باۋىرجان بەرىكۇلى. قايران ءتىل، قايران ءسوز، اقىنعا قادىرسىز...
باسىلىم بەتتەرىندە ادەبي سىن دەپ الىپ، تاقىرىبىنا بايلانىستى ءبىر دە ءبىر كەمشىلىكتى تىلگە تيەك ەتپەي (ارينە، كەمشىلىكسىز نارسە جوق. بىراق ونى دا ەسكەرتپەسكە بولمايدى), تەك ماقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان «سىنشىلاردىڭ» ارەكەتىن قايتالاماي جالپى جۇرتقا قاراتىپ بىرەر ءسوز ايتقىمىز كەلىپ وتىر.
ادەبيەتتە وزىندىك ورنى بار، وقىرمانعا جاقسى تانىس اقىندارىمىزدىڭ ولەڭ كىتاپتارىن وقىپ وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارالىپ بارا جاتقانىن كورىپ ەرىكسىز وسى ماقالانى جازۋىما تۋرا كەلدى.
ماسەلەن، ءسوزدى دۇرىس قولدانعان بولسا، اقىن داۋرەن بەرىكقاجى («ANTI MERIDIEM» دەيتىن كىتابىندا):
ەرتەڭى بولسام...
ەڭسەسىن تومەن تۇسىرمەن
ەرەۋىل اتقا
ەر سالماي وتكەن ەرلەردىڭ!
دەپ وقىرماندى اداستىرار ما ەدى؟!. ماحامبەت:
«ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
..........................................
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» -
دەپ تولعانعان ەدى عوي؟!
ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتاردا ەرەۋىل اتقا ەر سالماي ەرلەردىڭ ءىسى بىتپەيتىن ەدى! اقىن قۇددى ءبىر توندى تەرىس اينالدىرىپ كيىپ العان سەكىلدى. مىنە، ءبىزدىڭ ماحاڭدى قالاي تەرەڭ تۇسىنەتىنىمىز... مەن ءۇشىن «مايدا-شۇيدە قاتە، وندا تۇرعان نە بار دەيسىڭ؟!» دەگەن ۇعىم جوق. اقىن ءوزىنىڭ ولەڭىنە ەڭ ءبىرىنشى ءوزى سىنشى بولۋى كەرەك.
اقىن تاعى ءبىر ولەڭىندە ءارى قاراي بىلاي جىرلايدى:
اڭساتىپ ابدەن كول ءۇنى سەكىلدى كوكتەم،
شاعالاسىنا ۇقساپ ۇشۋعا كەپىلدىك ەتكەن
باسىلىم بەتتەرىندە ادەبي سىن دەپ الىپ، تاقىرىبىنا بايلانىستى ءبىر دە ءبىر كەمشىلىكتى تىلگە تيەك ەتپەي (ارينە، كەمشىلىكسىز نارسە جوق. بىراق ونى دا ەسكەرتپەسكە بولمايدى), تەك ماقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان «سىنشىلاردىڭ» ارەكەتىن قايتالاماي جالپى جۇرتقا قاراتىپ بىرەر ءسوز ايتقىمىز كەلىپ وتىر.
ادەبيەتتە وزىندىك ورنى بار، وقىرمانعا جاقسى تانىس اقىندارىمىزدىڭ ولەڭ كىتاپتارىن وقىپ وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارالىپ بارا جاتقانىن كورىپ ەرىكسىز وسى ماقالانى جازۋىما تۋرا كەلدى.
ماسەلەن، ءسوزدى دۇرىس قولدانعان بولسا، اقىن داۋرەن بەرىكقاجى («ANTI MERIDIEM» دەيتىن كىتابىندا):
ەرتەڭى بولسام...
ەڭسەسىن تومەن تۇسىرمەن
ەرەۋىل اتقا
ەر سالماي وتكەن ەرلەردىڭ!
دەپ وقىرماندى اداستىرار ما ەدى؟!. ماحامبەت:
«ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
..........................................
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!» -
دەپ تولعانعان ەدى عوي؟!
ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتاردا ەرەۋىل اتقا ەر سالماي ەرلەردىڭ ءىسى بىتپەيتىن ەدى! اقىن قۇددى ءبىر توندى تەرىس اينالدىرىپ كيىپ العان سەكىلدى. مىنە، ءبىزدىڭ ماحاڭدى قالاي تەرەڭ تۇسىنەتىنىمىز... مەن ءۇشىن «مايدا-شۇيدە قاتە، وندا تۇرعان نە بار دەيسىڭ؟!» دەگەن ۇعىم جوق. اقىن ءوزىنىڭ ولەڭىنە ەڭ ءبىرىنشى ءوزى سىنشى بولۋى كەرەك.
اقىن تاعى ءبىر ولەڭىندە ءارى قاراي بىلاي جىرلايدى:
اڭساتىپ ابدەن كول ءۇنى سەكىلدى كوكتەم،
شاعالاسىنا ۇقساپ ۇشۋعا كەپىلدىك ەتكەن
مەزەتتە... مەنى قالسا دا قايعىلار قاماپ،
جاقسىلىقتاردىڭ، اعا، جاسقىنباي ءبارىن كۇت مەنەن!
ۋاقىتتىڭ ۇزاق تورەلىگىنەن تانىلىپ دوسىم،
ويانعان كوكتە جاسىنداي شابىتىم باسىم
مەزەتتە... مەنىڭ جارىلسا كەۋدەمدە جۇرەك
دەرتىمنىڭ، اعا، ايتارسىڭ انىقتاماسىن.
اينالاسى تەپ-تەگىس جۇمىر ولەڭ بە وسى؟
ال ەندى اقىن باقىتجان الدياردىڭ «قۇبىلا» جيناعىنداعى ولەڭدەرىندە دە ءبىراز كەمشىلىكتەر ۇشىراسىپ قالىپ جاتادى. توقتالا كەتەيىك.
ەسەر ۇلدىڭ اۋزىنا اكەپ توسادى،
زەينەتاقىن ارەڭ العان كارى انا، - دەگەندەگى «زەينەتاقىن» دەيتىن ءسوز قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى ەكەن! «زەينەتاقىسىن ارەڭ العان كارى انا» عوي دۇرىسى! بىراق «زەينەتاقىسىن» دەسە ءبىر بۋىن اسىپ تۇسەدى دە، ولەڭ وزىندىك ىرعاعىنان ايرىلىپ قالادى. بۇل ولەڭ جولى ءاۋ باستا «پەنسياسىن ارەڭ العان كارى انا» دەپ جازىلعان سياقتى اسەر قالدىرادى ەكەن.
سونىمەن قاتار، اقىننىڭ:
ءبىر قىز بار وسى ولكەدە جىبەك دەگەن،
جىبەك دەپ ءالى كۇنگە جۇدەپ كەلەم.
جاندارى اقىنداردىڭ قىزدان نازىك،
ويناما، قالقام مەنىڭ، جۇرەكپەنەن، - دەگەن ولەڭ شۋماعىنداعى سوڭعى جولدى: «ويناما، قالقام، مەندىك جۇرەكپەنەن» دەسە عوي، ءبىرتۇرلى ءسوز ىرعاعى ءوز قالىبىنا كەلەر مە ەدى.
تاعى ءبىر اقىننىڭ ولەڭدەرىنە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىم. ول اقىنىمىز - سەرىك سەيىتمان. «قازاقتىڭ قانى (قازاققا قورعان قىرىق ولەڭ)» جىر كىتابىنىڭ اۆتورى.
ول «كەمپىرلەرمەن بيلەگەندى ۇناتام» دەيتىن ولەڭىنىڭ كىرىسپەسىندە: «اعايىن-تۋىس قۇلاعىمنىڭ تىنىشىن العان سوڭ، ءجىبى ءتۇزۋ جان ىزدەپ، جار تاڭداپ جۇرگەن كەزىمدە قارىنداسىم ۇزاتىلىپ، اۋىلعا تويعا باردىم. اۋىل قىزدارى يبالى بولادى عوي دەگەن دامەمەن ءبىر-ەكەۋىن بيگە شاقىرسام، اۋىزدارى كاپىر ساسىپ، قيسالاڭداپ ءجۇر»، - دەپ ۇزاق ءتۇسىندىرۋدى ءجون ساناپتى. سوندىقتان دا ول «كەمپىرلەرمەن بيلەگەندى ۇناتام» دەيتىن وسى ولەڭىندە قىزدارىمىزعا دەگەن كۇيىنىشىن جاسىرا الماي، ولارعا كەمپىرلەردى ۇلگى ەتە كەلىپ:
«...سەبەبى ولار ۇستاتقان جوق بەلدەرىن،
قازىرگىدەي ورىس، قىتاي، كارىسكە...»
«...ءابۇيىرىن،
سان توڭقالاڭ اسسا دا،
كۇيەۋىنەن باسقا ەشكىم كورگەن جوق»، -
دەي كەلە:
«...بۇگىنگىدەي باۋىر ەتى بالاسىن
تاستاپ كەتىپ،
قالعان دا جوق وبالعا»، - دەپ اششى دا بولسا جان ايقايىن سىرتقا شىعارادى. وسىدان كەيىن اقىننىڭ جوعارىداعى كىرىسپە ءسوزدى بەكەر جازباعانىن تۇسىنەمىز.
الايدا اقىن قيسالاڭداپ ماس بولىپ جۇرگەن قىزداردى جەك كورەدى ەكەن دە، ال ءوزى سىرا-پىرامەن، اراقپەن «ءتاۋىر» ەكەن ءھام اپالارىنىڭ «سولعىن ءۇرپىن سورماي-اق» (بۇل جەردە بۇل ءسوزدىڭ قانداي قاتىسى بارىن اقىننىڭ ءوزى بىلەدى) بيلەگەندى دۇرىس كورەتىن سياقتى. ونىسىن مىنا ولەڭ جولدارىنان بايقايسىز:
ارامىزعا دانەكەر بوپ سىرا، «احاڭ»، (؟؟؟)
سولعىن ءۇرپىن سورعىزباي-اق ءبىر اپام (؟؟؟)
تاماعىنا تەردەن ءيىسسۋ سەپكەن، (؟؟؟)
كەمپىرلەرمەن بيلەگەندى ۇناتام، - دەپ سوعۋى سونىڭ دالەلى ەمەس پە؟!
قىزداردى قيسالاڭداپ ءجۇر دەيدى. ىشكەن قىزدى سوگەدى، دۇرىس. ال اقىنمەن بىرگە اراق ىشكەن كەمپىر «كاپىر ساسىماي» ما سوندا؟ اقىننىڭ ءوزى شە؟ كەمپىرلەرمەن بيلەۋدى ۇناتاتىنىن تۇسىندىك. ەندى وسى جەردە «سولعىن ءۇرپىن سورعىزباي-اق ءبىر اپام» دەگەن لاس ءسوزدى ءتۇسىنىپ كورىڭىز!
كەمپىرلەرمەن بيلەۋدى عانا مىسە تۇتپاي، قىزدى-قىزدىمەن سەكەڭ ۇيلەنۋدى دە جوسپارلاپ تاستايدى. ول ويىن جەڭگەسىنە ەمەس، اناسىنا جەتكىزەدى:
بار ءۇمىتىم سەندە بوپ تۇر، اناشىم،
تۇرمىس قۇرماي قالعان قۇربىڭ بار ما ەدى؟!
دەپ بارىپ ءبىر-اق توقتايدى.
اتتارى اتالعان اقىنداردىڭ جوعارىدا كەيبىر جولدارى مىسالعا الىنعان جىرلارى بولماسا، الگىندەي جاڭساقتىققا كوپ بارا بەرمەيدى.. بىراق ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە اراگىدىك كەزدەسىپ قالا بەرەتىن «ارام شوپتەردى» كورگەندە ءسوزدى قور قىلعان اقىندى ەمەس، قور بولعان ءتىلدى ايادىم.
«قايران ءتىل، قايران ءسوز، اقىنعا قادىرسىز» دەگەن وسى ەكەن عوي.
«اباي-اقپارات»
