جاقىندا قازاقتىڭ فولكلورلىق مۋزىكاسىنان ەداۋىر حابارى بار، دومبىرا تارتىپ («ويناپ» ەمەس!), تەرمە، قيسسا-جىر ايتاتىن ءبىر ءىنىمىزدى كورىپ قالدىم.
–اۋ، دومبىراڭدى ارقالاپ قايدا تارتتىڭ؟
–قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي «قازاقفيلمدە» فيلم تۇسىرىلۋدە ەكەن…
–اكتەر بوپ كەتتىڭ بە؟
–جوق. فيلمدە وراق، مامايدىڭ جوڭعارلارمەن سوعىسى تۋرالى جىردان ءۇزىندى ورىندايمىن.
–نە دەپ تۇرسىڭ؟ وراق، ماماي جوڭعارمەن ەمەس ورىسپەن، ورىس كنيازدىكتەرىمەن سوعىستى عوي. ولار قالماق، جوڭعار دەگەندى كورگەن ەمەس قوي،–دەسەم يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى. ول كەتكەسىن «اپىر-اي، بۇل قازاققا عاسىرلار بويى كىمنەن قورلىق-زورلىق كورگەنىن، ەلىن، جەرىن، بايلىعىن قاي ۇلت، قاي مەملەكەت توناپ، جاس ۇرپاعىن تىلىنەن، دىلىنەن، ۇلتتىق ساناسىنان قاي مەملەكەت اجىراتىپ ماڭگۇرتتەندىرگەنىن اشىق ايتاتىن تاريح وقۋلىقتارى مەن فيلمدەر قاشان شىعار ەكەن» دەپ ءىشىمدى يت تىرناعانداي كۇيگە ءتۇستىم. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ قانشا جەردەن اتويلاپ جۇرسەك تە ءالى كۇنگە بۇكىل اتا-تاريحىمىزدا جوڭعار دەگەننەن باسقا جاۋ بولعان جوق، قازاقتى ورىس قىرىپ-جويعان جوق، قازاقتى ادام ەتكەن ورىس دەگەن سياقتى ساناسىزداندىرۋ ساياساتى وقۋلىقتاردا وقىتىلىپ، كينولاردا كورسەتىلىپ، باسپاسوزدە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى. نەسىن جاسىرامىز، سونىڭ كەسىرىنەن قازاقتىڭ سانا-سەزىمى باياعى رەسەيگە بوداندىق، تاۋەلدىلىك پسيحولوگيادان ءالى دە تولىق ارىلا قويعان جوق. ءالى كۇنگە شەيىن ەكى قازاقتىڭ ءبىرى «قازاقتى ادام ەتكەن ورىس» دەپ تۇرعانىن ءجيى ۇشىراتامىز. ول بايعۇستاردا نە كىنا بار؟! ويتكەنى، ماسكەۋدەن ازاتتىق الدىق دەگەن جىل ىشىندە نە تاريحي وقۋلىقتاردا، نە كينودا، نە زاڭ اياسىندا قازاقتى ونىڭ قازاق سسر گيمنىندەگى «كوپ راحمەت ايتامىز، ۇلى ورىس حالقىنا» دەگەن قۇلدىق، وتارلىق پسيحولوگيادان ارىلتاتىن بىردە-ءبىر ارەكەت جاسالعان جوق.

سول ارەكەتتى وسى كۇنى قازىنادان ميللياردتاپ قارجى ءبولىنىپ جاتقان كينو سالاسىندا دا باياعىدا قولعا الۋعا بولاتىن ەدى.

ءيا، «بارلىق ونەر ءتۇرىنىڭ ىشىندە ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى –كينو»-دەدى ءبىر كەزدە پرولەتاريات كوسەمى ۆ.لەنين. ول ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان بۇل ءسوزدى ەۋروپا مەن ازيا كەڭىستىگىن جايلاعان توقسان ءتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۋىسىندا ۇستاۋ ءۇشىن بۇل ۇلتتاردىڭ ساناسىن ۋلايتىن كۇشتى قۇرال–كينو ەكەنىن جاقسى بىلگەندىكتەن ايتقان ەدى. ءيا، كينو ونەرى سول زاماندا ماسكەۋدىڭ وزگە ۇلتتاردى اتىپ-شابۋ، باسىپ-جانشۋ، اسىرەسە قازاقتار مەن ۋكراينداردى قولدان جاسالعان قۋعىن-سۇرگىن، اشارشىلىقتار ارقىلى –ماتەريالدىق تا، رۋحاني دا توناۋشىلىققا ۇشىراتۋدىڭ ءوزىن ەڭ دۇرىس جول دەپ كورسەتەتىن وتە قۋاتتى قارۋى بولدى. سول كەزدەگى بۇكىل كينو– ورىس دەگەن ۇلتتىڭ ەڭ اقىلدى، ەڭ كۇشتى، ەڭ بىلىكتى، باسقالارعا ۇلگى بولارلىق «ۇلى ۇلت» – «ۆەليكي رۋسسكي نارود» ەكەنىن «دالەلدەۋمەن» بولدى. بۇگىنگى رەسەيدە ءتۇسىرىلىپ جاتقان فيلمدەر سول ءبىر «ۇلى ورىستىق»، يمپەرياليستىك پيعىلدى ءالى دە باستى يدەيا تۇتىناتىنى جانە راس.

ال سول رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العان شيرەك عاسىر ىشىندە قازاق ەلىندە تۇسىرىلگەن فيلمدەر شە؟ ولاردا قانداي-قانداي ماسەلەلەر قوزعالىپ، قانداي يدەيالار باستى ۇستانىم بولعان؟ بۇل فيلمدەر بۇگىندە نە وتىرىك،نە راس ەكەنى ناگۇمانداۋ تاۋەلسىز قازاقتىڭ وسى جولدا باستان وتكەرگەن قورلىق-زورلىققا تولى تاريحىن بۇگىنگى ۇرپاققا اشىق ايتا الىپ ءجۇر مە؟ قىسقاسى، الگى پرولەتاريات كوسەمى ايتقانداي كينو بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ «ەڭ ماڭىزدى ونەر ءتۇرى» بولىپ وتىر ما؟ باج ەتكىشتەر باج ەتسىن، بىراق بۇل سۇراقتارعا «اتتەڭ، ولاي بولىڭقىراماي تۇر عوي!» دەر ەدىك. ءبىر تاڭدانارلىق نارسە سول ماسكەۋ باسقارىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە «وزبەكفيلم» ستۋدياسى تۇسىرگەن فيلمدەردىڭ وزىندە وزبەك ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرى، ۇلتتىق تاربيەسى، ۇلتتىق دۇنيە-تانىمى، ۇلتتىق رۋحى اپ-ايقىن كورىنىپ تۇراتىن. بۇل ورايدا قىرعىز، تۇركىمەندەر دە ءوز-اعاڭنان قالىسپاي، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءبىر وعىمەن قوس قوياندى قاتار قاعىپ تۇسىرەتىن فيلمدەر از بولعان جوق. ال ءبىز شە؟

ماسكەۋدەن تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاق كينوسى دۇنيەگە اكەلگەن تۋىندىلار تۋرالى الۋان-الۋان پىكىرلەر، كوزقاراستار از ايتىلعان جوق. اسىرەسە، قازەكەمنىڭ كوپ فيلمدەرى ءالى دە ورىس تىلىندە تۇسىرىلەتىنى ادامنىڭ ۇياتتان قىزارماعان جەرىن قالدىرمايتىن ورەسكەلدىك. بۇل دا ءالى دە بولسا قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ ءبىر دالەلى شىعار، ءسىرا؟! اسىرەسە، بۇگىنگى جارىق كورىپ جاتقان فيلمدەردىڭ كوپ ورايدا ۇلتتىق بولمىسىمىزدان، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەدەن، ۇلتتىق رۋحتان الشاقتاپ، شىعانداپ شىعىپ كەتەتىنى تۋرالى كوپ ايتىلۋدا. «كەلىن»، «قايرات چەمپيون»، «اڭشى» فيلمدەرىندەگى ۇلتتىق نامىستى تاپتاپ، حالقىمىزدى ەڭ ءبىر جابايى ماقۇلىق قىپ كورسەتەتىن، الەم الدىندا ۇياتقا قالدىراتىن كورگەنسىزدىكتەر تالاي-تالاي اشۋ-ىزاعا تولى اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولدى. بىراق وعان قۇلاق اسىپ، بۇنىمىز قاتە بولدى دەگەن فيلم ءتۇسرۋشىنى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز. ءتىپتى، ونداي اتالى سوزگە اشۋ شاقىرىپ بۇل فيلمدەر شەت ەلدەردە جوعارى باعا الۋدا دەپ ورشەلەنىپ كەتكەندەردى دە كوردىك. وسىلاي دەگەنىمدە ادەبيەتتەن دە، ونەردەن دە ءىلىم-ءبىلىمى مول ءبىر عالىم دوسىمنىڭ قازىرگى قازاق كينوسى حاقىندا ايتقانى ءالى ەسىمدە:

–جارايدى، سەن ايتىپ وتىرعان فيلمدەر ۇياتسىزدىقتى، جابايىلىقتى ناسيحاتتايتىنى انىق كورىنىپ تۇر. بىراق سەن ونداي اشىق انايىلىقتارى جوق بولا تۇرا بۇگىنگى جاس-كارىڭدى دە، ەرتەڭگى ۇرپاعىڭدى دا نامىسسىز، ساناسىز ۇلتسىز، ءدىنسىز ءدۇبارا ءبىر ءتىرى جانعا اينالدىراتىن جانە سول ارامزالىق ساياساتتى بىلدىرمەي، جىمىسقىلىقپەن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان فيلمدەردى شىنىمەن بىلمەيسىڭ بە؟ تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ ۇلارداي شۋلاعان سوناۋ العاشقى جىلدارى تۇسىرىلگەن انەبىر «پەرەكرەستوك» دەگەن سەريال-سىماقتى-اق الىپ قاراشى، الىسقا بارماي-اق. قانشاما ەفيرلىك ۋاقىتتى الاتىن، قانشاما قارجى جۇمسالعان، نە ءوز ءتىلى جوق، نە ءدىنى جوق، ءبىر-بىرىمەن تەك ورىسشا سويلەسەتىن، ءبىز قازاقپىز عوي دەگەن سىڭار اۋىز ءسوزى جوق، سول «پەرەكرەستوكتىڭ» ءوزى-اق قازاقتى ۇلتتىق نىشان دەگەننەن جۇرداي ءدۇبارا حالىققا اينالدىرۋعا مولىنان جەتىپ جاتقان جوق پا؟! اباي قارپىقوۆ دەگەن قازاق تۇسىرگەن بۇل تەلەحيكايا تەلەجاشىكتەن ءالى دە كورسەتىلەدى. بۇل ءفيلمنىڭ جاڭاعىلاردان ايىرماشىلىعى وسى زامان ادامدارىن سۋرەتتەگەن بولىپ وتىرىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق تاربيەسىن ساقتاماي-اق بۇكىل قازاق ەلى دە، قازاقتىڭ قالاسى دا، دالاسى دا، بايلىعى دا وزگە جۇرت اتاۋلىعا ورتاق ەكەنىن، سويتسەك وزگە ۇلت، وزگە جۇرت اتاۋلىنىڭ دا كوڭىلىن تاپقىش جانە ورىس ءتىلى دەپ اتالاتىن ءبىر عانا ورتاق ءتىلى بار ءارى مادەنيەتتى، ءارى وركەنيەتتى اتى-ءجونى جوق ۇلت بولامىز دەگەندى قازاقتىڭ جاس ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا بىلدىرمەي، بايقاتپاي سىڭىرەتىندىگىندە»،–دەپ ەدى دوسىم.

سودان بەرى تەلەديداردان قازاقتار تۇسىرگەن باسقا دا «زاماناۋي» سەريالداردى كورگەن سايىن دوسىمنىڭ سول ايتقانى ەسىمە تۇسەدى. اسىرەسە، «قۇدالار» دەگەن حيكايا-سىماقتاعى قانداي جاعدايات بولىپ جاتسا دا ءتۇرى ەش وزگەرمەي بەتى مەن كوزى نە كۇلمەي، نە جىلاماي قيمىلسىز سازبەتتەنىپ تۇرا بەرەتىن، اكتەرلىك شەبەرلىكتەن جۇرداي، تەك ورىسشا، نە ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ورىسشا جانداردى كورىپ وتىرىپ بۇگىنگى قازاق وسىلاي كەتە بەرسە، كوپ ۇزاماي كىمگە، قانداي تىرشىلىك يەسىنە اينالارىن ويلاعاندا زارەڭ ۇشادى. ال ارعى-بەرگى تاريحىمىزدا بولعان، مۇراعاتتاردا اتى-ءجونى ءجيى كەزدەسەتىن تۇلعالارىمىز تۋرالى تۇسىرىلگەن فيلمدەر شە؟ كىتاپ بەتىن اشپايتىن بۇگىنگى قازاق بالاسى سولاردى كورىپ بولعاسىن:

ءوي، ابىلاي، سارتاي، سۇلۋ جىبەگىڭ وسى بولسا… دەسە نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ (دەپ تە ءجۇر عوي).

اڭگىمەنى، «قىز جىبەك» فيلمىنەن باستاپ كورىڭىزشى. قىز جىبەكتىڭ اكەسى –سىرلىباي دا، بەكەجان دا 18-عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءومىر سۇرگەن. رەسەي مۇراعاتتارىندا اتى-ءجونى بىرنەشە جەردە كەزدەسەتىن جاندار. سىرلىباي – كىشى ءجۇزدىڭ بەدەلدى ءبيى. ول رەسەي ەلشىسى تەۆكەلەۆتىڭ بۇكىل ارام پيعىلى قازاق جەرىن ورىستارعا قوسۋ ساياساتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، وعان قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن. فيلمدە بۇل تۋرالى ءلام-ميم جوق. «قىز جىبەك» جىرىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى – ەل قورعانى بولۋعا، وتانشىلدىققا، جاۋگەرشىلىككە تولى پارمەنى كۇشتى پافوسپەن جىرلانادى. مۇندا قىز جىبەك اتا-بابا ۇردىسىمەن سانسىزبايعا امەڭگەرلىك جولىمەن جەڭگەلەي تيگەن ايەل عانا ەمەس. ول ء–ارى-انا، ءارى سۇيىكتى جار، ءارى سانسىزبايعا قوسىلىپ قورەنگە قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ بەلدى تۇلعاسى رەتىندە كەرەمەت كوركەمدىكپەن سۋرەتتەلەتىن ەدى. ماسكەۋدىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن باسپادان شىققان ەپوستان دا، وپەرادان دا، فيلمنەن دە سانسىزبايدىڭ، ياعني، امەڭگەر كۇيەۋدىڭ «كوزىن قۇرتقاسىن» فيلمدەگى قىز جىبەك تە بۇل قاسيەتتەرىنەن جۇرداي ەتىلدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ەڭ ءبىر ۇرپاقشىلدىق، تاربيەشىلىك، ايەل زاتىنىڭ ۇلتتىق ۇردىسكە ادالدىق تۋرالى ماڭگى ۇلگى-ونەگە بولۋعا جارارلىق بۇل رۋحاني اسىل قازىناسى بارىپ تۇرعان وڭباعان، كەرىتارتپا، «ۇلى ورىس حالقى» باستاعان جارقىن ومىرگە قايشى جابايىلىق دەپ ءتۇسىندىرىلدى. اقىرىندا، بۇگىنگى ۇرپاق بەكەجان دەگەن ءبىر قانىشەر دەپ بىلەتىن بولدى دا ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن، قازاق ۇلتى ءۇشىن جانىن جالاۋ ەتىپ جۇرگەن سانسىزباي دەگەن بولعانىنان بەيحابار، ءتىپتى ونىڭ ەسىمىن ەستىمەگەن ۇرپاققا اينالدى. قىز جىبەك ارۋ و زاماندا بۇ زامان قازاق حالقى ەستىمەگەن ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋشى، بۇگىنگى تەلەديدارداعى «جاڭالىقتار» تىلىمەن ايتقاندا سۋيتسيد جاساۋشى بولىپ شىقتى. بۇل سول كەزدە اتا-بابا ارۋاعىنان، قىز جىبەكتەي انانىڭ ارۋاعىنان قورىقپاي، ماسكەۋدەگىلەردىڭ قاس-قاباعىنا جەتىم كۇشىكتەي جاۋتەڭدەگەن قازاقستان باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالدى.

بۇل فيلم ماسكەۋدىڭ ميلليونداعان قازاقتى ادەيى جاسالعان اشارشىلىقپەن قىرۋى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زامانىنان قىرىق جىل وتكەن د.قوناەۆ باسقارعان كەڭشىلىك زاماندا ءتۇسىرىلىپ جاتقانىنا قاراماستان، بۇل ەرسىلىك تۋرالى سول كەزدەگى ەڭ اۋزى دۋالى سابەڭ، عابەڭدەر، كوزى ءتىرى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتەر ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتپاعانىنا رەنجيمىز. ءتىپتى، قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەر ءوتىپ، «حالىق جاۋى» اتانعاندار اقتالعاننان كەيىنگى جىلدارى دا سول كەزدە ابىروي-اتاعى جەر جاڭعىرتىپ تۇرعان عابيت مۇسىرەپوۆ بۇكىل ورتا جۇزگە قاسيەتتى يسلامدى ۇلگى ەتكەن ارداقتى ناۋان حازىرەتتى بۇگىنگى ۇرپاققا سۇمپايى، جەكسۇرىن قىپ، ال مۇحتار اۋەزوۆ "ايمان-شولپان" پەساسىندا رەسەي وتارشىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن ءارى كوسەم، ءارى اۋليە كوتىبار باتىردى اۋلەكى، جىندى-سۇرەي بىرەۋ قىپ كورسەتتى. بۇل ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.

ال، ءوز تىزگىنىمىز ءوز قولىمىزعا تيگەن سوڭ تۇسىرىلگەن «كوشپەندىلەر» شە؟ بۇل ءفيلمنىڭ ۇلتتىق رۋحتان مۇلدە الشاق جاتقان تۇستارىن، ناقتى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى اشىلماعاندىعىن، وزگە دە قىرۋار كەمشىلىكتەرى مەن ەرسىلىكتەرىن،وعان جۇمسالعان،بىرەۋلەر 30, بىرەۋلەر 40 ميلليون دوللار دەپ جۇرگەن قارجى-قاراجاتتىڭ قايدا عايىپ بولعانىن ايتپاي-اق قويالىق. ال مۇنداعى ابىلايدىڭ كىسى كۇلەرلىك ءتۇر-ءتۇسىن، حان دەۋگە كەلمەيتىن ءجۇرىس-تۇرىسىن ايتپاعاندا سول ابىلاي حاننىڭ قىزدىڭ استىنداعى اتقا مىنگەسىپ قاشىپ بارا جاتقانىنىڭ ءوزى-اق اقىلعا سيمايتىن، ءارى اناۋ-مىناۋ ەمەس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار اتىشۋلى حاندى قورلاۋعا مول جەتىپ جاتقان جوق پا؟ كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە ءدال وسى ەپيزود شەتەلدىڭ، اسىرەسە، گولليۆۋدتىڭ ءبىر ەركەكتىڭ قاسىندا مىندەتتى تۇردە ايەل نە ءبىر نەگر بۇكى قيامەتتى بىرگە كورىپ، شىرىلداپ جۇرەتىن شىم-شىتىرىق فيلمدەرىنەن كوشىرمە دەۋگە ابدەن بولادى. كوشىرسە كوشىرسىن، بىراق قازاقتىڭ ابىلايداي حانى تۇگىل ءجاي ەركەگى باسىنا قانشا كۇن تۋىپ جاتسا دا قاتىننىڭ ارتىنا مىڭگەسىپ جاۋدان قاشپايتىنىن رەجيسسەر ت.تەمەنوۆ بىلۋگە مىندەتتى ەدى. جالپى، «قازاقفيلم» تۇسىرگەن بۇل «كوشپەندىلەردىڭ» نە تاريحي، نە كوركەم، نە اڭىز فيلم ەكەنى تۇسىنىكسىز. كەزىندە ول تۋرالى وسىنداي تالاي-تالاي پىكىر ايتىلعاندا اقساقال دەپ جۇرگەن اكتەرىمىز ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ «و-وي، بۇل ءفيلمنىڭ پروكاتى كەرەمەت بولايىن دەپ تۇر» دەگەن، «ساۋەگەيلىگى» دە قۇر ءسوز ەكەنىن كورىپ وتىرمىز.

وسىندايدا «فيلمدەرىمىزدى ءتۇپ-تۇگەل تۇككە تۇرعىسىز ەتىپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەيىك، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا» شە؟ دەگەندەردى دە ەستىپ قاپ ءجۇرمىز. ەندەشە، سول «جاۋ جۇرەك مىڭ بالاعا» كەڭىرەك توقتالايىق. ءاپ دەگەننەن ايتارىمىز، بۇل ءفيلمنىڭ باستى كەيىپكەرى سارتاي باتىر تاريحتا ءوز ورنى بار، ۇلكەن تۇلعا بولعان. ول تۋرالى مۇراعات دەرەكتەرى دە جەتكىلىكتى. بىراق ول مىنا «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمىندەگىدەي 16 جاسىندا وپات بولعان جوق. ول جاسى 90-نان اسىپ ءوز اجالىنان ولگەن ءارى باتىر، ءارى بي بولعان ادام. بۇل ءفيلمدى قويۋشىلارعا وسىنى جانە ونىڭ جانىنداعى 1000 بالادان تۇراتىن جاساق تۋرالى ايتقانىمىزدا «و-وي، بۇل كوركەم فيلم عوي» دەپ بەت باقتىرمادى. بۇل بىلمەستىكتى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن عانا ايتىلعان، ءارى تىم قولاپايسىز سىلتاۋ عانا. ويتكەنى، ول ءجاي كوركەم فيلم بولعان جاعدايدا ونىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ەسىمىن سارتاي دەمەي باسقاشا اتاپ جانە مىڭ بالا دەگەن ءسوز دە بولماۋى كەرەك ەدى. ال مىنا كۇيىندە بۇل فيلم سارتاي باتىر مەن ول قۇرعان مىڭ بالادان تۇراتىن جاساق تۋرالى تاريحي شىندىققا قانشا قايناسا دا سورپاسى قوسىلمايتىن ءشىپ-شيكى جانە شىلعي وتىرىك ءدۇنيا. سوندىقتان بۇل فيلم جوڭعارعا دا، رەسەيگە دە تاۋەلسىز ازات ەل بولۋ ءۇشىن قان توككەن سارتاي مەن ونىڭ دوستارىنا، ياعني، ارۋاقتارعا جاسالعان ۇلكەن قيانات بولدى.

سونىمەن، اۋەلى سارتاي باتىر كىم ەكەنىنە توقتالايىق. (ونىڭ جىلقايدار، جىلقامان، بۇكىرەك باتىرلار سياقتى قاندىكويلەك دوستارى جايلى مۇراعات دەرەكتەرىنە ءسال كەيىنىرەك توقتالامىز). سارتاي باتىر ەسىمى كىشى جۇزگە ايان ايتەكە ءبيدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى بايجان ءبيدىڭ بالاسى ەدى. شەجىرە بويىنشا بايجان كىشى ءجۇز جاقايىم رۋىنىڭ اقبۋرا اتالىعىنان. وسى اقبۋرانىڭ كىشى ايەلىنەن اسان، اساننان قوسقۇلاق، ودان بايجان، بايجاننان سارتاي تۋادى. باتىر، ءارى بي بولعان سارتاي 1711 جىلى تۋىپ، ۇزاق عۇمىر كەشىپ ءدۇنيادان وتكەن. ونىڭ 16 جاسىندا مىڭ بالادان جاساق قۇرىپ ءابىلحايىر حاننىڭ اسكەرىنە قوسىلىپ جوڭعارلارعا قارسى، كەيىن رەسەي باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسكەنى تۋرالى جازبا ماعلۇمات وتە كوپ. ءبىر عانا تەۆكەلەۆتىڭ «كۇندەلىگىندە» سىرلىباي (قىز جىبەكتىڭ اكەسى), سارتاي باستاعان كىشى ءجۇز شەكتى رۋىنىڭ جىگىتتەرىنەن وزىنە قاتتى قاۋىپ-قاتەر تونگەنى تۋرالى جازبالار بار. ءبىر عانا ماقالادا سارتاي باتىر تۋرالى تولىپ جاتقان تاريحي، مۇراعاتتىق دەرەكتەرگە تۇگەل توقتالىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ول تۋرالى وسى تەۆكەلەۆتىڭ كۇندەلىگىندە الدەنەشە رەت، دەۆيد كەستلدىڭ جول جازباسىندا، 1732-1817 جىلدار ارالىعىنداعى رەسەي مۇراعاتتارىنداعى قۇجاتتاردا، اسىرەسە حاتتار مەن سيرەك كەزدەسەتىن ادەبيەتتەردە، ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، يۋ.سەرگەەۆتىڭ «پەتەربۋرگسكي پوسول» روماندارىندا جاقايىم رۋىنىڭ سىرلىباي، سارتاي، بايعارا، ءبابي،جىلقىامان، جىلقىايدار، بۇكىرالى باتىرلار، قاراقالپاق ورازاي، نياز سۇلتان، تايماس (باشقۇرت) تارحان، تاما ەسەت، تابىن بوكەنباي باتىرلار، بيلەر تۋرالى دەرەكتەر وتە كوپ. ال، سارتاي باتىر تۋرالى اتاقتى اقىن نۇرماعامبەت قوسجانۇلى (بولەباي ۇلى دەپ تە ايتىلادى) داستان جازعانى ءۇشىن 1937 جىلى اتىلىپ كەتتى. ويتكەنى، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن عۇمىر بويى جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتكەن وسى بابالارىمىز بەن بىرگە سارتاي باتىر دا رەسەي تاريحي وقۋلىقتارى مەن كوركەم شىعارمالارىندا «ۇرى-قارى»، «باسكەسەر»، «قاراقشى» دەپ كورسەتىلگەن. ءيا، رەسەي رەسەي بولعاننان باستاپ كۇنى بۇگىنگە شەيىن باۋىرلاس حالىقتاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋمەن كەلەدى. ورىستار 1733 جىلى باشقۇرت تايماس باتىرعا 3000 ادامدىق اسكەر بەرىپ كىشى ءجۇز جەرىنە جورىققا اتتاندىرعاندا ولاردى سارتاي مەن جىلقامان باستاعان قازاق جاستارى ويسىراتا جەڭەدى. بۇل تۋرالى 1734 جىلى 1 مامىردا ي. كرىلوۆتىڭ اننا پاتشايىمعا جولداعان اقپاراتىندا دا كورسەتىلگەن دەيدى تاريحشىلار. وسى «سارتاي باتىر» داستانى مارقۇم ءارى تاريحشى، ءارى جۋرناليست-جازۋشى ومىرزاق جولىمبەتوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1996 جىلى «سانات» باسپاسىنان جارىق كورەردە ءوزىم وعان رەداكتور بولعان ەدىم. اتتەڭ، بيلىگى جاعىنان دا، باتىرلىعى جاعىنان دا، رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسكەرلىك جاعىنان دا ءيسى قازاققا ورتاق تۇلعا رەتىندە توبەمىزگە كوتەرۋگە ابدەن لايىق تۇلعا سارتاي باتىر بايجانۇلى بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىنان دا ءوز بيىگىنە كوتەرىلە الماۋى جانىڭدى كۇيدىرەدى.

مىنە، بۇگىنگى قازاق كينوسى، ونىڭ ىشىندە «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمى تۋرالى اڭگىمەلەگەندە ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىزدىڭ، اسىرەسە كينو سالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ ناعىز ۇلتتىق رۋحىمىزدى كوتەرۋگە ءتيىستى فيلمدەر جاساۋعا كەلگەندە بىرەسە زامانا جەلىنە قاراي قامىستاي مايىسىپ، بىرەسە شەتەل فيلمدەرىنىڭ اۋەنىمەن كەتىپ، ءتىپتى تاۋەلسىز ەل اتانعاننان بەرى دە رەسەي قالاي قارايدى دەگەن سىڭايداعى جالتاق، ۇرگەدەكتىگىن ساياسي تايىزدىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن سارتاي باتىر تۋرالى دەرەكتەرگە كوبىرەك توقتالدىق. شىنىندا دا سارتايداي كورنەكتى تاريحي تۇلعانى بۇل فيلمدە 16 جاسقا جەتەر-جەتپەستە «ولتىرە سالۋ» اتا-بابا رۋحىنا، ۇلتتىق تاريحىمىزعا قيانات ەمەس پە؟ بۇل ءبىر.

ەكىنشىدەن، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمى قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە، ۇلتتىق تاربيەسىنە، دۇنيەتانىمىنا دەگەن قاراما-قايشىلىققا تۇنىپ تۇر. ارينە، ومىردە نە بولمايدى، ءبارى بولادى. قازاقتا قىز بالا اتا-اناسىنىڭ ۇيىندە وتىرىپ بۋاز بولىپ قالۋى بولدى ما، بولمادى ما كىم ءبىلسىن. ال بولا قالعان جاعدايدا ونداي قاۋەسەت و زاماندا ماسقارالىق، دۇزقارالىق، ازعىندىق رەتىندە و شەتى مەن بۇ شەتىنە ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن قازاق دالاسىنا تاراپ كەتەر ەدى. وسى «جاۋجۇرەك مىڭ بالادا» ءالى تۇرمىسقا شىعىپ، باسقا ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاماعان زەرە-قىز سارتايدان ەكىقابات بولىپ قالادى. مەيلى، ءارى جەلدىڭ وتىندە، جاۋدىڭ بەتىندە جۇرگەن سارتايداي باتىردىڭ كۇنى ەرتەڭ قازا بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرگەن قاريا بۇل ەكەۋىنىڭ بولاشاقتا ەرلى-زايىپتى بولۋىنا باتاسىن بەرگەن-اق دەلىك. بىراق، باتا ەكى جاسقا بۇگىننەن باستاپ توسەككە جاتىڭدار، اتا-بابا سالتىن وسىلاي بۇزىپ، باسقالارعا، ەرتەڭگى ۇرپاققا بەتسىزدىك ۇلگىسىن كورسەتىڭدەر دەگەن ءسوز ەمەس.
فيلمدەگى ءۇشىنشى ءبىر سوراقىلىق مىناۋ: ءفيلمنىڭ سوڭىندا سارتايدان بۋاز بوپ ءىشى كادىمگىدەي ءبىلىنىپ قالعان زەرە شاڭىراق تىگىپ جاتادى. بۇل قانشا جەردەن سيمۆوليكالىق ءسات دەسەڭىز دە قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسقان ۇردىسىنە (تراديتسياسىنا) اشىقتان-اشىق قايشىلىق، ءتىپتى، قارسىلىق دەر ەدىك. ويتكەنى، قازاق قازاق بولعالى ءۇي تىككەندە ايەلگە شاڭىراق كوتەرتپەيدى. ءۇردىس بويىنشا «بيسميللاھي ير راحماني ير راحيمي» دەپ الىپ شاڭىراقتى قارۋلى ەر-ازاماتتار، جىگىتتەر باقانمەن كوتەرەدى. وندايدا شاڭىراق قۇلاپ، نە ءبىر جاعىنا جانتايىپ كەتپەۋى كەرەك. ول جامان ىرىم دەپ ەسەپتەلەدى.
«قىز جىبەك» فيلمىندە بەكەجانعا ءۇش ءجۇزدىڭ ءار اقساقالى ءوز ءجۇزىنىڭ اتىن اتاپ تۇرىپ «ءولىم!» دەگەن جازاسىن ايتاتىن ەدى دە، سوسىن بىرنەشە قاتىن-قالاش بەكەجاننىڭ بەتىنە ءبىر-ءبىر تۇكىرىپ وتەدى. جىردى بىلاي قويعاندا وسى ءفيلمنىڭ وزىندە دە بەكەجان–ەل قورعاپ جۇرگەن باتىر. ەندەشە قانشا قىلمىستى بولسا دا قازاق قاتىندارىنا باتىردىڭ بەتىنە تۇكىرتپەيدى. شاڭىراقتى دا كوتەرتپەيدى. ال ءۇش ءجۇزدىڭ اقساقالىنىڭ الگىندەي «ميسسياسى» جىردان مۇلدە الشاقتاپ، ءجاي «جۇزگە بولگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن»، «بىرلىك بولماي تىرلىك بولماس» دەگەن سياقتى الدەكىمدەر ويدان شىعارعان ارزان ۇران-ماقالدى دارىپتەۋدىڭ وتە وراشولاق ءتۇرى. مۇنى ايتىپ شەگىنىس جاساعان سەبەبىمىز، وسىنداي ارزان ۇرانشىلدىق «مىڭ بالادا» دا كورىنىپ قالادى. مۇندا بىرنەشە بالاڭ جىگىت «ءبىز انا جەردەنبىز، ءبىز مىنا جەردەنبىز» دەپ، ەندى بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ رۋ، تايپاسىنىڭ اتىن اتاۋى دا ءبىزدىڭ كينو ءتۇسىرۋ كەزىندە دە ۇرانشىلدىق ساياساتقا ءتۇسىپ كەتەتىنىمىزدى اڭعارتىپ قالادى.

ارينە، بەلگىلى ءبىر شىعارمانى، نە تاريحي ۋاقيعانى ساحناعا شىعارعاندا، كينوعا تۇسىرگەندە ونىڭ تولىق ءوز قالپىن ساقتاپ قالۋ قيىننىڭ قيىنى. الايدا، نەگىزگى جەلىدەن اۋىتقىپ، باستى كەيىپكەردىڭ جاراتىلىسىن، تاريحي جەلىنى تۋ-تالاقاي ەتىپ وزگەرتۋ قاي جاعىنان دا اقتاۋعا كەلمەيتىن ارەكەت. ال ءبىزدىڭ رەجيسسەرلارعا وسىلاي دەسەڭ، «بۇل كوركەم فيلم» نەمەسە «كوركەم ساحنالىق دۇنيە» ونى قالاي ءتۇسىرۋ، قالاي ساحنالاۋ ءوز ەركىمدە دەگەنگە شەيىن بارادى. بار ايتار دالەلى دە، ءۋاجى دە سول عانا. وعان كوپ رەتتە شىعارما اۆتورىنىڭ كەلىسپەي، رەجيسسەرمەن كەرىلدەسىپ جاتقانىن دا كورىپ ءجۇرمىز.

بۇل جەردە ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز مىناۋ: ەگەر ۇلتتىق تاريحتا اتى-ءجونى ايگىلى تۇلعالار تۋرالى فيلم تۇسىرىلەتىن نە ساحناعا شىعارىلاتىن بولسا، ولاردىڭ ءومىر جولىنان باستاپ اقتىق دەمى بىتكەنگە شەيىنگى تاعدىرىن، ازدى-كوپتى عۇمىرىنداعى مىنەز-قۇلقىن، ماقسات-مۇراتىن قولدان كەلگەنشە ەشقانداي زامان جەلىسىنىڭ ىعىنا قاراي بۇرماي، ءار رەجيسسەر وزىنشە «شەشىم شىعارماي»، قولدان كەلگەنشە تاريحي شىندىقتان تىم شىعانداپ كەتپەۋگە كۇش سالسا ەكەن دەگىمىز كەلەدى.

ال ويتۋگە بولماعان جاعدايدا ابىلايدى «كوشپەندىلەردەگىدەي» الاسۇرعان، قاتىننىڭ ارتىنا مىنگەسكەن قاشاق، ناۋان حازىرەتتى– قاتىگەز، جاۋىز، ەل قورعاعان ءارى بي، ءارى باتىر، ءارى اۋليە كوتىباردى جىندىسۇرەي، الاڭعاسار، قىز جىبەكتى سۋيتسيد جاساۋشى، سارتايدى قىرشىنىنان قيىلعان بوزبالا ەتىپ كورسەتكەنىمىز دە جەتەر دەپ، ونداي تاريحي تۇلعالاردىڭ اتى-ءجونىن وزگەرتىپ بەرۋ كەرەك شىعار؟

ايتپەسە، مۇنداي تاريحي تۇلعالارىمىزدى وسىنداي كوركەم فيلمدەردەن، ال «ەر توستىك» پەن «الداركوسەنى» مۋلتفيلمنەن عانا كورگەن بۇگىنگى، ەرتەڭگى ۇرپاق «اكەلەرىمىز اۋزىنان تاستامايتىن اتا-بابامىزدىڭ ءتۇرى وسى-اق پا» دەرىنە ءسوز جوق.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناۋ: اتا-بابامىز عاسىرلار بويى، اسىرەسە سوڭعى 400 جىلدا ازاتتىق ءۇشىن كىممەن، قاي ەلمەن كوپ ارپالىستى؟ بۇگىنگى كوپتەگەن ۇرپاعىمىزدىڭ انا تىلىنەن، ۇلتتىق نامىسىنان ايرىلۋىنا قاي ەل، قاي ۇلت سەبەپ بولدى؟ مىنە، وسىنى تاريح وقۋلىقتارىندا دا، كينودا دا، ءتىپتى مۋلتفيلمدەردە دە اشىق ايتپاي، ءالى دە كۇلبىلتەلەپ، سيپاقتاتۋدان ارىلماساق، ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق ساناسى ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە قالا بەرەدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz