Jat sózderding til búzar әserinen

qútyludyng birden - bir joly olardyn

qazaqsha balamasyn tauyp,

sóilenimge jappay endiru ghana bolyp otyr.

Álimhan Jýnisbek

Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Til sayasaty komiytetining tapsyrmasymen Sh.Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghy «Qazirgi terminologiya: últtyq nemese jahandyq» taqyrybynda 26 qarasha kýni әdistemelik onlayn-seminaryn ótkizedi.

Osy seminar aldynda «Qazaq fonetikasy terminologiyasyndaghy iygi dәstýr jәne halyqaralyq terminderdi qoldanu mәselesi» boyynsha QR Preziydenti janyndaghy Memlekettik basqaru akademiyasynyng Batys Qazaqstan oblysy boyynsha filialy oqytushysy  Bolat Jeksenghaliyev myrza óz oiyn ortagha saldy.

Qazaq fonetisteri úsynghan ýndesim teoriyasy býginde halyqaralyq dengeyde tanylyp ýlgerdi jәne týrik tiltanymy ýshin ghana emes, jalpy fonetika ghylymyndaghy eleuli janalyq boldy. Dýnie jýzi tilderi jikteliminde jalghamaly (agglunativti) sipatymen erekshelenetin týrik tilderining basty fonetikalyq ereksheligi ýndesim ekenin moyyndau ghylymy oidyng damuymen, ghylymy kózqarastyng auysuymen baylanysty. Týrik fonetikasyn jana teoriyalyq dengeyge kóteru isinde qazaq fonetisterining kóshbasshy boluy da atap óterlik jay jәne ol zandy da. Týrik tilderining ishinde ýndesimdi bar bolmysymen saqtap qalghan birden-bir til - qazaq tili ekenin týrkolog-ghalymdar birauyzdan aityp otyr. «Asyl til, týzu emle qazaqta» (A.Baytúrsynúly) bolsa, til zanyn týzeu de qazaq til biliminen bastalyp, býginde qayta jalghasyn tapty. Sondyqtan da qazir qazaq fonetikasy ghylymynda tilding dybystyq jýiesin ýndesim teoriyasy boyynsha sipattaudy terminologiyalyq jaghynan retteu ýrdisi jýrip jatyr.

Búl arada qazaq til bilimining fonetika salasyndaghy tól terminder jýiesin qalyptastyrudaghy dәstýr sabaqtastyghy turaly aita ketkendi jón kórip otyrmyz. Halyqaralyq terminder basym bolyp keletin ghylymnyng ózge salalarymen salystyrghanda qazaq til biliminin, onyng ishinde fonetika salasynyng atau sózderi negizinen tól sózderimizden qúralghan. Til tabighatyn sol tilge tәn tabighy úghymdarmen týsindiru ýrdisi  HHgh. 80-90 jyldarynan qayta bastau alyp, qazir de jalghasuda.  Búl úly isting basynda Ahmet Baytúrsynúly túrsa, keyin Qúdaybergen Júbanov terminjasamdaghy osy ýrdisti odan әri damyta týsti. Al HH ghasyrdyng sonynda qazaq fonetikasy mәselelerin zertteudegi jana baghyt, singarmonizm teoriyasyna negizdelgen baghyttyng avtory professor Álimhan Jýnisbek enbekterinde osy terminjasam tәsili jalghasyn tapty. Prof. Á.Jýnisbek ýndesim teoriyasynyng úghymdary jәne sol úghym-týsinik ataularyn qalyptastyru isinde de últtyq terminjasam dәstýrindegi pәnsózder jýiesin qoldanysqa engizdi. «Ýndesim dybys, ýndesim buyn, ýndesim sóz úghymdary men olargha tәn jalpy fonetikada joq ataular qúramy jinaqtaldy» (1.4).  Ghylym salasyndaghy terminjasam isindegi sabaqtastyqty dәl angharghan belgili terminolog- ghalym Sh.Qúrmanbayúly búny «ýzilip qalghan últtyq terminjasam dәstýrining aragha 60-70 jyl salyp baryp qayta jalghasyn tabuy dep baghalaghan dúrys bolar» (2.42) dep atap kórsetken edi.

Búl baghytta ghalym ústanyp otyrghan basty baghyt «úghymdar men ataulardy mýmkin bolghansha qazaqylap alu» jәne «ataudyng uәjdemeli boluy» (5.33).  Endi professor Á.Jýnisbek úsynghan fonetika salalary ataulary men salagha tәn jiktelim belgi ataularyna toqtalsaq.

Jiktelim (klassifikasiya) salalary men ataulary:

Jasalym jiktelim, aitylym jiktelim, estilim jiktelim, ýndesim jiktelim, ýilesim jiktelim.

Jasalym fonetika jәne jasalym ataulary:

1. Dauystylardyng jasalym jiktelimi: jalang - qúrandy; ashyq - aralyq qysang - qysan; erin - ezu; til orta - til arty; terbelmeli.

2. Dauyssyzdardyng jasalym jiktelimi: terbelissiz - terbelinki - terbelimdi; toghysynqy - juysynqy; erin-erindi - til úshy - til ortasy - tilshik.

Aytylym fonetika ataulary:

Aytylym belgi, auyz quysy- kómey quysy, auyz quysty- kómey quysty, lepti – bosang - bos, keng tynysty - qysang tynysty, shashyranqy- jinaqy t.b.

Estilim fonetika ataulary:

Estilim belgi, týisinim týri: qatan, úyan, ýndi; estilim qarqyny: kýshti lepti, bosang lepti, bos lepti.

Ýndesim fonetika ataulary:

Ýndesim, ýndesim belgi, ýndesim tirkes, ýndesim sóz, ýndesim buyn, ýndesim dybys, erin ýndesim, til ýndesim, beytarap ýndesim, jappay ýndesim, jalpy ýndesim, shala ýndesim, irgeles ýndesim, ýndesәuez, juan ezulik ýndesәuez, jinishke ezulik ýndesәuez, juan erindik ýndesәuez, jinishke erindik ýndesәuez t.b.

Ýilesim fonetika ataulary:

Ýilesim, ýilesim tirkes, ýilesim sóz, ýilesim buyn, ýilesim dybys, til ýilesim, erin ýilesim, jalpy ýilesim, jappay ýilesim, dәneker ýilesim, shala ýilesim, irgeles ýilesim t.b.

Almasym (cheredovaniye) ataulary:

Beyret almasym, erkin almasym, tabighy almasym,tarihy almasym, irgeles almasym, shep almasym.

Áuentanym (intonologiya) ataulary:

Áuez (tembr), aralas әuez, ezu әuez, erin әuez, juan әuez, jinishke әuez, ýndesim әuez; әuen (melodika), joghary әuen, tómen әuen, ósinki әuen, týsinki әuen, óshik әuen, teng әuen

Búl keltirilgen mysaldardan basqa әripteme (grafika), jalghanym (agglutinasiya), ekpintanym (aksentologiya), sóilenim (rechi), sóilesim (dialog), sóilenis (monolog), әuen til (tonalinyy yazyk), beyýndesim  (asingarmonizm), beyekpin (bezudarnyi), ýndesim til (singarmonicheskiy yazyk), dybystanym(segmentologiya), setinem (reduksiya), týrlenim (modifikasiya) t.b. ataulardy  atap ketuge bolady.

Qazaq til bilimi ghylymynyng bir salasyndaghy terminjasam tәjiriybesi búl baghyttaghy basymdyq tól sózderge berilu kerektigine taghy bir dәlel. Áriyne, halyqaralyq sózder tól termin túraqtaghansha, sol siyaqty jalpy, salystyrmaly baghyttaghy enbekterde qoldanysta qatar jýredi jәne olardyng barlyghyna balama tabu da qiyn bolar. Al olardyng jazylu, aitylu normalary – bólek әngime.

Kýni býginge deyin halyqaralyq termin sózderding aitylymy, jazylymyna qatysty bizde naqty ústanym men baghyt bolmay kelgendigi anyq.

«Orys tili arqyly satylap bizge jetken bógde sózderdi, yaghny interterminderdi, kenestik úghymdar arqalaghan rusizmderdi Qúran sózindey kie tútyp, sol kýiinde búljytpay alu auruyna shaldyqtyq»[6].

Búl kesirdin, aurudyn  bizge ótip ketkendigining bir dәlelin býgingi kýni elimizde jýrip jatqan jana әlipbiyding emlesine  qatysty talqylaulardan kóruge bolady. Tughan tilding mýmkindigine senbey, shet tilden engen sózderdi týpnúsqa ýlgisine jaqyndatyp jazamyz dep otyrghanymyzdy basqasha qalay týsindiremiz?

Qazir elimizde bastalghan jazu reformasynyng basty maqsaty – qazaq tilining tabighy bolmysyn saqtau, tildegi «til búzar erejelerden» arylu dep týsinemiz. Sondyqtan da shettildik (kirme) dybys pen tanbalardyn, shettildik sózderding tilimizde qoldanyluy mәselesine baylanysty týpkilikti baylam men sheshimge kelu manyzdy. Búl arada jartylay sheshim boluy mýmkin emes. Qazaq jazuy men emlesinde sheshimin kýtken osy mәseleler bolashaqqa jýk bolmauy ýshin býgin sheshilgeni dúrys. Ózge tilden sózderdi biz qazaq tiline qyzmet etui ýshin aldyq qoy. Al tilimizge qyzmet etse, sol til zanyna baghynuy kerek. Ol degenimiz - barlyq tilderdegi tәjiriybemen «interterminderding túlghasyn ózgertpey, túrpatyn qazaq tilining zandylyghyna baghyndyra qabyldau» [Ó.Aytbayúly]. Búl jaghdayda ózge tilder tәjiriybesimen,eng bastysy, «qazaq sózining ýndesim әuezin búzbaytyn jazylymgha túraqtasaq» (Á.Jýnisbek), ol, sóz joq, qazirgi  kezende qazaq jazuyn latyn әlipbiyine kóshiru turaly tarihy sheshim qabyldap, emle erejelerimizdi bekiter tústaghy til bolashaghy ýshin jasalghan naqty qadam bolar edi.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Á.Jýnisbek «Qazaq fonetikasy», Almaty, «Arys», 2009 j.
2. Sh.Qúrmanbayúly «Termintanu».Almaty, «Atlas», 2006,116 bet.
3. Terminologiyalyq habarshy. №2, 2002, 31b.
4. Ó.Aytbaev «A.Baytúrsynúlynyng ónegesi men Á.Qaydar qaghidasy»,«Egemen Qaz», 25.09.2017 j.

Bolat Jeksenghaliyev,

QR Preziydenti janyndaghy Memlekettik basqaru akademiyasynyng Batys Qazaqstan oblysy boyynsha filialy oqytushysy. 

Abai.kz