المات سالعارا، ونەرتاپقىش:

المات سالعارا، ونەرتاپقىش:

– المات قويشىعاراۇلى، جاقىندا ونەر­تاپقىشتاردىڭ «شاپاعات» اتتى ءىىى رەسپۋبليكالىق كونكۋرسىنان ءسىزدىڭ اشقان «الاش» جۇيەڭىز «جىل ونەر­تا­بى­سى» اتالىمىن يەلەنىپ، جەڭىمپاز اتان­دىڭىز. وسى جۇيە تۋرالى وقىر­مان­عا تەرەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز؟

– «الاش» جۇيەسى قازىرگى قوعامنىڭ كۇن ءتار­تىبىندە تۇرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبى­رى – جول قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋدى ءتيىمدى شە­­شۋگە ارنالعان جوبا. ونەرتابىستىڭ قا­­زاقستانداعى پاتەنتىن العانىما ەكى جىل­­­دىڭ ءجۇزى بولدى. جالپىلاما ايتاتىن بول­­سام، ارتى قايعىلى جاعدايعا ۇلاسىپ جا­تاتىن ەلىمىزدەگى جول-كولىك وقيعاسىنىڭ با­سىم بولىگى بەلگىلەنگەن تارتىپكە باعىن­باستان جىل­دامدىقتى ۇدەتە ارتتىرۋدان تۋىنداپ جاتاتىنى بەلگىلى. مۇنىمەن كۇ­رەس­كەنىمىزگە دە ەداۋىر جىل بولىپ قالدى. جول اپاتىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالار وتكى­زىلىپ، ءتيىمدى سانالاتىن قون­دىرعىلار دا قو­ي­ىلىپ جاتىر. ولار­دان كەلەتىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى كومەكتى جوق­قا شىعارۋعا بولماس. الايدا مۇنىڭ ءبارى ادام باس­قا­رۋى­مەن بولاتىن كولىك اپاتتارىن تۇپكىلىكتى جويۋعا دارمەنسىز. ءتىپتى ونداي قوندىرعىلار كەيدە قولاي­سىز­دىق تا تۋدىرىپ جاتادى. ماسەلەن، ەڭ ءتيىم­دى دەپ مويىندالعان كو­شەدە ورنا­تىلعان جىلدامدىق ولشەگىش­تەر­دى الىپ قارايىق. استانالىق جۇرگىزۋشى ونداي قۇ­رال­دىڭ قاي بۇرىشتا تۇرعانىن بەس ساۋ­ساق­تاي بىلەدى. الگى اپپاراتقا تايان­عان تۇستا جىل­دامدىعىن باياۋلاتىپ، ءوتىپ العان سوڭ قايتا زۋلاتادى. جۇرگىزۋشى را­دار­عا ءتۇس­پەۋ­دىڭ دە نەشە الۋان ءادىس-ءتا­سىلدەرىن يگە­رىپ العانى بەلگىلى. وسىلار­دىڭ بارلىعىن سا­رالاي كەلسەك، جول-كولىك وقي­عاسىنىڭ ال­دىن الۋ ماقساتىندا اتقار­عان شارا­لار­دان كورەتىن ناتيجەمىز شا­مالى. ءويت­كە­نى بۇگىنگى كۇنى جول-كولىك وقيعاسىنان زار­داپ شەككەندەر قاتارى جىل ساناپ ار­تىپ كەلەدى. ءتيىمدى تەتىكتى قابىلداماسا، ال­داعى ۋاقىتتا كورسەتكىش ونان سايىن وسە ءتۇ­سەتىنى تاعى تۇسىنىكتى. مەنىڭ ءوزىم دە 2002 جى­لى كولىك اپاتىنا ۇشىراعان اداممىن. سونداي اۋىر وقيعادان كەيىن كولىك اپا­تىنىڭ الدىن الۋ ماسەلەسى ويىمنان كەتپەي قويدى. ۇنەمى جاۋاپ ىزدەۋمەن ءجۇر­دىم. ەندى وسى ماقساتتا ءوزىم تاپقان ونەر­تابىسقا ورالايىن.

«الاش» جۇيەسى – اۆتوكولىكتىڭ بەل­گى­لەنگەن جىلدامدىق شەگىنەن اسۋىنا ءمۇم­كىندىك بەرمەيتىن، جىلدامدىقتى ءماج­بۇر­لەپ شەكتەيتىن، جۇرگىزۋشى قانشا تىرىسىپ، تە­مىر تۇلپارىن «تەبىنسە دە» جىلدامدىق­تى شەكتەن اسىرا المايتىن ىرىقتاندىر­عىش «قۇدىرەتى» بار قۇرىلعى. ياعني جۇيەنى ەن­گىزۋ ارقىلى اۆتوكولىك قوزعالىسىنىڭ جىل­­دام­دىعىن جولدىڭ كەز كەلگەن ۋچاس­كەسىندە باقىلاۋدا ۇستاۋعا بولادى. قىس­قاشا ايتاتىن بولساق، «الاش» جۇيەسىنىڭ ءما­نى مىنادا – كولىككە ورنالاستىرىلعان جۇيە­نىڭ قاداعاسى (داتچيگى) ماياك ارقىلى جىل­دامدىقتىڭ شەكتەن اسقانىن كورسەتسە، كو­لىكتىڭ جىلدامدىعى ءماجبۇرلى تۇردە ازايا­دى. جىلدامدىقتى قانشا ۇدەتەمىن دە­­گەننەن تۇك شىقپايدى، كولىك شەكتەن شىق­­­پايتىن بۇيرىققا باعىنىشتى بولا قا­­لادى. بۇل جۇيەنى بەلگىلى ءبىر وڭىردەگى اۆتو­­ين­سپەكتسيا ورتالىعى ارقىلى رەتتەۋگە بولادى. ءتىپتى الگى جىلدامدىققا قاتىستى كور­سەتكىشتى ماياك ارقىلى تاۋلىك سوتكەسىنە، جولدىڭ جاعدايىنا، كورىنۋ دەڭگەيىنە باي­­لانىستى وزگەرىس ەنگىزىپ وتىرۋعا دا بو­لادى. ماسەلەن، قالا ىشىندە قالىڭ تۇ­مان بولسا، بۇرىنعى «60-پەن» شەكتە­لە­تىن جىل­دامدىقتى «40-قا» دا تۇسىرۋگە بو­لادى. 40-تان قانشا اسىرامىن دەگەنمەن ءجۇر­گى­زۋشىنىڭ مۇنىسىنان تۇك شىقپايدى، تارتىپكە ءماجبۇرلى باعىندىرۋ دەگەن – وسى. ياعني پاتەنتتەلگەن جۇيەنى اۆ­تو­كولىككە قون­­دىرۋ ارقىلى كولىك جىل­دام­دى­عى رە­جيمىن بۇزۋ قاسيەتىنەن ايى­رى­لادى. «تە­مىر تۇل­پاردىڭ» يەسى امالسىز تارتىپكە با­عى­نا­تىن بولادى. مۇنداي جۇيە امبەباپ بول­عان­دىقتان، ونى كولىكتىڭ بارلىق ءتۇر­لە­رىنە ار­ناپ ورناتا بەرۋگە دە بولادى. بۇل رەتتە ما­شينا كونسترۋكتسياسىنا ەش وزگەرىس ەن­گى­زىل­مەيدى. ال ءبىر ورتالىقتان باس­قارۋ­دىڭ ءوزى ادامي ەڭبەكتى الماستى­رىپ، كوم­پيۋ­­تەر­لىك جۇيە­نىڭ ارتىقشى­لى­عىن پايدا­لا­­نۋ­عا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى ال­عاندا، ءبىز «الاش» جۇيەسى ارقىلى بۇعان دەيىن جىل­­­دامدىققا قاتىستى پايدالانىپ كەل­گەن ەلەكتروندىق ولشەۋىشتەردى، رادار­لار­­دى، انتيرادارلار­دى قولدانىستان شى­­­­­عارىپ، جىلدامدىق ءتارتىبىن ناقتى ساق­تاپ، قاداعالاۋعا مۇمكىن­دىك بەرەدى. ەن­دە­شە، جول اپاتىنان بولاتىن ادام شىعىنىن دا بىرنەشە ەسەگە ازايتۋعا بولادى دەگەن ءسوز.

– پاتەنتىن العانىڭىزعا ءبىراز ۋا­قىت بو­لىپتى. ەندەشە، تاجىريبە ءجۇ­زىندە نەگە قولدانىسقا ەنبەي جاتىر؟

– ءيا، قازاقستاندىق پاتەنت بار. دە­گەن­مەن دۇنيەجۇزىلىك پاتەنتتىك ۇيىمنىڭ با­سىم­دىعى بويىنشا بۇل ونەرتابىستىڭ ءبى­رىن­شىلىگى قازاقستانعا تيەسىلى بولادى جانە مەن وسىنى باسقا دا ۇيىمعا مۇشە 120 ەل بويىنشا پاتەنتتەۋىم كەرەك. بۇعان 30 ايعا جۋىق ۋاقىت بەرىلەدى. الگى باسىم­دىق­تى ۋىستان شىعارىپ الماۋ ءۇشىن وسى ۋا­قىت ارالىعىندا حالىقارالىق پا­تەنتكە يە بولۋىم كەرەك. سونىمەن، ءبىر مەز­گىلدە ءجۇ­يەنى جۇزەگە اسىراتىن، تاجىريبەگە ەن­گى­زەتىن ءوڭىر بولۋى كەرەكتىگى راس. ال ونداي مۇمكىندىك بىزدە جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى قازىر مىناداي ونەرتابىستى بىردەن ءون­دىرىسكە ەندىرىپ كەتەتىن جاعداي جوق قازاق­ستاندا. قالاعا، وڭىردەگى اۋدان ورتالىقتا­رىنا بارساڭ، ماسەلەنىڭ ءبارى ورتالىقتىڭ قاۋلىسىنا كەلىپ تىرەلۋمەن اياقتالادى. ءاري­نە، مۇندا، نەگىزىنەن، اڭگىمە ۇلكەن قا­لالار جايىندا بولىپ وتىر. ايتسە دە ءوزىم ماڭعىستاۋ وبلىسىندا جۇيەنى سىناق­تان وتكىزسەم بە دەگەن نيەتتەمىن. ويتكەنى بۇل وڭىردە جىلدامدىقتان بولا­تىن اپات­قا قاتىستى پروبلەمالار بارشىلىق. ونىڭ ۇستىنە وڭىردەگى اۆتوكولىكتەر ارى-بە­رى اعىلاتىن حالىقارالىق جولداردا ەمەس، كوبىنەسە ەل ىشىندەگى جولدا قاتى­نايتىن كو­لىكتەر بولىپ وتىر. جۇرتىن ويلاعان اكىم­­دەر، ءوڭىر باسشىلارى وسىنداي ىلكىمدى جا­ڭالىقتارعا بوي ۇرسا، وسىنى قولداسا دەپ ويلايسىڭ. ويتكەنى ادامنىڭ ءومىرىن ساق­تاۋدان ۇلكەن بورىش بار ما؟! استا­نا­داعى 1-ءشى اۆتوپارككە بارىپ، كەلىسىپ ەدىم، قۇپتايتىن سىڭاي تانىتتى. جۇيەنى قا­لا­نىڭ ىشكى جىلدام­دىعىن رەتتەۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سىرتقى اۆ­تو­ماگيسترالدارعا دا ورناتۋعا بولادى. ءما­سەلەن، قاۋىپتى بۇ­رى­لىستاردا يەسى ءۇي­رەن­شىكتى ادەتپەن اياعىن تەجەگىشكە ءجۇ­گىرتپەي-اق كولىك اۆتو­مات­تى تۇردە تەجەلەتىن بولادى. ەكىن­شى­دەن، قو­عام­دىق كولىكتەرگە ورناتۋ مىندەتتى تۇردە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى «الاش» جۇيەسىنىڭ نەگىزگى كوزدەيتىنى – ادام­نىڭ اماندىعى.

– شەتەلدىكتەر تاراپىنان قى­زى­عۋ­شى­­لىق بار ما؟

– ارينە. كوپشىلىك شەتەلدىكتەر سا­تۋىم­­دى سۇرايدى. مەن ساتا المايمىن. دەلدال بول­عىسى كەلەتىن ارابتار دا بول­عان. ال شەتەلدىكتەر سۇراعاندا ال­دى­مەن «ءوز ەلىڭدە ومىرگە ەنۋى قالاي؟» دەپ بايقايدى. سونى العا تارتىپ، الدىمەن وزىڭنەن باستاساڭ، سونىڭ ناتيجەسىن كورىپ بارىپ العىسى كەلەتىندەر بارشىلىق. ال ءبىز­دە، جوعارىدا ايتقانىمداي، تاجىريبەگە ەنگىزەتىن ءمۇم­كىن­دىك جوقتىڭ قاسى. سون­دىقتان دا ءوز كۇ­شىممەن جۇيەنى جۇزەگە اسى­رۋدان باسقا امالىم جوق. وسى ماق­سات­تا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم قۇردىم. ونداعى نە­گىزگى مۇرات – قالايدا «الاشتى» ىسكە قوسۋ. سول ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا گەر­ما­نيا­نىڭ باتىسىنداعى ااحەن قالاسىندا قور­دىڭ فيليالىن اشپاق ويىمىز بار. ءويت­كەنى وركەنيەتتى ەۋروپاعا «الاشتى» جاق­سى­لاپ ءبىر تانىتىپ الۋ كەرەك سەكىلدى. بۇعان باستى سەبەپ – راسىن ايتۋ كەرەك، ەۋروپا باسقا جۇرتقا قاراعاندا ادام ءومىرىن ءبى­رىن­شى ورىنعا قويادى. ونى كۇندەلىكتى ءىسى­مەن دە دالەلدەيدى. ءما­سەلەن، باتىستا كەز­دەي­سوق وقىس وقي­عا­دان نەمەسە وندىرىستىك اپات سال­دارىنان قىر­شىنىنان قيىلعاندارعا قا­تىستى ەكو­نوميكالىق-ماتەريالدىق شى­­­­­عىندى ءتاپ­تىشتەپ زەرتتەيدى. سوسىن كوز­دەرى جەتكەن­دىكتەن وندايدىڭ الدىن الۋعا باس قاتى­رادى. راسىمەن، ەكونوميكا الە­ۋەت­تى بولۋى ءۇشىن ونى كوتەرەتىن ادام الەۋەتىنىڭ مىعىم، دەنىنىڭ ساۋلىعى كەرەك. ال ءبىزدىڭ ستاتيستيكا بويىنشا جىل سايىن 3 مىڭنان استام ادام جول-كولىك اپاتىنان قازا تاپسا، 40 مىڭعا جۋىعى جاراقات الادى. مۇگەدەك بولاتىن­دارى قانشاما. دە­نى ساۋ، قول-اياعى ءبۇتىن ازامات ەڭبەك ەتىپ، ەكونوميكاعا قانشا پاي­دا اكەلەتىن ەدى. كەرىسىنشە، جولداعى اپات­تان جاراقاتتانىپ، مۇگەدەك اتانىپ جات­قاندار مەملەكەت ءۇشىن دە وراسان شىعىن. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى جاعداي بويىن­شا قازاقستان جول اپاتىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ءاربىر مەم­لەكەتتەگى ادام الەۋەتىن، ەلدىڭ سول الەۋەتتى ۇقساتىپ ۇيلەس­تىرۋدەن الاتىن پايداسىن ەسەپتەپ وتىراتىن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا سوڭعى بەس جىل ىشىندە قازاقستان جول-كولىك اپا­تى­نان بولاتىن ءولىم بويىنشا، ابدەن الاڭ­دايتىن دەڭ­گەي­دە كەلەدى. ال ءبىزدىڭ بيلىك وزگە جۇرتتى الاڭ­داتاتىن مۇنداي مالىمەتتى سون­شا­لىقتى مويىندامايدى، ول تۇگىل، بۇنىڭ ال­دىن الاتىن شارالاردى ۇيىمداس­تى­رۋعا دا سونشالىقتى پەيىل بەرمەيدى. ءتىپتى ستا­تيس­تيكاداعى الشاقتىقتى العا تار­تىپ، ءوزى­نىكىن ۇسىناتىندارى بار. راس، الەمدىك ستا­تيستيكا مەن قازاقستاندىق ستا­تيس­تي­كانىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار­شى­لىق. بۇل دا – ماسەلەنىڭ بۇلىڭعىر تۇسى. ءويت­كەنى ەسەپ جۇرگىزۋدىڭ ءتۇرى ءارالۋان. ءما­سە­لەن، جول اپاتى ورىن السا، حالىق­ارا­لىق ۇيىم سول اپاتتان زارداپقا ءتۇس­كەن­دەردى 30 كۇن بويى قاداعالايدى. سول 30 كۇننىڭ ىشىندە الگى ادام قايتىس بولسا، سونى ەسەپكە الىپ، «جول اپاتىنان قازا بولدى» دەپ ەسەپتەيدى. ال ءبىزدىڭ ەسەپتەۋ اپاتقا تۇسكەندەردى جەتى كۇن بويىنشا عانا ەسەپكە الادى، سەگىزىنشى كۇنى الگى ادام الدا-جال­دا قازا بولسا، اپاتتان قايتىس بولعان دەپ ستا­تيس­تي­كادا كورسەتىلمەيدى. مۇگەدەك­تىك­كە، مەر­­تى­گۋگە قاتىستى ماسەلە دە سولاي. شە­تەل­دىكتەر اپات­تان كەلگەن جا­پا شەگۋدى، ادامي، ما­تە­ريالدىق زالالدى 30 كۇن بويى زەرتتەپ، سو­دان كەلەتىن شىعىندى تاپتىشتەپ كورسەتەدى. «جا­پا شەگۋشى ادام مەرتىكتى، سوندىقتان وعان مۇنشا ءدارى، مۇنشا داكە كەتتى. ونىڭ الداعى دەن­ساۋ­لى­عىن تۇزەپ تۇرۋى ءۇشىن مۇنشا مامان دارىگەر سو­نى قاراۋى كەرەك، سوسىن مۇنشاما تەگىن دارىمەن مەملەكەت قامتۋى شارت» دەپ ساناپ شىعادى. ال كەيىن سول ادام ءمۇ­گە­دەك­تىككە ۇرىنسا، «مىناۋ سۇمدىق بولدى عوي، جول اپاتىنىڭ سال­دارىنان اتپالداي ازاماتىمىز ەندى ۇيىندە مەملەكەتكە ما­سىل بولىپ وتىرادى، ونى مەملەكەت باعىپ-قا­عىپ، سوعان ءجار­دەماقى تولەيتىن بولدى» دەپ شىعىندى اشىپ كور­سەتەدى. سوسىن مۇنداي ورىنسىز، جوس­پار­سىز شىعىندى بول­دىرماۋدىڭ قا­مىن ىزدەيدى، الدىن الۋعا قاتتى ءمان بەرەدى. الدىن الۋ شا­را­لا­­رىنا قارجىنى ايا­ماي قۇيادى. ويتكەنى ولار قىرۋار قا­راجاتتىڭ قان­شا­لىق­تى قايتارىمى بولا­تىنىن دا ەسەپتەپ قوي­عان، بىلەدى. قا­را­پايىم تىلمەن ايتساق، وسى. بىزگە ەڭ جەت­كىلىكسىز بولىپ تۇرعان ءدۇ­نيە دە – سول. ال ونىمەن سالىستىرعاندا قا­زاقستاندىق ستاتيستيكا جاڭساقتىققا كوپ باراتىنى بىردەن بەلگىلى بولىپ تۇر ەمەس پە؟ ال ون­داي جاڭساقتىق، ناقتى كور­سەت­­كىش­تىڭ ءبۇر­كەلۋى كىمگە وپا؟ مەملەكەت تە سول تسيفر­عا قا­راپ، الدانىپ ءجۇر! جالعان كور­­سەت­كىش­تەردىڭ كەسىرىنەن بۇل سالادا جاع­داي جاقسارىپ كەلە جاتىر ەكەن دەپ، قا­راجاتتى دا قىمتايدى وسى سالاعا.

– ال مىنا «الاش» جۇيەسى الگى كور­سەتكىشتى قانشالىقتى جاقسارتادى؟

– قازاقستاندا جىلىنا 3,5 مىڭ ادام ءولىپ، 40 مىڭعا تارتا ازاماتىمىز جول ءۇس­تىن­دەگى كولىك اپاتىنان جاراقات الۋدا. مۇن­­داي جاعىمسىز كورسەتكىشتىڭ «الاش» جۇيەسىن ەنگىزۋ ارقىلى تەڭ جارتىسىن، ياعني 50 پايىزعا دەيىنگىسىن تومەندەتۋگە بو­لادى. مەنىڭ ەسەبىم، بولجامىم بو­يىن­­شا سولاي. تەك قولدانىسقا كەڭىنەن ەن­گى­­زىلۋى شارت. اسىرەسە ۇلكەن قالالاردا، اۆ­تو­­ماگيسترال­دار­دىڭ قاۋىپتى ۋچاس­كە­لە­رىندە.

– جۇيەنىڭ «الاش» اتالۋى نەلىك­تەن؟

– جۇيەگە «الاش» دەپ اۋەلگى ايدار تاق­قان ادام – اكەمنىڭ جولداسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ اعامىز ەدى. مارقۇم جۇيەگە جاقسى اتاۋدى سول كىسى قويىپ كەتتى. ۇيگە كەلگەن ءبىر ساتىندە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ وسى ءوزىمنىڭ ونەرتابىسىم تۋرالى ايتتىم، قالاي جۇزەگە اساتىنىن، نە پايداسى بول­جاناتىنىن ءبارىن كورسەتتىم. سوندا جۇرت­تىڭ ەسىندە قالاتىن، حالىقارالىق پاتەنت­تەۋدى ويلاعاندىقتان، لاتىنشا جازىلۋى دا وڭاي ءارى ايتۋعا جەڭىل بولسا ەكەن دەگەن تىلەكپەن «ات تاۋىپ بەرسەڭىز» دەپ قول­قا­لاعان ەدىم. «ەندەشە، جۇيەڭنىڭ اتى «الاش» بولسىن. جۇزەگە اسسا، ءتاج­ىريبەگە ەن­سە، ادام ءومىرىن ساقتايتىن كادەگە جا­راسا، الەمدى مويىنداتساڭ، سوسىن 5-10 جىل­دان سوڭ دۇنيە ەلىنىڭ ءبارى «الاشتى» مو­يىنداپ، ەنگىزە باستاسا، مىنە، نەتكەن ماق­تانىش، قانداي مارتەبە؟! ارداق­تا­لاتىن ۇلتتىڭ اتىن الەمگە وسىلاي شىعارسا كە­ر­ەك-ءتى»، – دەدى. مەن قۇپ كوردىم. وزىمە دە، باسقالارعا دا وسى ات ۇنادى. راسىمەن، كەيىن «الاش» جۇيەسى الەمگە ايگىلى بولىپ جاتسا، ۇلتتىق برەندىمىزدىڭ اتاۋى «الاش» دەپ ايقايلاپ تۇرسا، قانداي جاقسى بولار ەدى دەپ ويلاي­مىن.

– «عىلىم تۋرالى» جاڭا زاڭنان كەيىن ونەرتابىستاردى وندىرىسكە ەن­گىزۋدە قانداي دا ءبىر العا جىلجۋشى­لىق­تار بارشىلىق پا؟ نەگە كوڭىلىڭىز تولماي ءجۇر؟

– ارينە، جاڭا زاڭدا جاقسى جاڭا­لىق­تار كوپ اق. بەتبۇرىس كورىنىسى بار. دەگەنمەن عى­لىمنىڭ ءوزى ونەرتابىستان تۇرادى. ال ونەرتابىس تاجىريبەگە ەنىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋى، پايداسىن بەرۋى كەرەك. بولماسا قۇرى «ونەر تاپتىم!» دەپ ايقاي سالعاننان نە ۇتا­مىز. بىزدەگى جاعدايعا كەلەتىن بولساق، قا­زاقستاندا عىلىمعا قاراي بيۋدجەتتىك بەت­بۇرىس تۇبەگەيلى وزگەرگەن سىڭايلى. الايدا شەنەۋنىكتەردىڭ كوزقاراسى ءوز­گەر­گەن جوق، ءباز باياعى. سول بيۋروكراتتىق قال­پىن­دا قالىپ تۇر. ويتكەنى، مىنەكي، ۇكىمەت بيۋد­جەتتەن قىرۋار قارجى ءبولىپ جاتىر. ءما­سەلەن، بىلتىردىڭ وزىندە عىلىمعا قا­تىستى 1 ملرد 700 ملن تەڭگەدەن استام قا­را­جات ءبولىندى. ونىڭ ىشىندە ونەر­تاپ­قىش­تار­عا 300 ملن-عا تارتا تەڭگە جۇمسالاتىن ەدى. الايدا الگى قاراجاتتىڭ ءوزى تولىقتاي سول ونەردى تابا­تىنداردىڭ قولىنا تي­گەنىنە كوز جەتكىزە المايسىز. ءسوز ءجۇ­زىن­دە ءبارى جاقسى. ناقتى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا كەل­گەندە كەدەرگىلەر ءالى دە بارشىلىق. سونىڭ كەسىرىنەن ونەر­تابىستىڭ ءبارى ءبىر­دەي جارتى جولدا تۇرا­لاپ، تەك ءبىرلى-جا­رى­مى عانا كەيىنگى ومىردە قولدانىسقا ەن­گى­زىلىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا ءون­دى­ر­ىستىك بازا ءالسىز. ءبىلىمدى ماماندار تاپ­شى. ماسەلەن، «الاش» جۇيەسىنىڭ نۇسقا­سى­ن­ىڭ ءوزىن ەلى­مىز­دە تولىقتاي جاساپ شىعارۋ ءمۇم­كىن بول­مادى. سوسىن ۋكراي­ناعا تاپ­سىرىس بە­رۋ ارقىلى عانا شىعاردىم. ەلى­مىز­دە مي­كرو­­كونترول­لەردەگى راديو­ەلەك­ترون­دى قون­­­دىرعىنى تاپسىرىس ارقىلى ور­ناتا بە­­رەتىن مامان تاپشى، جوق دەسە دە بو­لادى. ونى ايتاسىز، ءتىپتى استانادا را­ديو­ەلەكتروندى بولشەكتەر تاۋارلارىن سا­تاتىن دۇكەن جوق. وسىنداي­لاردىڭ ءوزى قى­تايدىڭ ارزان­قولىنان شىققاندار ءارى تەگىس دايارلانىپ ساتىلاتىن دۇنيەلەر بولىپ وتىر. دەگەنمەن قازىر يننوۆاتسيالىق دامۋعا بەتبۇرىستىڭ بەلەڭ الا باستاعان كەزەڭى عوي. يننوۆاتسيالىق سىلكىنىسسىز ءجوڭ­كىلە دامۋ بولمايتىنىنا كوز جەتتى. وسى دۇرىس جول. ءايت­سە دە ەڭ الدىمەن قوعام­نىڭ مەنتا­ليتەتىن وزگەرتە تۇسسەك ەكەن. سولاي بولسا، ينۆەستورلار تاراپىنان قى­زى­عۋشىلىق ارقاشان بولا­دى، يننوۆاتسيا دا ەنەدى.

– ءسىزدىڭ جۇيەڭىز ءبىر جاعىنان جول پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ شارۋا­سىن اتقاراتىن سەكىلدى. وسىنى ءدال جول قاۋىپ­سىزدىگىمەن اينالىساتىن مامان­دارعا كورسەتتىڭىز بە؟

– جوعارىدا ايتقانىممەن ساباقتاسىپ تۇر عوي، قوعامنىڭ مەنتاليتەتىن وزگەرتپەي، قۇرى پوليتسيانىڭ سانىن كوبەيتكەنىمەن، جول اپاتىنىڭ باسقا قىرىنان الماساق، ادام ءولىمىن تومەندەتۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم يننوۆاتسيانى، تەح­نولو­گيا­نى ەنگىزۋگە قاتىستى عوي. سونداي ىلكى ءدۇ­نيەلەردى ەنگىزسەك، قوعامنىڭ دەرتى بو­لىپ وتىرعان سىبايلاس جەمقورلىقتى دا قىسقارتاتىن ەدىك. ال قازىر ماي-دىڭ جۇمىسى نە؟ جول قوزعالىسىن قاداعا­لاي­دى، ەرەجە بۇزعانعا ايىپپۇل سالادى. سول ايىپپۇل مەملەكەت قازىناسىنا تۇسەدى، سو­دان اينالىپ بارىپ بيۋدجەت ارقىلى قاي­تا­دان سول پوليتسيانىڭ قالتاسىنا ەڭ­بەك­اقى بولىپ كەلەدى. سوسىن ايىپپۇل­دىڭ سىر­­تىنان «بارماق باستى» جولىمەن اق­شا تا­بادى. بۇنى جويۋدىڭ جولدارىن ايت­تىق قوي. «الاش» جۇيەسى ەنسە، وعان ادام­ن­ىڭ ارا­لاسۋى ازايادى، ەندەشە، سىباي­لاس­­تىق­تىڭ­­ دا جولى كەسىلەدى. سالا قىزمەتكەرلە­رى­نە بارىپ سويلەستىم، كوپشىلىگى (ارعى جا­عىن­دا وزدەرىنىڭ جۇمىسسىز قالاتىنىن ەس­كە الاتىن بولۋى كەرەك) سىرتتاي عانا قول­داۋ بىلدىرەدى. راسىمەن، قالا ىشىندە جى­ل­­دامدىقتى 60-تان اسىرمايتىن مۇن­داي ءجۇ­يە ورناتىلسا، جولدا ءتارتىپ بولادى، ءتارتىپ بولعان جەردە اپات تا ازايادى. ەن­دەشە، ماي جۇمىسسىز قالادى دەگەن ءسوز.

– ونەرتابىس سالاسىندا تاعى قان­داي جاڭالىقتارىڭىز بار؟

– مەن ءوزىم وسىدان توعىز جىل بۇرىن جول-كولىك اپاتىنا تۇسكەنىمدى ايتتىم عوي. سون­دىقتان دا كەيىنگى جىلدارى وسى اپات­تىڭ الدىن الۋعا قاتتى كوڭىل ءبولىپ ءجۇرمىن. ونەرتابىسىمنىڭ كوپشىلىگى وسى سالادا. سونىڭ تاعى بىرەۋىنە كەڭىرەك توق­تالىپ وتەيىن. قازىرگى ماي قىزمەت­كەرلەرى پايدا­لا­ناتىن جۇرگىزۋشىنىڭ ىشىمدىك ىشكەنىن انىقتايتىن قۇرالى قىمىزدان «ۇرتتاعان» ادامدى دا ىشكەن قىلىپ كورسەتەدى. ال ەگەر سول تۇتىكشەگە ناشاقور نەمەسە جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن الدەبىر پسيحوتروپتى زاتتى قولدانعان ادام ۇرلەسە، ول ەشتەڭەنى كورسەتپەيدى. ايتكەنمەن ەسىرت­كىگە ەلىككەن ناشاقور رۋلگە وتىرسا، ودان كەلەر قاۋىپ تە زور. سول سياقتى ۇزاق جولدان شارشاپ كەلگەن اۋىر جۇك كولىگىن جۇرگىزۋشىنىڭ دەم الماستان تاعى دا جولعا شىعۋىنىڭ قاتەرلى ەكەنى بەلگىلى. الايدا ونىڭ شارشاعانىن، ناشاقوردىڭ جاعدايىن كورسەتەتىن قۇرال بار ما؟ مۇمكىندىك بولعانشا سول ادام وتىرعان كولىك جۇرمەۋى شارت. ال مەن ويلاپ تاپقان ونەرتابىستىڭ ءبىر ءتۇرى – ادامنىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن انىقتايدى. ەش­قانداي يىسكەمەي-اق، الدىنداعى ادام­نىڭ ارەكەتىنە الدانبايتىن بۇل قۇرال دا جول قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن كەرەك. ەگەر ءجۇر­گىزۋشىنىڭ الدەبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى جۇرگىزۋ قابىلەتى تومەندەسە، كولىككە ور­ناتىلعان قوندىرعىنىڭ دابىلىنىڭ ارقا­سىندا كولىك ءارى قاراي «جۇرمەي قويادى». سوندا كولىك تە، جۇرگىزۋشى دە، جاياۋ جۇرگىنشى دە ءدىن امان. ەندى ءبىر نوۋ-حاۋ – كولىكتى ءجۇر­گىزۋگە قولىندا سەنىمحاتى جوق، بولماسا ۇرلىق نيەتىمەن وتىرعاندا كولىكتى جۇرگىزبەي قوياتىن قۇرىلعىمىز دا بار­شىلىق.

– ءسىزدىڭ وسى «الاش» جۇيەسىنە ات­قارۋشى بيلىك تاراپىنان قولداۋ تا­بىلسا دەگەن تىلەگىڭىز بار سەكىلدى...

– ارينە. دەگەنمەن ۇكىمەتتىڭ ءبىر ءوزى قوعام الدىنداعى پروبلەمامەن كۇرەسىپ ەش جەڭىسكە جەتە المايدى. بۇعان، ەڭ ال­دىمەن، قوعامنىڭ ءوزى، بۇكىل قازاق­ستان­دىق­تار ءمان بەرىپ، قارسىلىعىن تانىتۋى شارت. ال مەن قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستى­رۋعا ۇمتىلاتىن ۇرىمتال تۇستى وسى سالا­دان ىزدەدىم. جول اپاتىنان قۇربان بولعان ادامدار سانىنىڭ كوبەيۋى – «قۇدايدىڭ قا­ھارىنان» بولىپ جاتقان دۇنيە ەمەس، كەرىسىنشە، ءوزىمىزدىڭ سال­عىرت­تى­عىمىزدان تۋىن­داپ وتىرعان ماسەلە. سوعان قوعامنىڭ نا­زارىن اۋدارتقىم كە­لەدى.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيى­مىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا جول-كولىك وقي­عالارىنان جىلىنا 1,3 ملن ادام قازا تاۋىپ، 50 ملن ادام ءتۇرلى دارەجەدە جا­راقات الادى نەمەسە مۇگەدەك بولىپ قا­لادى ەكەن. ماسەلەن، ءبىزدىڭ جاقىن كور­شىمىز رەسەيدە 2007 جىلعى دەرەكتەر بو­يىنشا 33 308 ادام كوز جۇمىپ، 292 206 ادام جاراقاتتانعان. ودان كەلگەن ەكو­نو­ميكالىق شىعىن 34 ميلليارد اقش دول­لارى كولەمىندە بولسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بۇل شىعىن مولشەرى 3,5 ميللياردتى قۇراعان. ەندەشە، جول اپاتىن بولدىرماۋدىڭ جولى قاي­سى؟! ماسەلە – سوندا. ىزدەنىس تە وسى تۇستا تۇر.

داتىم بار...

بۇۇ الەمنىڭ ءاربىر مەملەكەتىنە دۇنيەجۇزىندە بولىپ وتىرعان جول اپاتىمەن كۇرەستىڭ ونجىلدىق ءىس-قيمىلدار جوسپارىن جاساۋعا، ونى تولىق جۇزەگە اسىرۋعا ۇندەدى. ياعني بۇۇ ءاربىر مەملەكەتتى الداعى ون جىل بويى جول-كولىك اپاتىنان بولاتىن ادام ولىمىمەن كۇرەسۋگە شاقىرادى. جول اپاتى – دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە الاڭدايتىن پروبلەما. ويتكەنى الدىن الا بولجاۋلار بويىنشا الداعى ونجىلدىقتا جول-كولىك اپاتىنان قايتىس بولاتىندار سانى 6-8 پايىزعا ءوسىپ وتىراتىنى ايتىلادى. ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – كىسى ءولىمىن بارىنشا ازايتۋ. بيىل 100 اپات بولسا، 10 جىلدان كەيىن 180 اپات بولادى دەگەن ءسوز. سوندىقتان ەش ارەكەت بولماسا، ادام جانىن الاتىن اپات سانى ارتا بەرەرى انىق. ال ونداي كورسەتكىشتى ەڭ الدىمەن الەم بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇرعان قازاقستان تومەندەتسە دۇرىس بولار ەدى.

اۆتور: قانات قازى

http://www.alashainasy.kz/person/26185/