گلاۆنايا يدەيا كونتروليا ناد پرەكراششەنيەم يادەرنىح يسپىتاني زاكليۋچالاس ۆ دوپۋسكە سوۆەتسكيح سپەتسياليستوۆ ۆ نەۆادۋ، ا شتاتوۆسكيح ۆ سەميپالاتينسك. كاجدىي ۋستاناۆليۆاەت سۆويۋ سپەتسيالنۋيۋ اپپاراتۋرۋ ي دەرجيت درۋگ ۋ درۋگا رۋكۋ نا يادەرنوم پۋلسە. ەۆگەني ۆەليحوۆ ۋتۆەرجداەت، چتو ۆسە پەرەگوۆورى س گوسدەپارتامەنتوم، كونگرەسسوم، پەنتاگونوم ۆەل ون ي ۆىسشيە وفيتسەرى كگب ي گرۋ. ي نيكاكوگو ولجاسا سۋلەيمەنوۆا تام نە بىلو. تو ەست ۆسە رەشالوس نا وسي موسكۆا – ۆاشينگتون، ا دۆيجەنيە «نەۆادا-سەمەي» بىلو نە بولشە چەم تسۆەتوك نا وبوچينە دوروگي.

يا ەۆگەنيا ۆەليحوۆا تولكوم نە زنايۋ، نو ۆرودە كاك ون ۆ پوليتيكۋ نە لەزەت، ا پوتومۋ ي ۆرات ەمۋ وسوبو نە زا چەم. ا ۆەد سۋلەيمەنوۆ زاكرىتيەم پوليگونا گورديتسيا بولشە، چەم سۆويم پوچەتنىم پوسولستۆوم ۆ يتالي. تولكو ۆوت زاسلۋجەننو لي؟» ( گازەتا Zonakz. 07.02.2008 گ.).

ە.ۆەليحوۆ بۇل تۇجىرىمىن رەسەي فەدەراتسياسى تەلەديدارىنىڭ «كۋلتۋرا» ارناسىنداعى «لينيا جيزني»  باعدارلاماسىندا ماسكەۋ  قالاسى جۇرتشىلىعى وكىلدەرىمەن وتكىزگەن كەزدەسۋدە ايتقان-دى.

ءيا، شىندىقتىڭ ءجۇزى وتكىر، وعان قاشاندا ازامات قانا تۋرا قاراي الادى! ادام، ازامات، تاريحي تۇلعا كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ  ارۋاعىن كەلەشەك ۇرپاقتارىمىزدىڭ  ارداقتارى  حاق!

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz