15 قىركۇيەك - ورال وقيعاسىنىڭ 20 جىلدىعى

 

تاريح بىزگە كەلەشەگىمىزگە  ارقاۋ بولار تالىمدىك تاعىلىمدارىنان ساباق الۋ ءۇشىن كەرەك. كەڭەستەر وداعى دەپ اتالاتىن اكىمشىل-امىرشىلدىك وكتەم جۇيەگە نەگىزدەلگەن الىپ دەرجاۆانىڭ تارقاۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەلى دە ءوزىنىڭ دەربەستىگىن جاريالادى. ەندى تاۋەلسىزدىك جولىندا سول ءبىر جىلداردىڭ سوڭعى ايلارىندا قازاق ەلىنە قاتىستى قوعامدىق-ساياسي احۋالدىڭ القىنىپ بارىپ باسىلعان كەيبىر وقيعالارىنا قىسقاشا حرونولوگيالىق شولۋ جاسايىق.

15 قىركۇيەك - ورال وقيعاسىنىڭ 20 جىلدىعى

 

تاريح بىزگە كەلەشەگىمىزگە  ارقاۋ بولار تالىمدىك تاعىلىمدارىنان ساباق الۋ ءۇشىن كەرەك. كەڭەستەر وداعى دەپ اتالاتىن اكىمشىل-امىرشىلدىك وكتەم جۇيەگە نەگىزدەلگەن الىپ دەرجاۆانىڭ تارقاۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەلى دە ءوزىنىڭ دەربەستىگىن جاريالادى. ەندى تاۋەلسىزدىك جولىندا سول ءبىر جىلداردىڭ سوڭعى ايلارىندا قازاق ەلىنە قاتىستى قوعامدىق-ساياسي احۋالدىڭ القىنىپ بارىپ باسىلعان كەيبىر وقيعالارىنا قىسقاشا حرونولوگيالىق شولۋ جاسايىق.

ايگىلى تجمك - دان سوڭ قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرى، سونىڭ ىشىندە «ازات» پارتياسىنىڭ وكىلى ج.قۋانىشاليننىڭ 21 تامىزدا قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا رەسپۋبليكالارمەن بۇدان بىلايعى جەردە كونفەدەراتيۆتىك قاتىناستا بولۋدى كوتەرۋى كرەملگە جاقپاسا دا، بۇل يدەيا قازاقستان حالقىنىڭ، ونىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ازاتتىقتار كونفەدەراتيۆتىك قاتىناس شىنايى تاۋەلسىزدىككە اكەلەتىن ناقتى قادامنىڭ باستاۋى دەپ قابىلدادى. ونىڭ ۇستىنە ۋكراينا پارلامەنتى دە جاڭا وداقتىق شارتقا قول قويار كەزدە اياق استىنان مەملەكەتتىك شەكارا جونىندە ءوز زاڭىن قابىلداپ، «نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋ جولىندا رەسپۋبليكا بايلىعى مەن مەنشىگىن قورعاۋ قاجەت» دەگەن سىلتاۋمەن ماسكەۋدىڭ كەلىسىمىنسىز ءوز جەرىندەگى بۇرىنعى وداقتىق مەنشىككە قاراپ كەلگەن ءوندىرىس ورىندارىن قاۋلىمەن-اق ۋكراينانىڭ مەنشىگىنە وتكىزىپ، ەندىگى جەردە كورشى مەملەكەتتەرگە ەشقانداي تەرريتوريالىق تالاپتارىنىڭ جوق ەكەنىن مالىمدەپ، تاۋەلسىزدىككە دەگەن ناقتى قادامىن جاسادى.

ۋكراينا مەن قازاقستاننىڭ بۇل مىنەزى رەسەيدى ءبىراز ابىگەرگە سالدى. وسى كەزدە رەسەي تاراپىنان اشۋ شاقىرىپ، ازۋ كورسەتكەن مالىمدەمەلەر بورادى. رەسەي جاعى: «وسوبەننو ترەۆوجيت نامەتيۆشەەسيا رەزكوە راسحوجدەنيە ۆو ۆزلياداح دۆۋح ستولپوۆ بۋدۋششەگو سويۋزا روسسي ي كازاحستانا. ستول پروتيۆورەچيۆىە تەندەنتسي وبياسنيايۋتسيا ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، سترەملەنيەم كازاحستانا ديستانتسيروۆاتسيا وت رسفسر»، - دەپ شوقتى قايتا ۇرلەي باستادى. س.سارتاەۆتىڭ ايتۋىنشا ماسكەۋدە «وداقتىق شارتتى» تالقىلاۋشىلاردىڭ ءبىر جيىنىندا ءۇزىلىس كەزىندە دالىزدە تۇرعان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا قاسىنا جيرينوۆسكي جەتىپ كەلىپ: «رانو رادۋەتەس، نە بىۆات سۋۆەرەنيتەتۋ گرۋزي، ازەربايدجانا، تەم بولەە كازاحستانا ...» - دەپ داۋ شىعارىپتى.

مىنەزى اۋا رايىنداي قۇبىلمالى رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين ءوزىن قايراڭدا قالار كەمەدەي سەزىندى مە، الدە وداقتى ءار تۇسىنان شۋلاعان شوۆينيستىك باعىتتاعى سەپاراتيستەردىڭ جەل سوزىنە جەلىكتى مە اياق استىنان: «بۋدەتە وت ناس ۋبەگات - ۆام جە دوروجە ستانەت»، - دەگەن مالىمدەمە جاسادى (28.08.1991). «تەڭدىك سەنىڭ نە تەڭىڭ» - دەگەندەي «رسفسر مەن شەكتەسىپ جاتىرعان رەسپۋبليكالار وداقتان كەتكىسى كەلسە، وندا شەكارا داۋى شىعۋى ابدەن ىقتيمال»، - دەپ، رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى پ.ۆوششانوۆ تا ونى قۇپتاي سويلەدى. مۇندايدا كازاك - ورىستار قاراپ جاتاتىن با ەدى، پ.ۆوششانوۆتىڭ مالىمدەمەسىنە وراي كازاكتاردىڭ «يايتسكايا ۆوليا» گازەتى: «سونشاما نەسىنە شۋلايمىز، سەبەبى بولشەۆيكتەردىڭ بولىسىنە قول سۇعىلدى. ۆوششانوۆتىكى دۇرىس. بۇل ورال وبلىسىنا عانا قاتىستى ەمەس، كاۆكاز، ورتا ازياعا قاتىسى بار» - دەپ ونى قولدايتىندىقتارىن جازدى (№3. 1991).

وسى جىلدارى قازاقستاننىڭ ءار تۇپكىرىندە نەوكولونياليست كازاكتاردىڭ قۋاتتى توپتارىنىڭ كوبەيۋى، ولاردىڭ قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكارالىق وڭىرلەگە شوعىرلانۋى، تۋىنداعان داۋلى ماسەلەلەردى ۇنەمى قوقان-لوققى، سوعىس قۇرالدارىمەن شەشۋگە ۇمتىلۋى، كازاچەستۆونى مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنە قاۋىپ اكەلەر ىقتيمال اسكەري كۇشتىڭ كوزى رەتىندە ايعاقتاي ءتۇستى. جەل داۋىلدىڭ شاقىرۋشىسى - ولاردىڭ بۇل مالىمدەمەلەرى اتقا مىنۋگە دايار تۇرعان كازاك-ورىستاردى جەلپىندىرە ءتۇستى.

بۇل كەزدە ورال كازاكتارى وزدەرىنىڭ اۆتونومياسىن، «ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن» جاريالاپ ۇلگەرگەن ەدى. ولار 1920 جىلعى 26 تامىزداعى دەكرەتىمەن ورال وبلىسىنىڭ قىرعىز اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا وتكەنى زاڭسىز دەپ تابىلىپ، كۇشى جويىلسىن، جاڭا «وداقتىق شارتقا» قول قويىلار كەزدە ورىس حالقىنىڭ مۇددەلەرى ەسكەرىلىپ، ورال كازاچەستۆوسىنىڭ بۇرىنعى جەرلەرى تۇگەلدەي رەسەي قۇرامىنا قايتارىلۋى ءتيىس. «ەگەر تالاپتارىمىز ەسكەرىلمەيتىن بولسا، ءبىز كسرو پرەزيدەنتى م.س.گورباچەۆ كورسەتكەندەي، «ءوزنىڭ تاريحي وتانىنان تىسقارى تۇرىپ جاتىرعان ۇلتتاردىڭ ەركىن دامۋى» تۋرالى زاڭىمەن بەكىتىلگەن قۇقىقتارىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەرىمىزدى پايدالانامىز» دەپ، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە «ۇندەۋ حاتپەن» شىقتى. كسرو پرەزيدەنتىنىڭ 1989 جىلى جاساعان «پارتيانىڭ ۇلت ساياساتى تۋرالى» بايانداماسىنان الىنعان: «ۇلتتار جيناقى تۇرعان جەرلەردە ۇلتتىق اۋداندار، تەرريتوريالىق اۆتونومياسى جوق سانى جونىنەن ءىرى ۇلتتاردىڭ ولاقتىق سوۆەتتەرىن قۇرۋ مۇمكىندىكتەرى بار» دەگەن ءسوزىن وزدەرىنە باعىت-باعدار ەتىپ الدى. ورال كازاكتارىنىڭ اتامانى ا.كاچالين وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا قاجەت بولسا قانتوگىسكە دە باراتىنىن رەسمي كەزدەسۋلەردە الدەنەشە رەت ءوز اۋزىنان ايتتى.

«ورال كازاكتارىنىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنان» كەيىن باق قۇرالدارى: «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى قوسىلىپ، 27.08.1991 جىلعى سانىندا «قازاقستان رەسەيمەن وداقتاسپاسا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ كازاكتارى اۆتونوميا قۇرادى نەمەسە رەسەيگە قوسىلادى»، - دەگەن حابار تاراتىپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋ نيەتى بارىن اڭعارتتى. بۇعان كسرو مەملەكەتتەرى قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى دەپ تاعدىرىن قولىنا سەنىپ تاپسىرعان وداق پرەزيدەنتى م.گورباچەۆتىڭ ءوزى قوسىلا: «يا موگۋ سكازات، چتو ەسلي سويۋز بۋدەت رۋشيتسيا، تو ەتو وبەرنەتسيا بەدوي، تاك كاك گرانيتسى ۋ ناس وپرەدەلەلياليس پرويزۆولنو»، - دەپ باستالعان تەكەتىرەستى ونان سايىن ۋشىقتىردى. ونىڭ ايتقان بۇل ءسوزى 1990 جىلى قاراشانىڭ 21 كۇنى رسفسر مەن قازاق سسر اراسىنداعى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن مويىنداعان، ەكى مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىنا سايكەس قول قويىلعان كەلىسىمدەردى مويىنداماۋ ەدى.

بۇعان جاۋاپ رەتىندە قازاقستان حالقى، ونىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى الماتىدا 28.08.1991 جىلى ش.ءۋاليحانوۆ ەسكەرتكىشى جانىندا رەسەي مەملەكەتى باسشىلارىنىڭ مالىمدەمەلەرىنە وراي نارازىلىق ميتينگىسىنە جينالدى. ميتينگىدە «ازات» قوزعالىسى، «جەلتوقسان»، ۋكراين مادەنيەت ورتالىعى جانە قازاق راديوسى وكىلدەرى ءسوز الىپ، رەسەي تاراپىنان شىعىپ جاتىرعان مالىمدەمەلەرگە مەملەكەتتەر اراسىنداعى بەيبىت بايلانىستى ۋشىقتىرۋ، ارانداتۋ دەگەن باعاسىن بەردى. جيىندا رەسپۋبليكا باسشىسى مۇنداي قوقان-لوققىلارعا ءوزىنىڭ جاۋابىن بەرۋگە تيىستىگى ايتىلدى. ولار ساياسي تەڭدىك پرينتسيپتەرى مويىندالمايىنشا، قالىپتاسقان شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعى تۋرالى ماسەلە ايقىندالمايىنشا الداعى جوسپارلانعان رەسپۋبليكالار اراسىنداعى «وداقتىق شارتقا» قول قويماۋدى تالاپ ەتتى. ايتپەسە، دەموكراتيالىق كۇشتەر ءوز شەكاراسىن قورعاۋ ماقساتىندا ەرىكتىلەردەن ۇلتتىق اسكەري جاساقتار قۇرۋ قارەكەتتەرىنە كىرىسەتىنىن ەسكەرتتى. سونداي-اق، دەموكراتتار مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى ميتينگىدە سەمەي پوليگونىن تۇپكىلىكتى جابۋدى كوتەردى. رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا ءبىر ءسات بولجاۋى بەلگىسىز ۇرەيلى كۇندەر قايتا تۋدى.

قازاقستان جاعى ىشكى قوعامدىق كۇشتەردىڭ بۇلاي باس كوتەرۋىن كۇتپەگەن بولۋى كەرەك، سوڭعى كەزگە دەيىن وداقتا قالۋدى قولداپ كەلگەن نازارباەۆ تا ساستى بىلەم: دو ناستوياششەگو ۆرەمەني نە پروزۆۋچالو  چەتكو ۆىراجەننىي وتكاز روسسي وت تەرريتوريالنىح پريتيازاني ك سووپرەدەلنىم رەسپۋبليكام. ا ۆ كازاحستانە ناچال نابيرات وبششەستۆەننىي پروتەست س نەپرەدسكازۋەمىمي پوسلەدستۆميامي. ەتو موجەت ۆىنۋديت رەسپۋبليكۋ پرينيات انولوگيچنىە س ۋكراينوي مەرى. وسوبەننوست ۆ توم، چتو كازاحستان ياۆلياەتسيا يادەرنوي رەسپۋبليكوي»، - دەپ رەسەيگە قولىندا باسار نۇكتەسى جوق بولسا دا، «قويماساڭدار» - دەپ قولتىعىنداعى شۇرىپپەسىز (باعىتتاۋشىلىق مۇمكىندىگى جوق بولا تۇرا) وقتۇمسىقتى كەزەندى.

قازاقستاننىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى مەن دەموكاراتيالىق كۇشتەرىنىڭ، «ازات» پارتياسىنىڭ مالىمدەمەلەرى ۇلكەن قوزعاۋ تۋعىزدى. رەسەي دەموكراتتارى دا قاراپ جاتپادى. ولار رەسەي ۇكىمەتىنە نارازىلىق ايتىپ، ولاردىڭ مالىمدەمەلەرىنە وزدەرىنىڭ ساياسي باعاسىن بەردى. «تاكيە ۆىسكازىۆانيا، كاك مى بەرەمسيا دوكازات، بروسايۋت ۆىزوۆ زدراۆومۋ يستوريچەسكومۋ سوگلاشەنيۋ ي نەداۆنىم دوگوۆورام روسسي س ۋكراينوي ي كازاحستانوم. وني سپوسوبنى وسلوجنيت پولوجەنيە ناتسيونالنىح مەنشينستۆ، پرەجدە ۆسەگو ساموگو رۋسسكوگو نارودا ي ۋج نيكاك نە پوموگايۋت پروچنو وبەسپەچيت  پراۆا ەتيح مەنشينستۆ. مى رەشيتەلنو وتۆەرگاەم ليۋبىە پوليتيچەسكيە، كلونياششيەسيا ك زاياۆكە نا پرەوبلادايۋششۋيۋ رول روسسي ۆ سسسر. وپاسنەە ۆسەگو ۋتۆەرجدەنيە و ۆوزموجنوستي تەرريتوريالنىح ي يمۋششەستۆەننىح پرەتەنزي ۆ سلۋچاە راسپادا سسسر», - دەدى ولار. بۇدان تىس قالعان بيلىكتىڭ سول كەزدەگى «سوتسياليستىك پارتياسى» مەن «كوممۋنيستەر» عانا بولدى.

ءالى ەسىمىزدە، وسىعان بايلانىستى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ب.ەلتسينگە جولداعان جەدەلحاتىنىڭ جەلىمەن، 30.08.1991 ج. الماتىعا جەدەل جەتكەن ا.رۋتسكوي مەن قازاقستان باسشىسىنىڭ اراسىندا: «قازاق كسر-ءى مەن رسفسر اراسىنداعى شەكارالىق بەلگىلەردىڭ مىزعىماستىعى وزگەرمەيتىندىگىن» كورسەتكەن ەكى جاقتى «كومميۋنيكەگە» قايتارا قول قويىلدى. ءسويتىپ، ا.رۋتسكوي ەكى ەل اراسىنداعى ءبىر جىل بۇرىنعى 1990 جىلى 21 قاراشادا قول قويعان كەلىسىمنىڭ بۇزىلمايتىنىن، كوتەرىلىپ جاتىرعان تەرريتوريالىق تالاپتاردىڭ نەگىزسىز ەكەنىن ايتىپ كوڭىلدى ورنىقتىرعانداي بولدى. مۇنداي قوقان - لوققىنى ۋكراينا دا باسىنان وتكەرىپ، ولار دا دۇرلىگىپ بارىپ باسىلدى. قازاقستانداعىداي كيەۆتە دە 28.08.1991 كۇنى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا وسىنداي ەكى جاقتى قۇجاتقا قول قويىلدى.

دەگەنمەن بۇل ساياسي جانجال ۇرىسقا كىرەر الدىنداعى اسكەري دايىندىقتىڭ كەرنەي ۇنىندەي بولىپ، ءبىر دايارلىقتىڭ ديىرمەنىن اينالدىرعانداي بولدى. سولاي بولدى دا، ورال كازاكتارى 1991 جىلى قىركۇيەكتىڭ 15 كۇنى قالادا توي دەگەن سىلتاۋمەن «بۇكىلوداقتىق كازاكتاردىڭ سەزىن» وتكىزىپ، وسى كۇنى باتىستا اتىراۋعا (گۋرەۆ) دەيىنگى جەردى الىپ جاتىرعان «جايىق كازاكتارى اۆتونومياسىنىڭ» قۇرىلعانىن جانە رەسەيگە قوسىلاتىنىن رەسمي جاعدايدا جاريالاپ جىبەرمەكشى بولدى. ال، بۇل كەزدە كورشى سامارا وبلىسىنىڭ شەكاراسىندا پرەدنەستروۆە ستسەناريى بويىنشا گەنەرال ماكاشوۆتىڭ تانك اسكەرى ورال قالاسىنا «بىتىمگەرشىلىك» جەلەۋىمەن مارش بروسوك جاساۋعا دايار تۇرعان ەدى (قاراڭىز: «ازات» ازاتتىق جولىندا» كىتابى، 102-بەت. س.ن.ق. 2008 جىل). الماتىدا «الاش ازاماتتارى» باسقارعان «اتتانايىق جايىققا» شتابى قۇرىلىپ، «كازاكتاردىڭ ارانداتۋ تويىن وتكىزدىرمەيمىز، ۇلتاراقتاي دا جەرىمىزدى بەرمەيمىز» دەپ ەلىمىزدىڭ ءار تۇپكىرىنەن ەرىكتىلەر جاساعى ورالعا اعىلدى. قالادا ءتورت كۇنگە سوزىلعان (13-16 قاركۇيەك ارالىعى) ۇلكەن قارسىلىق اكتسياسى ءوتتى. ساتىنە قاراي ازاتتىقتار باستاعان قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىنان جينالعان حالىق وكىلدەرى سەپاراتيستەردىڭ جەلىگىن باسىپ، نيەتتەرىنىڭ زاڭسىزدىعىن اشكەرەلەي وتىرىپ، حالىقتى قانتوگىسكە جىبەرمەي، بۇل شارانى بولدىرمادى.

ءسويتىپ، كەڭەس حالىقتارىنىڭ اراسىنان قازاق حالقى الىپ يمپەريا بۇعاۋىنا 1986 جىلى جەلتوقساندا الماتىدا العاش بولىپ الداسپان سىلتەسە، 1991 جىلى جەر داۋلاعان نەوكولانياليستەردىڭ شەڭگەلىن ەندى كوتەرە الماستاي ەتىپ شەگەلەگەن، سوڭعى نۇكتەنى قويعان ورالداعى قىركۇيەك كوتەرىلىسى بولدى. تاۋەلسىزدىك جىلناماسىنداعى الماتى (1986) مەن ورال كوتەرىلىستەرىن «تاۋەلسىزدىك اتتى قارلىعاشتىڭ قوس قاناتى» دەيتىنىمىز دە سوندىقتان.

نۇرلىباي قوشامانۇلى،

10.08.2011.

اقتوبە قالاسى.

وقيعاعا قاتىستى بەينە دەرەكتەر

ورتالىق الاڭدا ايسۇلۋ قادىرباەۆا 15.09.1991 جىل

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14.09.1991 جىل. ميتينگى ءوتىپ جاتقان كەز. پاۆلوداردان كەلگەن ازامات  سوز سويلەۋدە. ونىڭ ارعى جاعىندا (وڭ جاعىندا) تۇرعان ازامات تا پاۆلودارلىق ارپتەسى قاليەۆ ماقسوت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15.09.1991 جىل. مانيفەستانتتار «زەنيت» مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا.

 

 

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15.09.1991 جىل. ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ ارناۋلى جاساقتارى ورىس كازاكتارىنىڭ «مەرەكەلىك شاراسىنا» (سەزىنە) قارسىلىق ءبىلدىرۋشى حالىقتىڭ ەكىنشى بولىگىن «زەنيت» مادەنيەت ۇيىنە جىبەرمەي، ولاردىڭ  جولدارىنا توسقاۋىل بولدى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15.09.1991 جىل. كازاكتاردىڭ اسكەري جاساقتارى «زەنيت» مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا. ولار «ورال كازاك رەسپۋبليكاسىنىڭ» قۇرىلعانى جونىندە قۇرىلتاي وتكىزۋگە جينالىپ جاتتى.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

امانجول مەن جاسارال جينالعان حالىققا سەسسيا ناتيجەسىن حابارلاپ تۇر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«باسقارۋ شتابىنىڭ» ءبىر توپ مۇشەلەرى