كەنەسارىنىڭ ەسىمى پاتشالى رەسەي كەزىندە دە، كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا دا جابىق تاقىرىپ بو­لىپ كەلدى. سەبەبى، كەنەسارى قولىنا كارۋ الىپ، قار­سى كۇ­رەسكەن پاتشا وتارشىلارىنىڭ ساياساتى جاڭا ءداۋىر­دە سىرتقى فورماسى وزگەرگەنىمەن دە ماز­مۇن-ءمانى جاڭا­شا سوتسيال-يمپەريالىق سيپاتتا جالعاسىن تاپتى. ءويت­­كەنى، «ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقى­نىڭ» كۇشىمەن كوممۋنيزم كۇرۋدى كوزدەگەن كومپارتياعا ۇلت-ازاتتىقتى اڭ­ساعان كەنەسارىلار رۋحى اسا كاۋىپتى ەدى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا جۇزەگە اسقان حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن ءوشىرۋ ماقساتىمەن ويلاپ شىعارىلعان نەبىر «عىلىمي تەوريالار»، يدەولوگيالىق جۇمىستار ءوز «جەمىسىن» بەرمەي قويعان جوق، جۇزگە جۋىق ەل تىلىنەن ايىرىلىپ، ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ، اسسيمي­ليا­تسياعا ءتۇسىپ، «سوۆەت حالقىنا» اينالىپ كەتتى. ءاۋپىرىم­مەن قازاق حالقى مۇنداي كۇيدەن ارەڭ-ارەڭ امان قال­دى دەسەك، امان ساقتاپ قالعان - كەزىندە كەنەسارىلار تۋ عىپ كوتەرگەن قازاقتىڭ ومىرشەڭ ۇلتتىق رۋحى-تۇعىن.

كەنەسارىنىڭ ەسىمى پاتشالى رەسەي كەزىندە دە، كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا دا جابىق تاقىرىپ بو­لىپ كەلدى. سەبەبى، كەنەسارى قولىنا كارۋ الىپ، قار­سى كۇ­رەسكەن پاتشا وتارشىلارىنىڭ ساياساتى جاڭا ءداۋىر­دە سىرتقى فورماسى وزگەرگەنىمەن دە ماز­مۇن-ءمانى جاڭا­شا سوتسيال-يمپەريالىق سيپاتتا جالعاسىن تاپتى. ءويت­­كەنى، «ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقى­نىڭ» كۇشىمەن كوممۋنيزم كۇرۋدى كوزدەگەن كومپارتياعا ۇلت-ازاتتىقتى اڭ­ساعان كەنەسارىلار رۋحى اسا كاۋىپتى ەدى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا جۇزەگە اسقان حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن ءوشىرۋ ماقساتىمەن ويلاپ شىعارىلعان نەبىر «عىلىمي تەوريالار»، يدەولوگيالىق جۇمىستار ءوز «جەمىسىن» بەرمەي قويعان جوق، جۇزگە جۋىق ەل تىلىنەن ايىرىلىپ، ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتىپ، اسسيمي­ليا­تسياعا ءتۇسىپ، «سوۆەت حالقىنا» اينالىپ كەتتى. ءاۋپىرىم­مەن قازاق حالقى مۇنداي كۇيدەن ارەڭ-ارەڭ امان قال­دى دەسەك، امان ساقتاپ قالعان - كەزىندە كەنەسارىلار تۋ عىپ كوتەرگەن قازاقتىڭ ومىرشەڭ ۇلتتىق رۋحى-تۇعىن.

قانشا كۇشتى بولعانىمەن دە سوۆەت وكىمەتى قا­زاق­تىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە تولى تاريحىن وشىرە ال­مادى. رەسمي تۇردە جابىق بولعانىمەن جۇرەك­تەردە جازىلىپ قالعان كەنەسارى تۋرالى اڭىز-جىرلار نەشە ۇرپاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىن وياتىپ، رۋحاني جاعىنان بايىتا ءتۇستى. XIX عاسىردا تۋعان كوپتەگەن جىر-داستانداردى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە كەڭەستىك كەزەڭدە دە كەنەسارى تۋرالى بىرنەشە ەڭبەكتەر جارىق كوردى. سولاردىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆتىڭ «حان كەنە» (1934) پەساسىن، ە.بەك­ماحانوۆتىڭ «XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدا­رىن­دا­عى قازاقستان» (1947) اتتى مونوگرافياسىن، ءى.ەسەنبەر­ليننىڭ «قاھار» رومانىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى.

سوعىسقا دەيىنگى داۋىردە كسرو-نى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ۇلتتىق باتىرلار بولمادى. ول، ارينە، جوقتىقتان ەمەس. ۇلتتىق با­تىر­لاردىڭ بولۋى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ۇلتتاردى ءماڭ­گۇرت­تەندىرىپ، باعىنىشتى ەتىپ ۇستاۋ ساياساتىنا قاي­شى كەلگەندىكتەن دە رەسمي تۇردە ولاردىڭ بارلىعى دا ەسكىشىل، كەرتارتپا دەپ جاريالاندى. وسىنداي ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتى، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە باتىرلار جىرى تۇگەلگە جۋىق حالىققا زياندى دەپ تانىلدى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن «قامبار باتىر» جىرىنان باسقالارى تۇگەلدەي دەرلىك رەاكتسياشىل سانالىپ كەلدى. ورىس وتارشىلارىنا قارسى كۇرەسكەن كەنەسارى تۇگىلى، ەپوستىق جىرلاردىڭ كۇيىنىڭ وزىنەن-اق سول كەزدەگى ادەبيەت، مادەنيەت، عىلىم سالاسىنداعى يدەولو­گيا­لىق ساياسي ۇستانىمدى تولىق اڭعارۋعا بولادى.

وتكەننىڭ، ۇلتتىق اتاۋلىنىڭ بارلىعىن سىپى­رىپ تاستاپ، الدىمەن سوتسياليزم، سوڭىنان كوممۋنيزم قۇرامىز دەپ، حالىقتى جىلتىر سوزبەن جى­لى­تىپ، سەمىرتىپ جاتقان كەزدە ۇلى وتان سوعىسى باس­تا­لىپ كەتتى. جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن سوۆەتتىك پاتريوتيزم تۋرالى قۇرعاق سوزدەردىڭ ازدىق ەتەتىندىگى بايقالدى. قيىن-قىستاۋ كەزدەردە حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ۇلى كۇش ۇلت باتىرلارىنىڭ ەل قورعاۋداعى ەرلىكتەرىن ۇلگى ەتۋ قولعا الىندى. وسىنداي ماقساتپەن بۇرىندارى «جابىق» بولىپ كەلگەن ۇلتتىق باتىرلار تاقىرىبى جەدەل قولعا الىنىپ، ناسيحاتتالا باستا­دى. قازاق جاۋىنگەرلەرىنە الپامىس، قوبىلاندى سياقتى باتىرلاردىڭ ەل قورعاۋ جولىنداعى ەرلىكتەرى ۇلگى ەتىلدى. مىنە، وسىنداي كەزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق با­تىرى رەتىندە ورىس وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەستە ەرەن ەرلىكتەر جاساپ، جانقيارلىق ىستەر اتقارعان كە­نەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەسىمى دە جارق ەتىپ شىعا كەلدى.

وتان سوعىسى باستالعاندا، ءبىر توپ ورىس تاريح­شى­لارى الماتىعا قونىس اۋدارىپ، ەڭبەك ەتتى. 1943 جىلى جارىق كورگەن «قازاق سسر تاريحىن» جا­زىسۋعا بەلگىلى ورىس عالىمدارى گرەكوۆ، درۋجينين، كۋچكين، بەرنشتام، پانكراتوۆا، ۆياتكين اتسالىستى. ونىڭ رەداكتسياسىن م.ابدىقالىقوۆ پەن ا.پانكراتوۆا باسقاردى. م.ابدىقالىقوۆ سول كەزدەگى قازاق­ستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەو­لوگيا جونىندەگى حاتشىسى دا، ال ا.پانكراتوۆا كسرو عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي كىزمەتكەرى، عىلىم دوكتورى (1951 جىلدان اكادەميك) بەلگىلى عالىم بولاتىن. اۆتورلار ۇجىمى­نىڭ قۇرامىنداعى م.اۋەزوۆ، س.مۇ­قانوۆ، ە.ىس­مايىلوۆ، ب.كەنجەباەۆ تاريحتىڭ ءتۇرلى تا­راۋلارىن جا­زىستى. وسى كىتاپتىڭ كەنەسارى قاسى­مۇلى باس­تا­عان قوزعالىس تۋرالى تاراۋىن جازعان ۆورونەج پەداگوگيكا ينستيتۋتى جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقىپ كەلگەن جاس تاريحشى، عالىم ەرمۇحان بەكماحانوۆ ەدى.

«قازاق سسر تاريحى» شىعىسىمەن-اق ۇلت رەس­پۋب­ليكالارىنىڭ تاريحىن تۇڭعىش زەردەلەگەن ەلەۋ­لى ەڭبەك رەتىندە وداقتىق عىلىمدا جىلى قا­بىل­دانىپ، بىردەن ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلدى. بىراق شوۆينيستىك رۋحتاعى پروفەسسور ا.ياكوۆلەۆ باستاعان ءبىرسىپىرا تاريحشى عالىمدار قارسى شىعىپ، كىتاپ سىيلىققا ىلىنبەي قالادى. بۇعان نارازى بولعان ا.پانكراتوۆا پارتيانىڭ ورتالىق كو­ميتەتىنە حات جازىپ، ەڭبەكتى قايتا تالقىلاۋ ءۇشىن جەتەكشى عالىمداردىڭ كەڭەسىن شاقىرۋدى ۇسىنادى. بۇل جيىن 1944 جىلدىڭ مامىر-شىلدە اي­لارىندا بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى. كەڭەستىڭ جۇ­مى­سىنا سول كەزدەگى جەتەكشى تاريحشىلاردىڭ كوپ­شى­لىگى قاتىسقان. جيىندى ۆكپ(ب) ورتالىق كومي­تەتى­نىڭ حاتشىسى ا.ششەرباكوۆ جۇرگىزىپ، تال­قى­لاۋ­عا ا.جدانوۆ پەن گ.مالەنكوۆ قاتىسىپ وتىرادى.

تالقىلاۋدىڭ بارىسىندا ەكىۇداي پىكىر بوي كور­سەتتى. ا.پانكراتوۆا، ب.گرەكوۆ، ن.دەرجاۆين سياق­تى عالىمدار «قازاق سسر تاريحىن» دۇرىس زەردەلەنگەن ماڭىزدى ەڭبەك دەپ باعالادى. ال ا.ياكوۆلەۆ، س.بۋشۋەۆ باستاعان تاريحشىلار بۇل ەڭبەك ورىسقا قارسى جازىلعان كىتاپ، ويتكەنى، مۇندا كەنەسارى قوزعالىسى سياقتى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكەرى دارىپتەلەدى دەپ ايىپ­تادى. بۇكىل يدەولوگيالىق جۇمىستاردا قىرا­عىلىق تانىتىپ جۇرگەن ا.جدانوۆ، گ.مالەنكوۆ، ا.ششەرباكوۆتار دا سوڭعى پىكىردىڭ جاعىندا كەتتى. ءسويتىپ، «قازاق سسر تاريحىنا» لايىقتى باعاسىن الامىز دەپ جۇرگەندە، كەرىسىنشە، «ورىسقا قارسى» دەگەن ءۇل­كەن ساياسي ايىپتاۋدىڭ شەتىن شىعارىپ الادى. بۇل كەز سوعىستان كەيىنگى يدەولوگيالىق قىسىمنىڭ قىزۋى قايتادان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان تۇس ەدى. مۇ­نىڭ الدىندا قازاقتىڭ وتكەندەگى باتىرلارى، ەپوس­تىق جىرلارى تۋرالى ءبىرسىپىرا زەرتتەۋ، ناسيحاتتىق ماقالالارى جاريالانىپ كەلسە، ەندى ساپ تىيىل­عانداي بولدى. مۇنىڭ ءوزى جەڭەتىن جاۋدى جەڭدىك، ەندى ۇلت­تىق رۋحتى وياتاتىن باتىرلاردىڭ، وتكەننىڭ ەپوس­تىق جىرلارىنىڭ كەرەگى جوق دەگەندى اڭعار­تاتىن. ءويت­كەنى، ولار ءار ءتۇرلى ۇلتتاردى كۇشپەن با­عىن­­دى­رىپ وتىر­عان سوۆەت وكىمەتىنىڭ يدەولوگيالىق ۇس­تا­نىم­دارىنا قايشى كەلە باستاعان ەدى. سوعىس كەزىندە بار كۇش-جىگەر ءفاشيزمدى جەڭۋگە باعىتتالىپ، ۇلت­تىق تاريحتى، مادەنيەتتى، ادەبيەتتى زەرتتەۋگە، دامى­تۋ­عا كوڭىل ءبولىپ، سول ارقىلى قيىن-قىستاۋ كەزدە جان­قيارلىقپەن تىرشىلىك كەشىپ جاتقان حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ كەلسە، ەندىگى جاعدايدا يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ الدىنا جاڭا مىندەتتەر قويىلا باستادى.

1946 جىلى كۇزدە ە.بەكماحانوۆ ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىن­دا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. كەلەسى جىلى «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قا­زاق­ستان» اتتى نەگىزىنەن كەنەسارى كوتەرىلىسىنە ارنالعان مونوگرافيالىق زەرتتەۋى جارىق كورەدى. ءسويتىپ، ە.بەكماحانوۆتىڭ العاشىندا 1943 جىلى شىققان «قازاق سسر تاريحىنا» كەنەسارى قوزعا­لى­سى تۋرالى تاراۋ جازۋى، وسى كىتاپتى تالقىلاۋ بارىسىندا نەگىزگى سىندار ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس­تار­عا بايلانىستى ايتىلعانىنا قاراماستان، بۇل تاقىرىپتى ءارى قاراي تەرەڭدەتە زەرتتەپ، الدىمەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، ماسكەۋ عالىم­دارى­نا تاريحي شىندىقتى عىلىمي تۇرعىدان تا­نىتۋى، سوڭىنان زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن جەكە كى­تاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارۋى حالقىمىزدىڭ ۇلت­تىق سانا-سەزىمىن وياتۋدا تاريحي ماڭىزى بار ءىس بولدى.

قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندەگى ۇلتشىلداردى، بۋر­جۋازيالىق يدەولوگيانىڭ ىقپالىنداعىلاردى «اشكەرەلەۋ» قارقىن الا باستاعاندا، ە.بەك­ما­حانوۆ­تىڭ «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىن­داعى قازاق­ستان» اتتى كىتابىنىڭ باسىلىپ شىعۋى جانىپ جات­قان وتقا ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ۇلت­شىلداردى قاي جەردەن تاۋىپ قالار ەكەنبىز دەپ تىمىسكىلەپ جۇرگەن اسىرە ساياساتشىلار ءۇشىن بۇل جەردەن جەتى قويان تاپقانداي «ولجا» ەدى. جالعان بەلسەندىلەر جەڭدى ءتۇرىپ، الاقانعا تۇكىرىپ شىعا كەلدى.

سولاي بولا تۇرا، بۇل كىتاپ شىعا سالىسىمەن وعان رە­تسەنزيا جازعان تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ءا.جي­رەنشيننىڭ ەڭبەكتى «قازاقستان تاريحىنىڭ كۇر­دەلى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە ارنالعان بۇل كىتاپ - اسا باعالى جانە پايدالى ەڭبەك»، «بۇل كىتاپ قازاق­ستان­نىڭ XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى تاري­حىن ماركستىك-لەنيندىك عىلىمي مەتودولوگيا نەگىزىندە زەرتتەۋدىڭ باستاماسى بولىپ تابىلادى» («سوتسياليستىك قازاقستان»، 14.ءحىى.1947) دەپ باعالاعانى سول كەزدىڭ ساياسي احۋالى جاعدايىندا كۇتپەگەن ەرلىك ەدى. ول ە.بەك­ماحانوۆتىڭ قازاق تاريحىنىڭ اسا ءبىر كۇر­دە­لى كەزەڭى تۋرالى قۇندى ەڭبەك جازعانىن عىلى­مي تۇر­عىدان دايەكتەي كەلىپ، كەنەسارى قوزعالىسى حا­قىن­دا دا اۆتوردىڭ كونتسەپتسياسىن قولداي­تىن­دى­عىن «كەنەسارىنىڭ ساياسي تالاپتارى جاعىنان ال­عان­دا دا ونىڭ كوتەرىلىسى پروگرەسشىلدىك قوزعالىس بول­دى. قازاق حاندىعىن ورناتىپ، كەنەسارى اكىم­شىلىك، سوت، جەر، فينانس، اسكەر جونىندە رەفورمالار جاسادى، بۇل رەفورمالاردىڭ پروگرەسشىلدىك ماڭىزى بولدى» دەپ بىلدىرەدى.

كوپ كۇتتىرمەي-اق «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ (31.01.1948) بەتىندە م.اقىنجانوۆ پەن ت.شويىن­باەۆ­­تىڭ «ساياسي قاتە، عىلىمي قۇنسىز كىتاپ» اتتى ماقا­لا­سى جارق ەتە قالادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كاندي­دات­تارى ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىن باستان-اياق قارا­لاي­دى. پارتيا قاۋلىلارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ جازىلعان رەتسەنزيانىڭ نەگىزگى باعىتى كەنەسارى قوزعالىسىن فەودالدىق-مونارحيالىق سي­پاتتا، ياعني كۇنى وتكەن حاندىق قۇرىلىستى قال­پىنا كەلتىرۋ ەكەندىگىن دالەلدەۋ بولعان. «بەكماحانوۆ كەنەسارىنى ەڭ­بەك­شى حالىقتىڭ قورعانى، ۇلت باتى­رى دەپ ماداق­تا­عان بۋرجۋازياشىل ۇلت­شىل­داردى بولشەۆيكشە ءاش­كە­رەلەۋدىڭ ورنىنا، بىلە تۇرسا دا كىتابىندا بۋرجۋا­زيا­شىل ۇلت­شىل­داردىڭ سول سان­دى­راعىن تۋرا قاي­تا­لادى»; «كەنەسارى حالىق مۇددەسى ءۇشىن جانىن قيعان، حالىقتىڭ قورعاۋشىسى بولعان دەپ، اۆتور ناعىز يدەاليستىككە ۇرىندى»; «كەنەسارى پاتشالىق رەسەيگە قارسى كۇرەس اشۋمەن ءوزىنىڭ حاندىق مۇددەسىن قورعاپ قالماق بولدى. بۇل ءۇشىن ول حالىقتىڭ وتارشىل ساياساتقا نارازىلىعىن پايدالانىپ، ول نارازىلىقتى پاتشالىق رەسەيگە قارسى جۇمساماق بولدى»، «ازات ەتكەندە ولار قازاقستاندى باسقارۋدى حاندار مەن سۇل­تانداردىڭ قولىنا بەرىپ، قازاق حالقىن سولارعا باعىنىرۋدى كوزدەدى. مىنە، فەودالدىق-مونارحيا­لىق ۇلتشىل­دىق­تىڭ ءبىر ءتۇرى»، «كەنەسارى قاسىموۆ­تى سونشاما دارىپتەپ، ونىڭ قاناۋشى وزبىرلىعىن تە­رەڭ تالداۋدى جادىنان شىعارعان. ءسويتىپ، كەنە­سارى­­نىڭ حاندىق مۇددەسىن قورعاۋىن بۇقارانىڭ ءمۇد­دەسىن قورعاۋى دەپ بىلگەن. وسىنىڭ سالدارىنان كەنە­سارى بۇقارانىڭ مۇددەسىن كورعاعان حالىق قام­قور­شىسى بولىپ شىعا كەلگەن»; «كەنەسارى حاندى «حالىق باتىرى»، «بۇقارانىڭ كوسەمى» دەگەن دارە­جە­گە دەيىن جەتكىزگىسى كەلەدى. بۇل ەڭبەكتىڭ باسىنان ايا­عى­نا دەيىن كەنەسارى حان دارىپتەلىپ، ونىڭ باتىر­لى­عى اسىرا ماقتالادى» دەي كەلىپ، «ەگەر كەنەسارى دەگەنىنە جەتىپ، حاندىعى داۋىرلەسە، قازاقستان رەسەيدىڭ وزات ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ دامىعان ىق­پالىنان سىرت قالىپ، توماعا-تۇيىق توڭازىعان بولار ەدى... قازاقستانعا شىعىستاعى كۇشتى فەودالدىق مەم­لەكەتتەردىڭ باسىپ الۋ قاۋپى دە تونگەن بولار ەدى... «قازاقستان وسى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ جەمى بولىپ قۇرىپ كەتۋى ىقتيمال ەدى» - دەپ، نەگىزگى ويلارىن ءبىر تۇيىندەپ تاستايدى. اۆتورلاردىڭ «كەنەسارى حان­دىعى ناعىز كەمەلىنە كەلگەن مەملەكەت بولىپ ەدى دەۋى بەكماحانوۆتىڭ اڭعالدىعى، ساياسي قاتە. قازاقستاندا تاۋەلسىز مەملەكەت - قازاقتىڭ سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش رەت ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسى ارقاسىندا عانا قۇرىلدى» دەۋلەرىن شىندىققا كانشالىقتى جاقىن ەكەنىن شىن تاۋەل­سىزدىكتىڭ ءدامىن تاتىپ وتىرعان بۇگىنگى كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ وزدەرى-اق ايىرادى دەگەن ويدامىز.

العاشقى پىكىر ەكى ۇدايدا كورىنگەن «XIX عا­سىر­دىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» تۋرالى تالاس قىزا ءتۇستى. 1948 جىلعى 28 اقپان كۇنى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستي­تۋ­تىن­دا ە.بەكماحانوۆتىڭ مونوگرافياسىنا ارنال­عان ءۇل­كەن پىكىرالىسۋ بولىپ ءوتتى. ن.درۋجينين، س.باترۋشين، م.ۆياتكين، ا.كۋچكين، س.يۋشكين سياق­تى بەلگىلى تاريحشىلار قاتىسقان جينالىستى كسرو عى­لىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە فيلوسوفيا ءبو­لىم­شەسىنىڭ اكادەميك-حاتشىسى ب.گرەكوۆ ءجۇر­گىزىپ وتىردى. تالقىلاۋ­دىڭ بارىسىندا ورىس عا­لىمدارىنىڭ پىكىرى كوپ­تەگەن كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان، ە.بەكما­حانوۆ­تىڭ مونوگرافيالىق زەرتتەۋى ەلەۋلى ەڭبەك دەگەنگە سايدى. جيىنعا الماتىدان ارنايى كەلگەن عىلىم كان­دي­دا­تى X.ايداروۆانىڭ سوزىندە سىني پىكىرلەر باسىم ءتۇس­تى. وسى كىتاپ جونىندەگى ت.شويىنباەۆ پەن م.اقىن­جانوۆتىڭ جازباشا پىكىرلەرى وقىلدى.

ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىن تاريحشى عالىمدار­دىڭ تالقىلاۋى مۇنىمەن بىتپەدى. 1948 جىلدىڭ ءشىل­دە ايىنىڭ 14-نەن 19-ىنا دەيىن قازاق سسر عى­لىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىندا بەس كۇن­گە سو­زىلعان قىزۋ پىكىرتالاس بولىپ ءوتتى. تالقى­لاۋ­دىڭ بارىسىندا ءۇش ءتۇرلى پىكىر بوي كورسەتتى. ا.ءنۇ­سىپ­بەكوۆ، ءا.تۇرسىنباەۆ، ت.ەلەۋوۆ، ح.ءادىل­گەرەەۆ، س. مەد­ۆەدەۆ، ت.كۇلتەلەەۆ سياقتى عالىمدار كەمشىلىكتەرىن ايتا وتى­رىپ، ەڭبەكتى نەگىزىنەن وڭ باعا­لا­سا، ي.بۋدوۆنيتس، ب.اسپاندياروۆ، ت.ب. سىن-ەس­كەرت­پە­لەردى ايتىڭقى­را­عانىمەن دە ە.بەكماحانوۆتىڭ نەگىزگى كونتسەپتسيا­لا­رىن قولدادى. ال ت.شويىن­باەۆ، س.تولىبەكوۆ، ح.اي­داروۆا، ۆ.جيزيەۆسكي، ا.نۇر­قانوۆ، ب.سۇلەي­مەنوۆ، م.اقىنجانوۆ باستاعان توپ مونوگرافيانىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارىن تۇگەلدەي جوققا شىعارىپ، «بۋر­جۋا­زياشىل-ۇلتشىلدىق سا­رىن­داعى زياندى ەڭبەك» دەپ باعالادى. پىكىرتالا­سۋ­دىڭ سوڭىندا ە.بەكماحانوۆقا ءسوز بەرىلدى. ول وزىنە ايتىلعان كەيبىر ەسكەرتپەلەرمەن كەلىسكەنىمەن دە نەگىزىنەن ءوز ەڭبەگىنىڭ باستى با­عىت­تا­رىن، تۇجىرىم­دارىن قورعاپ سويلەدى. ءاسى­رە­سە، كەنە­سارى قوزعا­لى­سى­نا قاتىستى ساياسي تۇرعىدان اي­تىل­عان سىندارمەن كەلىسپەيتىندىگىن ءۇزىلدى-كەسىلدى ءبىلدىردى.

وسى تالقىلاۋدان سوڭ تاريحشىلاردىڭ كەنە­سارى جايلى داۋ-دامايى ءسال-ءپال سايابىر تاپقان­داي بولدى. بىراق بۇل سىرتتاي سولاي كورىن­گەنىمەن دە شىندىعىندا شەشۋشى شايقاستار الدىنداعى الدامشى تىنىشتىق .

قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭى، ەلۋىنشى جىل­دار­دىڭ باسىنا كاراي ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تا­بى­نۋشىلىققا بايلانىستى كۇشەيە تۇسكەن يدەو­لو­گيالىق كۇرەس جاعدايىندا كەنەسارى تۋرالى اي­تىس­تىڭ اياعى ساياسي سيپات الا باستادى. ماسكەۋدە، الماتىدا وتكەن عىلىمي پىكىرالىسۋلاردا ءوز ماق­ساتتارىنا جەتە الماعان كەيبىر تاريحشى عا­لىم­دار قالىپتاسىپ كەلە جاتكان ساياسي احۋالدى ءوز نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ قالۋدىڭ كەزى كەلگەندىگىن سەزىنىپ، ىسكە كىرىستى.

«قازاقستان تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى ماركستىك-لەنيندىك تۇرعىدان باياندالسىن» اتتى اتىشۋلى ماقا­لا­نىڭ «پراۆدا» گازەتىندە (26.XII.1950) شىعۋى وسى تەرىس پيعىلدى ويدى جۇزەگە اسىر­عانداي دا بولدى. ۆك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى «پراۆدا» گازەتىنە ولاي ەدى، بىلاي ەدى دەپ ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بە­رۋگە، پىكىر ايتۋعا، تالقى­لاۋعا بولمايتىن، ونىڭ جاز­عا­­نى تەك پار­تيانىڭ ءسوزى، پىكىرى رەتىندە جۇزەگە اسى­رى­لا­تىن. ال پار­تيالىق گازەتتىڭ اتىن، بەدەلىن پاي­دا­لانىپ ماقالا جازعاندار ت.شويىنباەۆ، ح.ايداروۆا، ا.ياكۋنين بولاتىن. العاشقى ەكەۋى ە.بەكما­حانوۆتىڭ ەڭبەگى، كەنەسارى قوزعالىسى جايلى تەرىس پىكىرلەرىمەن رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا بەلگىلى، ماسكەۋدە، ال­ما­تىدا وتكەن عىلىمي تالقىلاۋلاردا پىكىرلەرىن وتكىزە الماي، جەڭىلىس تاپقان، ءباسپاسوز بەتىندە كىتاپتى عايباتتاپ ماقالا جازعان تاريحشى عالىمدار ەدى. ال ت.شويىنباەۆتىڭ ە.بەكماحانوۆ­تىڭ شاكىرتى، اسپي­ران­تى بولعاندىعىن ايتا كەتكەن دە ارتىق بولماس.

ۇلتشىلدىقتى كوركەم شىعارمانىڭ تاقىرى­بى­نان نەمەسە يدەياسىنان عانا ەمەس، ونىڭ تىلىنەن دە ىزدەۋ ارەكەتى بۇدان بۇرىن دا بايقالعان بولا­تىن. مۇقاش سارسەكەەۆتىڭ «ادەبي ءتىلدىڭ تازا بولۋى ءۇشىن كۇرەسەيىك» («لەنينشىل جاس»، 26.01.951) اتتى ماقالاسىندا ءبىرسىپىرا قازاق قا­لام­گەرلەرى ءتىلدى قولدانۋعا بايلانىستى سىنالعان ەدى. «ۇلت­شىل­­داردىڭ ورىس مادەنيەتىنەن، ادە­بيەتى­نەن بوي­لارىن اۋلاق ۇستاپ، اراب-پارسى ءسوز­دەرى­نە قۇلشى­لىق ەتۋى قازاق ادەبيەتىنە كوپ زا­لالىن تيگىزدى... ءبىرسىپىرا اقىن-جازۋشىلارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن تەرمين ءسوز­دەر­دەن بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، قايتسە دە قازاق­شا­لاۋ­دىڭ سوڭىندا ءجۇر. ولار ەسكى، كونە ءسوز­دەرگە، كو­بىنە اراب-پارسى سوزدەرىنە كوپ جار­ماسا­دى» - دەپ بىلەتىن اۆتور ءا.تاجىباەۆ، ا.توق­ماعام­بەتوۆ، ع.سلانوۆ سياقتى جازۋشىلاردىڭ روسسيانى «رەسەي»، موسكۆانى «ماسكەۋ» دەپ قازاقشا­لا­عانىن، ع.مۇس­تافيننىڭ فيلوسوفيانى «ءپالساپا»، پيا­ني­نونى «كۇي­ساندىق»، ءى.ەسەنبەرلين مەن د.ءابىلوۆتىڭ پارو­ۆوزدى «وتاربا»، ع.سلانوۆتىڭ كو­مەن­دانتتى «قور­عان­بەك»، ج.تىلەكوۆتىڭ بارلاۋ­شى­نى «جورتارمان» دەپ الۋىن قولدامايدى.

كەنەسارى تۋرالى، قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلتشىل­دىق­قا، «بۋرجۋازيالىق بۇرمالاۋشىلىققا قارسى كۇرەس» قىزىپ جاتقان كەز سول جىلدىڭ 16-17 قازان كۇندەرى قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇىىى پلەنۋمى بولىپ، وندا ونىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ «رەسپۋبليكانىڭ پارتيا ۇيىمدا­رىن­دا يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى» بايانداما جاسادى. ەندى بۇكىل سوعىستان كەيىنگى ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ ساياسي-الەۋ­مەت­تىك جاعدايىن­داعى يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ باعىت-باعدارى، سىر-سيپاتى ايقىن كورىنەتىن، سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ (ونىڭ ىشىندە اقىن-جازۋشىلار دا، ادەبيەتشى عالىمدار دا بار), اۋىر تاعدىرلارىنا تىكەلەي قاتىسى بولعان، بۇل كۇندەردە سارعايعان تاريحي كۇجاتقا اينالعان ج.شاياح­مەتوۆ­تىڭ بايانداما­سىنا كوز جىبەرەيىك.

قازاق ادەبيەتىندە، ونىڭ عىلىمىندا كەنەسارى قوزعالىسىنا بايلانىستى «ۇلتشىلدىق»، «بۋرجۋا­زيا­لىق» بۇرمالاۋشىلىقتاردىڭ ورىن الۋىنا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمى، ونىڭ پرەزيدەنتى ق.ساتباەۆ جانە قازاقستان جازۋ­شى­لار وداعىنىڭ باسشىلىعى ايىپتى دەپ تاپتى. «قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارى وداعىنىڭ پرەزي­ديۋ­مى، ونىڭ پرەدسەداتەلى مۇقانوۆ جولداس ءوز جۇمىستارىنىڭ ءتيىستى دارەجەسىندە بولا المادى. مۇقانوۆ جولداس جازۋشىلار ورتاسىندا بولشەۆيكتىك سىن مەن ءوزارا سىندى باستاماي وتىر. جازۋ­شىلار وداعىنىڭ ءپرينتسيپى تۆورچەستۆولىق سىن مەن ءوزارا سىننىڭ ورنىنا تامىر-تانىستىق قاتى­ناس­تار، قاتەلەر مەن كەمشىلىكتەردى بۇركەۋ ورناعان. وسىنداي كەسەلدى سيستەمانىڭ سالدارىنان جازۋ­شى­لاردىڭ شىعارمالارى تالقىلانبايدى، قازاق ادەبيەتىن دامىتۋدىڭ ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەرى دەر كەزىندە كوتەرىلمەيدى، دەپ جازۋشىلار ودا­عى­نىڭ، ونىڭ باسشىسى س.مۇقانوۆتىڭ باسشى­لىق جۇمىستارىن جوققا شىعاردى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە قازاق زيالى­لارى­نا قارسى جۇرگىزىلگەن ساياسي ناۋقاندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءرولى جايىندا جازۋشى ع.مۇستافين كەيىننەن: «شاياحمەتوۆ جول­داس­قا جازۋشىلاردىڭ تارقامايتىن وكپەسى بار. ول كىسى حالقىمىز سۇيگەن جاس ادەبيەتتى سۇيە بىلمەدى. ەگەر سۇيە بىلسە، پالەن جىل باسشىلىقتا وتىرعاندا، اي­تار­­لىق بىردەمە ىستەي دە بىلەر ەدى. تۇقىرتۋدى عانا ءبىلدى...

ولار ادەبيەتتى تەك اكىمشىلىك جولمەن باسقا­را­تىنىن، ادەبيەتتىڭ تەوريالارىن زەرتتەمەيتىنىن كە­نە­سارى ماسەلەسىندە ءتىپتى ايقىن كورسەتتى. كەنە­سارى جايىندا حالىق پىكىرى ەرتەدەن ەكىۇداي بولا­تىن. شاياحمەتوۆ جولداس گازەت بەتىندە كەنەسارىنى ءتىپتى ۇرانعا قوسقان سوڭ، جۇرتشىلىق پارتيا پىكىرى ەكەن دەپ قالدى. ادەبيەتتىڭ بارلىق سالالارىندا كەنەسارى ءتىرىلىپ، تۇرەگەلدى. قاتەلەسپەگەن ادە­بيەت­شى كەمدە-كەم. بىرەۋ از، بىرەۋ كوپ قاتەلەستى... شاياحمەتوۆ.... اقىرى ايىپتى باسقالارعا اۋدارىپ، ءوزى ءشىلدىڭ بۇققانىنداي بۇعا قالدى» (قازاق ادە­بيە­تىنىڭ ءجايى جانە مىندەتتەرى. «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»،1954, №10), دەپ جازۋىندا دا اششى شىن­دىق­تىڭ سارعايعان سىلەمدەرى كورىنەدى. سوعىستان كەيىنگى قيىن كەزدە رەسپۋبليكا باسشىسى بولعان (1946-1954) ج.شاياحمەتوۆتىڭ ستاليندىك ساياساتتىڭ ءجۇر­گىزۋ­شىسى بولعانى دا راس. ءتۇرلى قاۋلى-قارارلار شى­عارىپ، جوعارىدان جەل بەرىپ وتىرعان ماسكەۋدىڭ نۇس­قاۋلارىن ورىنداماۋ سول كەزدە قالىپتاسقان سايا­سي احۋالدا مۇمكىن ەمەس. ول رەسپۋبليكا باس­شىسى ءۇشىن مىندەتتى بولاتىن. ج.شاياحمەتوۆ تە ءوز قىز­مەتىنىڭ مىندەتتەرىن زامانىنا لايىقتى ورىن­داۋعا تىرىستى. وزىنە جۇكتەلگەن قىزمەتتى ورىنداۋ بارىسىندا جوعارى جاقتىڭ قاھارىنان قورىققان ول پلەنۋمدا ءوزىن-ءوزى سىناۋعا دەيىن باردى.

كەنەسارىعا قاتىستى جۇرگىزىلگەن ساياسي ناۋ­قان­نىڭ بارىسىندا ەڭ كوپ «تاياق جەگەن» اقىن قالي­جان بەكحوجين بولدى. اقىننىڭ «باتىر ناۋان» (1940) پوەماسىن جانە «كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ ادە­بيەتتەگى بەينەلەرى» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1941, №5) اتتى ماقالا جازۋى ونىڭ شىعار­ما­شىلىعىنىڭ توبەسىنە قارا بۇلتتى قويۋلاتا ءتۇستى. م.سارسەكەەۆتىڭ «ق.بەكحوجين شىعارما­لارىن­داعى ۇلتشىلدىق سارىن»، («سوتسياليستىك قازاقستان»، 22.ءVىى. 1951) ت.يسمايلوۆ پەن س.جۇ­ماعاليەۆتىڭ «ق.بەكحوجين شىعارمالارىنداعى بۋرجۋازياشىل-ۇلت­شىلدىق» («ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو»، 1951, №10), مۇقاش سارسەكەەۆتىڭ «تاعى دا ق.بەكحوجيننىڭ تۆور­چەستۆوسىنداعى قاتەلىكتەر» («لەنينشىل جاس»، 12.XII. 1951) سياقتى ماقالا­لارىنىڭ نەگىزگى سارى­نى اقىن شىعارماشى­لىعىنداعى ۇلتشىلدىقتى، بۋرجۋازياشىلدىقتى دالەلدەۋ بولدى.

كەنەسارىعا بايلانىستى ساياسي ناۋقاننىڭ با­رىسىندا بار «پالە-جالا» قازاق سسر عىلىم اكا­­دەمياسىنا، ونىڭ پرەزيدەنتى ق.ساتباەۆقا دا جا­بىل­دى. قانىشتىڭ «ەدىگە باتىر» جىرىنا ال­عى­سوز جازىپ، العاش باستىرىپ شىعارۋى (1927) ونى «ۇلتشىلدار» قاتارىنا بۇرىن-اق قوسىپ قوي­عان بولاتىن. ال كەنەسارىعا بايلانىستى ونى قۋ­دالاۋ ءتىپتى اسقىنىپ كەتتى. ق.ساتباەۆتى قۋعىن­داۋدىڭ اپوگەيى 1952 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 15-17-ءسى كۇندەرى بولىپ وتكەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ جال­پى جينالىسى بولدى. وعان قازاقستان كومپار­تيا­سى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ قاتىسىپ، ۇزاق ءسوز سويلەدى. ول اكادەميا­نىڭ عىلىمي جۇمىستارىندا ورىن العان ورەسكەل يدەو­لوگيالىق «قاتەلىكتەرگە» كوبىرەك توقتالدى. ق.ءسات­باەۆ­قا تاعىلعان نەگىزگى كەمشىلىكتەر قازاق سسر عى­لىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ باس عىلىمي حاتشىسى د.سوكولسكيدىڭ بايانداماسىندا سىنال­دى. وعان عىلىمي مامانداردىڭ جەتەكشىسى رەتىندە القا الدىندا ەسەپ بەرمەيدى، عىلىم مەن ءوندى­رىس­تىڭ بايلانىسىن السىرەتىپ جىبەردى، كادر تاڭداۋدىڭ ستاليندىك پرينتسيپتەرىن بۇزدى، اكادەميانى ىسكەرلىك قابىلەتى جوق، ساياسي جاعىنان سەنىمسىز ادام­دار­عا تولتىردى. ءسويتىپ، وكىمەت قارجىسىن دالاعا شاش­تى دەگەن ايىپتار تاعىلدى. بۇل جەردە ساياسي جاعىنان سەنىمسىز دەپ وتىرعانى ە.بەكماحانوۆ، ە.ىس­­مايىلوۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.دىلمۇحامەدوۆ، ا.جۇ­­بانوۆ، ت.ب. بو­لاتىن. جينالىس وسىنداي كەمشىلىكتەرگە جول بەرگەنى ءۇشىن ق.ساتباەۆتى قىزمەتىنەن بوساتتى.

قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىندا قاپ­تاپ كەتكەن «بۋرجۋازيالىق بۇرمالاۋ­شىلىقتار» ءۇشىن قازاقستان جازۋشىلار وداعى، ونىڭ پرەزيديۋم پرەدسەداتەلى س.مۇقانوۆ قاتتى سىنعا الىندى. كوپ ۇزاماي-اق جازۋشىلار اراسىندا كوممۋنيستىك تاربيە جۇمىستارىن السىرەتىپ، ولاردىڭ سوۆەتتىك شىندىقتى كوركەم بەينەلەۋىنە دۇرىس باسشىلىق جاساماي، «بۋر­جۋازيالىق بۇرمالاۋشىلىقتارعا» قار­سى كۇ­رەس­تى ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزە الماعان­دىعى ءۇشىن س.مۇ­قانوۆ تا قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، ونىڭ ورنىنا جاي­مۇرزين جايعاستى. اقىن-جازۋشى دا، سىنشى-عالىم دا ەمەس، فيلوسوف جاي­مۇرزيننىڭ كەلۋى جازۋشىلار وداعىنداعى يدەو­لو­گيالىق تاربيە، اشكەرەلەۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ ماقساتىن كوزدەگەن بولاتىن.

سوعىستان سوڭعى سويقاننىڭ باستى «كەيىپكەرى» ە.بەكماحانوۆ بولسا، 1951 جىلى پارتيادان شى­عا­رىلىپ، ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىسىنان قۋىلعان سوڭ، وعان ءتىپتى الماتى قالاسىندا تۇرۋعا دا رۇقسات بەرىلمەگەندىكتەن، ول الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول، جام­بىل وبلىسىنىڭ شۋ اۋداندارىنىڭ مەكتەپتەرىندە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەدى. اقى­رى 1952 جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە ە.بەكماحانوۆ تۇت­قىندالدى. وعان مىناداي ساياسي ايىپتار تا­عىل­دى: «1952 جىلعى 5 قىركۇيەكتە قازاق سسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى بەكماحانوۆ ەرمۇ­حان­دى تۇتقىنداپ، وعان انتيسوۆەتتىك قىزمەتى ءۇشىن ايىپ تاقتى. سسرو-دا ورناعان ساياسي قۇرى­لىس­قا قارسى نيەتتە بولعان بەكماحانوۆ ەرمۇحان­نىڭ ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەر بولعان جاعدايىن پايدالانىپ، 1942-1952 جىلداردا انتيسوۆەتتىك جۇمىس جۇرگىزگەندىگى انىقتالدى. ءوزىنىڭ «عىلى­مي» جۇمىستارىندا ول قا­زاقستاننىڭ روسسياعا قو­سىلۋىنىڭ ماڭىزىن بۋر­جۋازياشىل-ۇلتشىل تۇر­عىدان ءتۇسىندىردى. ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىق كونتسەپ­تسيا­سىن نەگىزدەۋدە بەكماحانوۆ رەاكتسياشىل اقىن­دار­دىڭ جانە سوۆەت حالقىنىڭ قاس جاۋلارى - الاشور­دا­شى­لاردىڭ دەرەكتەرىن پايدالان­دى. ونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ تانىستارىنىڭ اراسىندا انتيسوۆەتتىك ۇگىت جۇرگىزدى...

بەكماحانوۆ سوۆەت وكىمەتىنە جاۋ پيعىلدا بو­لىپ، 1942-1952 جىلدارى ۇلتشىلدىق يدەيالاردى ناسيحاتتاپ، انتيسوۆەتتىك ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن... رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-ستاتياسىنىڭ 10-ءبولىمىنىڭ ەكىنشى بولىگىنە سايكەس ايىپ تا­عىل­دى» (قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق ءارحيۆى. قور-23, تىزبە-1, ءىس- 447, 1-2 بەتتەر).

قازاقتىڭ سانالى ازاماتتارىنىڭ ءبارى تۇرمەدە ءشىرىر مە ەدى، كايتەر ەدى، ەگەردە 1953 جىلدىڭ ناۋ­رى­­زىندا «حالىقتاردىڭ كۇن كوسەمى» ي.ۆ.ستالين قاي­تىس بولماعاندا. بيلىك باسىنا كەلگەن ن.س.حرۋ­ششەۆ ي.ۆ.ءستاليندى «جەكە ادامعا تابىنۋشى­لىق­پەن» ايىپتاپ، ول جۇرگىزگەن ساياسي قۋدالاۋلاردىڭ بار­لى­عىن پارتيانىڭ قاتەلىگى دەپ جاريالادى. كوپ ۇزاماي قازاقستاننىڭ دا باسشىلىعى اۋىستى. ج.شاياح­مەتوۆ­تىڭ ورنىنا پونامارەنكو قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حات­شىسى بولىپ كەلدى. ەكى ادامنىڭ وڭاشا سويلەسۋى­نىڭ ءوزى كۇدىكتى سانالىپ كەلگەن قازاقستاندا دا وڭ وزگەرىستەر جۇرە باستادى. ناتيجەسىندە، 1951-52 جىلدارى سوتتالىپ، جەر اۋىپ كەتكەن ە.ىس­مايىلوۆ، ق.جۇماليەۆ، ق.مۇحامەتحانوۆ، ب.ءسۇ­لەيمەنوۆتەر تۇرمەدەن بوساپ شىقتى. ب.كەنجەباەۆ، ت.نۇر­تا­زين، ءا.قوڭىراتباەۆ، م.قاراتاەۆ سياق­تى ازامات­تار­دىڭ الماتىعا ورالىپ، عىلىمي-شى­عارما­شىلىق جۇمىستارمەن اينالىسۋىنا ءمۇم­كىن­دىك تۋدى.

ۋاقىتشا ماسكەۋدە بوي تاسالاپ جۇرگەن م.اۋەزوۆ رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ ار­نايى شاقىرۋىمەن ەلگە ورالدى. ە.بەكما­حانوۆتىڭ دا ءىسى قايتا قارالىپ، 1954 جى­لى 16 اقپاندا اقتالىپ شىقتى. ول ءوزىنىڭ بۇرىن جۇمىس ىستەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەگى «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنا قايتا ورالىپ، ۇس­تاز­دىق، عىلىمي جۇمىس­تارىن جالعاس­تىردى. قانشا اۋىر بولعانىمەن دە، اباقتىداعى ازاپتى جىلدار ەرەكەڭنىڭ ساعىن سىندىرا ال­مادى. ول ءوزىنىڭ بۇ­رىن­عى عىلىمي ىزدەنىستەرىن جال­عاس­­تىرىپ، 1957 جىلى كسرو عىلىم اكادە­ميا­سى­نىڭ «ناۋكا» باسپاسىنان «قازاقستاننىڭ روس­سياعا قوسىلۋى» (ورىس تىلىندە) اتتى ىرگەلى ەڭبەگىن جاريا­لادى... عالىمنىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋدەگى جەمىستى ەڭبەگى عالىمدار تاراپىنان جوعارى باعالا­نىپ، ول 1964 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەميا­سىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى بولىپ سايلاندى. سولاي دەسەك تە، كەزىندە ە.بەكما­حانوۆتىڭ ەسىمىن وداق عالىمدارىنا تانىمال ەتكەن، كەيىننەن ءوزىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارىن قۋعىنداۋعا نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولعان «ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىل­دارداعى قازاق تاريحى» (1947) اتتى  ەڭبەگى سوۆەت وكىمەتى جىل­دارىندا باسىلىم كورمەدى. تەك ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىن بارىپ، ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جارىق كورىپ، قالىڭ وقىرماننىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدى.

ءسويتىپ، وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى­نىڭ وزىندە-اق ۇلتىن سۇيگەن ازامات ەرمۇحان بەك­ما­حانوۆتىڭ وتارشىلداردىڭ ويرانىنان اياققا تاپتالىپ قالعان كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ رۋحىن قايتا كوتەرىپ، حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن ويا­تۋ­عا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتىنىڭ اياعى بۇكىل ۇلت­جان­دى قازاق اتاۋلىعا قارسى باعىتتالعان ساياسي ناۋقانعا اكەلىپ سوقتىردى. بۇگىندە ەلىنىڭ ەلدىك نامىسىن كوتەرىپ، وتارشىلدارعا قارسى تۋ كوتەرىپ شىققان ارداگەر ازاماتتىڭ ەسىمىن بىلمەيتىن، ونىڭ ەلى ءۇشىن جاساعان رۋحاني ەرلىكتەرىن ماقتان تۇت­پاي­تىن قازاق جوق. ازاتتىق جولىندا كەنەسارىلار مەرت بولعان ۇلتتىڭ ۇلى ارماندارى ءبۇ­گىنگى كۇندەرى سالتانات قۇرىپ وتىر. ونى تۋعان حالقى دا ار­داقتاپ، ۇلتتىق باتىرى سانايدى دەسەك، قازىر استانانىڭ قاق تورىندە، ءبىر كەزدەردە ءوزى ات وينا­تىپ، وتارشىلدارمەن اي­قاس­قان ەرتىستىڭ جا­ع­ا­سىندا كەنەسارىنىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى اس­قاقتاپ تۇر.

دانداي ىسقاقۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

http://www.egemen.kz/310454.html