دينارا مىڭجاسارقىزى. ساناقتان دا شي شىقتى
قازاق ەلi بيىلعى ساناققا ۇلكەن ءۇمiت ارتتى. ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن ەكiنشi مارتە وتكiزiلگەن اۋقىمدى ءارi الەۋەتتi شاراعا بiر كiسiدەي قاتىسۋعا اسىقتى. ارينە، جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار ساناققا ءاربiر ازاماتتىڭ iلiگۋi اۋەلگi كەزەكتە ەل ۇكiمەتiنە، سوسىن دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ iلگەرi قادام باسۋىن تارازىلايتىن پايىمداۋلارعا تۇرتكi بولاتىنى انىق. دەسەك تە، ساناقتان قالىس قالىپ، قازاقتىڭ قاتارىنا قوسىلا الماي، نامىستان كەۋدەسi وت بولعان تۇرعىنداردىڭ شىرقىراعان داۋسى ءار-ءار جەردەن قۇمىعىپ ەستiلiپ جاتتى.
قازاق ەلi بيىلعى ساناققا ۇلكەن ءۇمiت ارتتى. ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن ەكiنشi مارتە وتكiزiلگەن اۋقىمدى ءارi الەۋەتتi شاراعا بiر كiسiدەي قاتىسۋعا اسىقتى. ارينە، جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار ساناققا ءاربiر ازاماتتىڭ iلiگۋi اۋەلگi كەزەكتە ەل ۇكiمەتiنە، سوسىن دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ iلگەرi قادام باسۋىن تارازىلايتىن پايىمداۋلارعا تۇرتكi بولاتىنى انىق. دەسەك تە، ساناقتان قالىس قالىپ، قازاقتىڭ قاتارىنا قوسىلا الماي، نامىستان كەۋدەسi وت بولعان تۇرعىنداردىڭ شىرقىراعان داۋسى ءار-ءار جەردەن قۇمىعىپ ەستiلiپ جاتتى.
"ايداعانىڭ بەس ەشكi, ىسقىرىعىڭ جەر جارادى". بيىلعى ساناققا دەگەن دايىندىق بارىسى كوز الدىمىزعا تۋرا وسى ماتەلدiڭ كەيiپكەرiن ەلەستەتتi. جەر-جەردە ساناق وتكiزۋگە بايلانىستى الدىن-الا باسقوسۋلار مەن جيىندار جيi ۇيىمداستىرىلدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ساناقتىڭ جاي-جاپسارى مەن ءار ادامنىڭ ماڭىزدىلىعى جونiندە ءۇزiلiسسiز جارناما بەرiلدi. كوشەدە، قوعامدىق كولiكتەردە، مەملەكەتتiك مەكەمەلەردە بيلبوردتار مەن پلاكاتتار iلiندi. سوعان قاراعاندا، ستاتيستيكا اگەنتتiگi بۇل ساناققا جۇمىلعان جۇدىرىقشا كiرiسكەن شىعار دەپ iشتەي قۋاندىق. بiراق قۋانىشىمىز ۇزاعىنان سۇيiندiرمەدi. باسقا وبلىس ورتالىعىن، قالانى ايتپاي-اق قويايىقشى، بiر الماتىنىڭ وزiندە ساناقتان قالىپ، ساناتقا iلiكپەگەندەر قانشاما. تiپتi, رەداكتسيامىزعا تەلەفون شالىپ، "بۇل ساناق كiمدi سانايدى؟" دەپ رەنiشiن بiلدiرگەندەر دە جەتەرلiك. ونىڭ ۇستiنە جەرگiلiكتi ستاتيستيكا بولiمدەرi دايىنداعان ساناقشىلار وزiنە تيەسiلi اۋماق تۇرعىندارىن تۇگەل ارالاۋعا قۇلىق تانىتپاعان. بالكiم، ساناقشى ون كۇن بويى اياعىنان توزىپ، ءۇي-ءۇيدi ارالاعان ەڭبەكاقىسىن الا المادى ما، الدە موينىنا جۇكتەپ العان مiندەتiنە نەمقۇرايلىلىقپەن قارادى ما، ايتەۋiر ساناققا ەنبەگەن جۇرت كوك سومكە اسىلىپ، كوك بوكەباي تاعىنعانداردى كورمەگەن بولىپ شىقتى. بiراق، ستاتيستيكا اگەنتتiگiنiڭ الەۋمەتتiك جانە دەموگرافيالىق ستاتيستيكا دەپارتامەنتiنiڭ ديرەكتورى ءاسيا قاسەنوۆا حانىم: "ەشكiمنiڭ قالىپ قويۋى مۇمكiن ەمەس. بiز ءبارiن تەكسەرiپ جاتىرمىز" دەپ شاڭ جۋىتقىسى كەلمەگەندە، بۇل پiكiرiمiزگە سەلكەم تۇسiرمەپ ەدiك.
سونىمەن، حوش، بۇل ساناقتىڭ ناتيجەسi ۇكiمەت باسشىسى كارiم ماسiموۆكە ءسۇيiنشi سۇراتتى. ەلiمiزدە مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتىڭ سانى 16 ميلليون 402 مىڭ 862 ادامعا جەتiپ، 1999 جىلعى ساناق دەرەكتەرiمەن سالىستىرعاندا قازاقستان حالقى 1,5 ميلليون ادامعا وسكەندiگi ايتىلدى. بiر كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: ء"الحامدۋللا، 6 پايىز قازاقپىز" دەگەن ءسوزi ساۋىرعا قامشى سالسا، كەشە كارiم ءماسiموۆتiڭ "67 پايىز قازاقپىز!" دەگەن جاعىمدى مالiمەتتi جاريا ەتۋi بiرقاتار باستامالارعا مۇرىندىق بولدى. ەڭ اۋەلi ۇكiمەت باسشىسىنىڭ ءوزi قازاقتىڭ 67 پايىزعا جەتۋiن كۇتiپ جۇرگەندەي، بۇدان بىلاي ۇكiمەت وتىرىستارىن قازاق تiلiندە وتكiزۋگە مەيلiنشە تىرىسىپ باعاتىنىن ايتا كەلە، "قازاقستاننىڭ نەگiزگi حالقى - قازاقتىڭ سانى 67 پايىزدان استى، بiزگە مەملەكەتتiك تiلدە سويلەۋ كەرەك بولادى" دەپ اعىنان جارىلدى.
بۇعان دا بوركiمiزدi اسپانعا اتىپ، بالاشا قۋاندىق. الايدا، ۇكiمەت باسشىسى كوپكە ۇلگi بولارلىقتاي قالىپ تانىتا الماعاندىقتان با ەكەن، كۇللi مينيسترلiكتەر مەن شەنەۋنiكتەر مۇنى قۇلاعىنا دا iلمەگەن سياقتى. قاي-قايسىسىنىڭ دا جيىندار مەن وتىرىستاردى مەملەكەتتiك تiلدە وتكiزiپ جاتقانى شامالى. اۋەلi سول بيلiك تiزگiنiن ۇستاپ وتىرعانداردىڭ ءوزi مەملەكەتتiك تiلدi قورلاۋعا كوشتi. بiزدi, ياعني، قازاقتاردى الدارقاتىپ ءسوزiنiڭ ءبiسمiللاسiن "قازاقشا" باستايدى دا، ءارi قاراي رەسمي تiلدە زىرىلداي جونەلەدi. بىلايشا ايتقاندا، "كiرiسپە ءسوزدi, ياكي، امانداسۋدى قازاقشا ايتتىم عوي. قازاق تiلiنە سونىڭ ءوزi جەتەدi" دەگەن پيعىلمەن كوزبوياۋشىلىق جاسايتىندار كوبەيiپ كەتتi. بiراق، بۇعان نەسiنە جاتىپ كەپ وكپەلەيمiز؟ قازاقتا "اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگi قايدا جۇرسە، سوڭعى دوڭگەلەگi سولاي جۇرەدi" دەگەن ادەمi ماقال وسىعان تولىقتاي جاۋاپ بەرمەي مە؟ بiلە بiلگەنگە، وسى بiر توقسان اۋىز ءسوزدiڭ توبىقتاي ءتۇيiنi بiراز جايتتى اڭعارتسا كەرەك.
نە دەسەك تە، ساناقتىڭ العاشقى قورىتىندىسى شىققاندا ءدۇيiم حالىق، ونىڭ iشiندە، ۇلەسi باسىم بولعان - قازاق ۇلتى ارقانى كەڭگە سالىپ، مارقايىپ قالعان ەدi. تiپتi, ۇكiمەت باسشىسى كارiم ءماسiموۆتiڭ بەرگەن ۋادەسiنەن كەيiن "ەندi ءبارi قازاقشا سويلەيتiن بولدى" دەپ جۇرەگi جارىلارداي كۇي كەشتi. بiراق، نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ينتەرنەت بەتتەرiندە قازاقتىڭ 67 پايىزعا جەتۋiنە كۇمان تۋعىزاتىن سارىنداعى ماتەريالدار جاريالاندى. سونىڭ بiر پاراسىن مىسالعا كەلتiرسەك.
"...ەلiمiزدiڭ تۇرعىندار سانى 2008 جىلدىڭ 1 شiلدەسiندەگi مالiمەت بويىنشا، 15676, 9 مىڭ ادامدى قۇراعان. 2009 جىل باسىمەن سالىستىرعاندا، بۇل كورسەتكiش 105, 4 مىڭ ادامعا ارتقان. ەگەر ءدال وسىنداي قارقىنمەن كەتە بەرسە، جىل سوڭىنا دەيiن تاعى دا 110 مىڭعا ءوسۋi مۇمكiن. ال بۇعان 2009 جىلدىڭ العاشقى ايلارىن، ياعني، 50 مىڭ جاندى قوسساڭىز، ەسەپتiك كورسەتكiش 15837-نi قۇراۋى تيiس ەدi. بiراق تا ەكiنشi جالپىۇلتتىق ساناق بويىنشا، اۋەلگiدە 16,33 ملن.، سوسىن 16,5 ملن.-عا جەتتiك. ءا دەگەننەن مۇنداي ۇلكەن كورسەتكiشكە قالاي قارعىپ كەتتiك؟ جانە باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا، جەرگiلiكتi ۇلت - قازاقتىڭ سانى 67 پايىزعا قالاي جەتiپ وتىر؟ شىن مانiندە، قازاقتار 67 پايىزدى كورسەتسە، وندا قازiر رەسپۋبليكاداعى قازاقتىڭ سانى 11, 055 ملن. بولعانى ما؟" دەپ ساناقتىڭ ناتيجەسiن ستۋدەنتتiڭ كۋرستىق جۇمىسىنداعى ساندىق كورسەتكiشتەرگە تەڭەگiسi كەلگەن ب. نيكيفوروۆ ("روديمىە پياتنا كازاحستانسكوي ستاتيستيكي. نيچەگو ستراشنوگو: 5 پروتسەنتوۆ "تۋدا", 5 پروتسەنتوۆ "سيۋدا") تاڭدانىسىن جاسىرماپتى. ول سونداي-اق، "حالىقتىڭ سانىن بiلۋ كەرەك. ساناق الدىمەن قانشا مەكتەپ پەن اۋرۋحانانىڭ قاجەتتiلiگiن ايقىنداۋ ءۇشiن، سالىق مولشەرi مەن تاۋار ءوندiرۋدiڭ كولەمiن بiلۋ ءۇشiن اۋاداي قاجەت. الايدا، ۇلتتىڭ سانىن انىقتاۋعا كەلگەندە نەلiكتەن ساياساتقا ويىسىپ كەتەمiز؟ بiزدiڭ ستاتيست-ماماندار نەلiكتەن باسقا ۇلتتاردى ازايتىپ ايتادى دا، كەرiسiنشە بiر عانا ەتنوستى كوبەيتiپ كورسەتكەندi قالايدى؟" دەپ كۇيiنiشiن بiلدiرiپتi.
بۇل ماقالا استارىنداعى بۇكپەلi وي نەنi مەڭزەيدi? باسقاسىن بىلاي قويىپ، بۇگiنگi كۇنگە دەيiن باسقا ۇلتتاردىڭ سانىن ازايتپاق تۇگiلi, "تۇيمەدەيدi تۇيەدەي" ەتiپ كورسەتiپ، "ەلiمiزدە 130 ۇلت پەن ۇلىس وكiلدەرi تۇرادى" دەپ دابىرايتىپ كەلدiك. تiپتi, گازەتiمiزگە سۇحبات بەرگەن باس دەموگرافىمىز ماقاش ءتاتiموۆ "كوپۇلتتىڭ سانىن 150-گە جەتكiزۋ كەرەك" دەپ ايدى اسپانعا بiر-اق شىعارعاندا، ء"اي" دەيتiن اجە بولعان جوق. مiنە، وسىدان سوڭ، "باسقا ۇلتتاردىڭ ءوسiپ-كەمەلدەنۋiنە تەجەۋ سالىندى. ولاردىڭ سانى ازايتىلىپ ايتىلىپ ءجۇر" دەگەنگە كiم سەنەدi, ايتىڭىزشى؟
"جۇرت نە دەسە، و دەسiن" دەپ وسى سىندى تولىپ جاتقان كەرتارتپا ماتەريالدارعا دا نازار اۋدارۋدى قويدىق. "قازاقتىڭ جەرiندە قازاق 67 پايىزعا جەتiپ جاتسا، ونىڭ نەسi ايىپ؟!" دەپ ءوزiمiزدi جۇباتتىق تا. بiراق، بيىلعى ساناق اينالاسىنداعى داۋ-داماي مۇنىمەن توقتاپ قالماعان سياقتى. جاقىندا ستاتيستيكا اگەنتتiگi توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارى نۇرمان بايانوۆ پەن بiرلiك مەڭدiباەۆ حالىق ساناعىن وتكiزۋگە بولiنگەن بيۋدجەت قاراجاتىن تالان-تاراجعا سالدى دەگەن كۇدiكپەن قاماۋعا الىندى. ەكونوميكالىق قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتiگiنiڭ رەسمي وكiلi مۇرات جۇمانبايدىڭ ايتۋىنشا، ساناق جۇرگiزۋ قۇرال-جابدىقتارى بويىنشا مەملەكەتتiك ساتىپ الۋ تۋرالى اشىق بايقاۋعا 13 ۇسىنىس كەلiپ تۇسكەن. الايدا، بايانوۆ توراعالىق ەتكەن كوميسسيا ولاردى نەگiزسiز قايتارىپ، قۇرال-جابدىقتار بiر عانا - "كيIك" فيرماسىنان ساتىپ الىنعان. "كيIك" فيرماسى بولسا، بiرنەشە فيرما ارقىلى، كەزiندە بايقاۋعا قاتىسىپ، وتپەي قالعان پەتەربورلىق "تيپوگرافيا ۆزلەت" جابىق اكتسيونەرلiك قوعامىنان 183 ملن. 300 مىڭ تەڭگەگە قۇرال-جابدىقتاردى ساتىپ الىپ، ءوزi تەك 144 ملن. 900 مىڭ تەڭگەگە قۇرال-جابدىق دايىنداعان. بيۋدجەت قاراجاتىن ۇرلاۋعا ىقپال ەتكەنi ءۇشiن "كيIك" فيرماسىنىڭ قۇرىلتايشىسى سەرiك تۇرجانوۆ پەن باس ديرەكتور الەكساندر نيسانوۆ تا قاماۋعا الىندى. ستاتيستيكا اگەنتتiگiنiڭ اتى اتالعان لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ بيۋدجەتتiك سۇرانىستى دايىنداۋ كەزiندە ساتىپ الۋ سوماسىن اسىرا كورسەتكەنi انىقتالدى. قر ەكونوميكالىق قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتiگiنiڭ رەسمي وكiلi مۇرات جۇمانباي: "اگەنتتiك بيۋدجەتتiك سۇرانىسىندا ارتىق كورسەتiلگەن 764 ملن. 800 مىڭ تەڭگە ىسىراپ ەتiلگەن، ونىڭ 497 ملن. 800 مىڭ تەڭگەسi جالعان كاسiپورىنداردىڭ ەسەپ-شوتتارى ارقىلى قولما-قول اقشاعا اينالدىرىلدى. بۇگiنگi كۇنi بارلىق كاسiپورىنداردا كەشەندi تەكسەرۋلەر جۇرگiزiلۋدە، ولاردىڭ ەسەپ شوتتارىنا تىيىم سالىندى" دەپ مالiمدەگەن-دi.
ون جىلدا بiر رەت وتكiزiلەتiن جالپىۇلتتىق ساناقتىڭ جاقسى ناتيجە بەرگەنi بارiمiزگە ابىروي بولسا كەرەك. بiلۋiمiزشە، بۇل ماقساتقا بيۋدجەتتەن 6 ملرد. تەڭگە بولiنگەن. بۇل قاراجات ون كۇندiك ساناقتىڭ كەم-كەتiگiن تۇگەندەپ، ەش كەدەرگiسiز وتۋiنە جەتiپ ارتىلادى. بiر وكiنiشتiسi, وسىنشاما قىرۋار اقشا كوزدەلگەنمەن، ستاتيستيكا اگەنتتiگi ماماندارى ساناق تۋرالى سايتتىڭ تولىققاندى قازاقشا نۇسقاسىن جاساي المادى. الدىمەن رەسمي تiلدە iسكە قوسىلعان سايتتىڭ قازاقشاسى سول تiلدiڭ جەتەگiندەگi ساپاسىز اۋدارما ارقىلى جاسالىندى. سويتسەك، بالەنiڭ ءبارi "ۇنەمدەۋ" ساياساتىندا ەكەن عوي. "قازانشىنىڭ ءوز ەركi قايدان قۇلاق شىعارسا" دەمەكشi, قولىندا باردى قونىشىنان باسقان باسشىلار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ ءارi قاراي دامۋى مەن ءوسۋiنiڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتiك ءال-اۋقاتىن ناقتى كورسەتەتiن شارا - ساناققا بولiنگەن قارجىنى ءوز پايداسىنا اسىرعان. نەگiزi, بۇل ناۋقانعا 60 مىڭداي ساناقشى تارتىلعان-تۇعىن. ولار مەملەكەتتiك مەكەمە قىزمەتكەرلەرi (مۇعالiم، دارiگەر), ستۋدەنت جاستار، جالپاق تiلمەن ايتقاندا، "كۇنكورiسكە سەپ بولسىنشى" دەگەن الەۋمەتتiك توپ وكiلدەرi. نەگە ەكەنi بەلگiسiز، اۋەلگi كەزدە 20-22 مىڭ تەڭگە تولەيمiز دەگەن ساناق ۇيىمداستىرۋشىلارى "قايىعى سۋدان وتكەننەن كەيiن", اقشاسىن تولىق بەرمەي، 6-اق مىڭ تەڭگەمەن قۇتىلىپتى. ەسەپتەسەك، 60 مىڭ ساناقشىعا بار-جوعى 360 مىڭ تەڭگە كەتەدi ەكەن. سوندا 6 ملرد. تەڭگەنiڭ بiردەن ءتورت بولiگi نەندەي ماقساتقا جۇمسالعان؟ ەڭ سوراقىسى، ستاتيستيكا اگەنتتiگi توراعالىعىنىڭ ورىنباسارلىعىنا قونجيعان ەكi ورىنباساردىڭ بiرi - بiرلiك مەڭدiباەۆ "بولاشاق" باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدە بiلiم الىپ كەلگەن. بيلiك باسىنا بارماي جاتىپ، ۇياتتى جاعدايعا قالعان جاس باسشىنىڭ ماڭدايالدى مامان بولىپ ورالعاندىعىن وسىلاي دالەلدەگەنi مە؟
ايتپاقشى، ساناق اياسىنان شىعىپ جاتقان شيدان سوڭ، پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى عاني قاسىموۆ بيىلعى ساناق ناتيجەسiنە كوڭiلi تولمايتىندىعىن ايتىپ، الداعى كۇزدە قايتادان وتكiزۋگە ۇسىنىس جاسادى. بالكiم، سەناتور بازبiرەۋلەر سياقتى، قازاقتىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتىپ، 67 پايىزعا جەتكەنiنە ءدۇدامال كوزقاراس تانىتتى ما، ول جاعى بەلگiسiز. قالاي دەسە دە، بۇل ۇسىنىستىڭ بيلiك تاراپىنان قولداۋ تابۋى قيسىنسىز، ارينە. ءوزi دە داعدارىستان ەسiن جيا الماي جۇرگەن جۇرتتىڭ باسىن تاعى دا ساناقپەن قاتىرساق، نە بولعانى؟ ونىڭ ۇستiنە داعدارىس ارقىلى دامۋ مەن جاڭارۋعا ۇمتىلعان ۇكiمەتتiڭ ورتاق بيۋدجەتiن ورتايتىپ، قايتادان اقشا شاشۋدىڭ قاجەتتiلiگi بار ما؟
دينارا مىڭجاسارقىزى
"تۇركىستان" گازەتى 18 ماۋسىم 2009 جىل
