جات سوزدەردىڭ ءتىل بۇزار اسەرىنەن

قۇتىلۋدىڭ بىردەن - ءبىر جولى ولاردىڭ

قازاقشا بالاماسىن تاۋىپ،

سويلەنىمگە جاپپاي ەندىرۋ عانا بولىپ وتىر.

ءالىمحان جۇنىسبەك

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى «قازىرگى تەرمينولوگيا: ۇلتتىق نەمەسە جاھاندىق» تاقىرىبىندا 26 قاراشا كۇنى ادىستەمەلىك ونلاين-سەمينارىن وتكىزەدى.

وسى سەمينار الدىندا «قازاق فونەتيكاسى تەرمينولوگياسىنداعى يگى ءداستۇر جانە حالىقارالىق تەرميندەردى قولدانۋ ماسەلەسى» بويىنشا قر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا فيليالى وقىتۋشىسى  بولات جەكسەنعاليەۆ مىرزا ءوز ويىن ورتاعا سالدى.

قازاق فونەتيستەرى ۇسىنعان ۇندەسىم تەورياسى بۇگىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلىپ ۇلگەردى جانە تۇرىك ءتىلتانىمى ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى فونەتيكا عىلىمىنداعى ەلەۋلى جاڭالىق بولدى. دۇنيە ءجۇزى تىلدەرى جىكتەلىمىندە جالعامالى (اگگليۋناتيۆتى) سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەتىن تۇرىك تىلدەرىنىڭ باستى فونەتيكالىق ەرەكشەلىگى ۇندەسىم ەكەنىن مويىنداۋ عىلىمي ويدىڭ دامۋىمەن، عىلىمي كوزقاراستىڭ اۋىسۋىمەن بايلانىستى. تۇرىك فونەتيكاسىن جاڭا تەوريالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ىسىندە قازاق فونەتيستەرىنىڭ كوشباسشى بولۋى دا اتاپ وتەرلىك جاي جانە ول زاڭدى دا. تۇرىك تىلدەرىنىڭ ىشىندە ۇندەسىمدى بار بولمىسىمەن ساقتاپ قالعان بىردەن-ءبىر ءتىل - قازاق ءتىلى ەكەنىن تۇركولوگ-عالىمدار ءبىراۋىزدان ايتىپ وتىر. «اسىل ءتىل، ءتۇزۋ ەملە قازاقتا» (ا.بايتۇرسىنۇلى) بولسا، ءتىل زاڭىن تۇزەۋ دە قازاق ءتىل بىلىمىنەن باستالىپ، بۇگىندە قايتا جالعاسىن تاپتى. سوندىقتان دا قازىر قازاق فونەتيكاسى عىلىمىندا ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ۇندەسىم تەورياسى بويىنشا سيپاتتاۋدى تەرمينولوگيالىق جاعىنان رەتتەۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر.

بۇل ارادا قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا سالاسىنداعى ءتول تەرميندەر جۇيەسىن قالىپتاستىرۋداعى ءداستۇر ساباقتاستىعى تۋرالى ايتا كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز. حالىقارالىق تەرميندەر باسىم بولىپ كەلەتىن عىلىمنىڭ وزگە سالالارىمەن سالىستىرعاندا قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ، ونىڭ ىشىندە فونەتيكا سالاسىنىڭ اتاۋ سوزدەرى نەگىزىنەن ءتول سوزدەرىمىزدەن قۇرالعان. ءتىل تابيعاتىن سول تىلگە ءتان تابيعي ۇعىمدارمەن ءتۇسىندىرۋ ءۇردىسى  ححع. 80-90 جىلدارىنان قايتا باستاۋ الىپ، قازىر دە جالعاسۋدا.  بۇل ۇلى ءىستىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇرسا، كەيىن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ تەرمينجاسامداعى وسى ءۇردىستى ودان ءارى دامىتا ءتۇستى. ال حح عاسىردىڭ سوڭىندا قازاق فونەتيكاسى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋدەگى جاڭا باعىت، سينگارمونيزم تەورياسىنا نەگىزدەلگەن باعىتتىڭ اۆتورى پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەك ەڭبەكتەرىندە وسى تەرمينجاسام ءتاسىلى جالعاسىن تاپتى. پروف. ءا.جۇنىسبەك ۇندەسىم تەورياسىنىڭ ۇعىمدارى جانە سول ۇعىم-تۇسىنىك اتاۋلارىن قالىپتاستىرۋ ىسىندە دە ۇلتتىق تەرمينجاسام داستۇرىندەگى پانسوزدەر جۇيەسىن قولدانىسقا ەنگىزدى. «ۇندەسىم دىبىس، ۇندەسىم بۋىن، ۇندەسىم ءسوز ۇعىمدارى مەن ولارعا ءتان جالپى فونەتيكادا جوق اتاۋلار قۇرامى جيناقتالدى» (1.4).  عىلىم سالاسىنداعى تەرمينجاسام ىسىندەگى ساباقتاستىقتى ءدال اڭعارعان بەلگىلى تەرمينولوگ- عالىم ش.قۇرمانبايۇلى بۇنى «ءۇزىلىپ قالعان ۇلتتىق تەرمينجاسام ءداستۇرىنىڭ اراعا 60-70 جىل سالىپ بارىپ قايتا جالعاسىن تابۋى دەپ باعالاعان دۇرىس بولار» (2.42) دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى.

بۇل باعىتتا عالىم ۇستانىپ وتىرعان باستى باعىت «ۇعىمدار مەن اتاۋلاردى مۇمكىن بولعانشا قازاقىلاپ الۋ» جانە «اتاۋدىڭ ۋاجدەمەلى بولۋى» (5.33).  ەندى پروفەسسور ءا.جۇنىسبەك ۇسىنعان فونەتيكا سالالارى اتاۋلارى مەن سالاعا ءتان جىكتەلىم بەلگى اتاۋلارىنا توقتالساق.

جىكتەلىم (كلاسسيفيكاتسيا) سالالارى مەن اتاۋلارى:

جاسالىم جىكتەلىم، ايتىلىم جىكتەلىم، ەستىلىم جىكتەلىم، ۇندەسىم جىكتەلىم، ۇيلەسىم جىكتەلىم.

جاسالىم فونەتيكا جانە جاسالىم اتاۋلارى:

1. داۋىستىلاردىڭ جاسالىم جىكتەلىمى: جالاڭ - قۇراندى; اشىق - ارالىق قىساڭ - قىساڭ; ەرىن - ەزۋ; ءتىل ورتا - ءتىل ارتى; تەربەلمەلى.

2. داۋىسسىزداردىڭ جاسالىم جىكتەلىمى: تەربەلىسسىز - تەربەلىڭكى - تەربەلىمدى; توعىسىڭقى - جۋىسىڭقى; ەرىن-ەرىندى - ءتىل ۇشى - ءتىل ورتاسى - تىلشىك.

ايتىلىم فونەتيكا اتاۋلارى:

ايتىلىم بەلگى، اۋىز قۋىسى- كومەي قۋىسى، اۋىز قۋىستى- كومەي قۋىستى، لەپتى – بوساڭ - بوس، كەڭ تىنىستى - قىساڭ تىنىستى، شاشىراڭقى- جيناقى ت.ب.

ەستىلىم فونەتيكا اتاۋلارى:

ەستىلىم بەلگى، ءتۇيسىنىم ءتۇرى: قاتاڭ، ۇياڭ، ءۇندى; ەستىلىم قارقىنى: كۇشتى لەپتى، بوساڭ لەپتى، بوس لەپتى.

ۇندەسىم فونەتيكا اتاۋلارى:

ۇندەسىم، ۇندەسىم بەلگى، ۇندەسىم تىركەس، ۇندەسىم ءسوز، ۇندەسىم بۋىن، ۇندەسىم دىبىس، ەرىن ۇندەسىم، ءتىل ۇندەسىم، بەيتاراپ ۇندەسىم، جاپپاي ۇندەسىم، جالپى ۇندەسىم، شالا ۇندەسىم، ىرگەلەس ۇندەسىم، ۇندەساۋەز، جۋان ەزۋلىك ۇندەساۋەز، جىڭىشكە ەزۋلىك ۇندەساۋەز، جۋان ەرىندىك ۇندەساۋەز، جىڭىشكە ەرىندىك ۇندەساۋەز ت.ب.

ۇيلەسىم فونەتيكا اتاۋلارى:

ۇيلەسىم، ۇيلەسىم تىركەس، ۇيلەسىم ءسوز، ۇيلەسىم بۋىن، ۇيلەسىم دىبىس، ءتىل ۇيلەسىم، ەرىن ۇيلەسىم، جالپى ۇيلەسىم، جاپپاي ۇيلەسىم، دانەكەر ۇيلەسىم، شالا ۇيلەسىم، ىرگەلەس ۇيلەسىم ت.ب.

الماسىم (چەرەدوۆانيە) اتاۋلارى:

بەيرەت الماسىم، ەركىن الماسىم، تابيعي الماسىم،تاريحي الماسىم، ىرگەلەس الماسىم، شەپ الماسىم.

اۋەنتانىم (ينتونولوگيا) اتاۋلارى:

اۋەز (تەمبر), ارالاس اۋەز، ەزۋ اۋەز، ەرىن اۋەز، جۋان اۋەز، جىڭىشكە اۋەز، ۇندەسىم اۋەز; اۋەن (مەلوديكا), جوعارى اۋەن، تومەن اۋەن، وسىڭكى اۋەن، تۇسىڭكى اۋەن، وشىك اۋەن، تەڭ اۋەن

بۇل كەلتىرىلگەن مىسالداردان باسقا ارىپتەمە (گرافيكا), جالعانىم (اگگليۋتيناتسيا), ەكپىنتانىم (اكتسەنتولوگيا), سويلەنىم (رەچ), سويلەسىم (ديالوگ), سويلەنىس (مونولوگ), اۋەن ءتىل (تونالنىي يازىك), بەيۇندەسىم  (اسينگارمونيزم), بەيەكپىن (بەزۋدارنىي), ۇندەسىم ءتىل (سينگارمونيچەسكي يازىك), دىبىستانىم(سەگمەنتولوگيا), سەتىنەم (رەدۋكتسيا), تۇرلەنىم (موديفيكاتسيا) ت.ب. اتاۋلاردى  اتاپ كەتۋگە بولادى.

قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسىنداعى تەرمينجاسام تاجىريبەسى بۇل باعىتتاعى باسىمدىق ءتول سوزدەرگە بەرىلۋ كەرەكتىگىنە تاعى ءبىر دالەل. ارينە، حالىقارالىق سوزدەر ءتول تەرمين تۇراقتاعانشا، سول سياقتى جالپى، سالىستىرمالى باعىتتاعى ەڭبەكتەردە قولدانىستا قاتار جۇرەدى جانە ولاردىڭ بارلىعىنا بالاما تابۋ دا قيىن بولار. ال ولاردىڭ جازىلۋ، ايتىلۋ نورمالارى – بولەك اڭگىمە.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقارالىق تەرمين سوزدەردىڭ ايتىلىمى، جازىلىمىنا قاتىستى بىزدە ناقتى ۇستانىم مەن باعىت بولماي كەلگەندىگى انىق.

«ورىس ءتىلى ارقىلى ساتىلاپ بىزگە جەتكەن بوگدە سوزدەردى، ياعني ينتەرتەرميندەردى، كەڭەستىك ۇعىمدار ارقالاعان رۋسيزمدەردى قۇران سوزىندەي كيە تۇتىپ، سول كۇيىندە بۇلجىتپاي الۋ اۋرۋىنا شالدىقتىق»[6].

بۇل كەسىردىڭ، اۋرۋدىڭ  بىزگە ءوتىپ كەتكەندىگىنىڭ ءبىر دالەلىن بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان جاڭا ءالىپبيدىڭ ەملەسىنە  قاتىستى تالقىلاۋلاردان كورۋگە بولادى. تۋعان ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىنە سەنبەي، شەت تىلدەن ەنگەن سوزدەردى تۇپنۇسقا ۇلگىسىنە جاقىنداتىپ جازامىز دەپ وتىرعانىمىزدى باسقاشا قالاي تۇسىندىرەمىز؟

قازىر ەلىمىزدە باستالعان جازۋ رەفورماسىنىڭ باستى ماقساتى – قازاق ءتىلىنىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ، تىلدەگى «ءتىل بۇزار ەرەجەلەردەن» ارىلۋ دەپ تۇسىنەمىز. سوندىقتان دا شەتتىلدىك (كىرمە) دىبىس پەن تاڭبالاردىڭ، شەتتىلدىك سوزدەردىڭ تىلىمىزدە قولدانىلۋى ماسەلەسىنە بايلانىستى تۇپكىلىكتى بايلام مەن شەشىمگە كەلۋ ماڭىزدى. بۇل ارادا جارتىلاي شەشىم بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاق جازۋى مەن ەملەسىندە شەشىمىن كۇتكەن وسى ماسەلەلەر بولاشاققا جۇك بولماۋى ءۇشىن بۇگىن شەشىلگەنى دۇرىس. وزگە تىلدەن سوزدەردى ءبىز قازاق تىلىنە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن الدىق قوي. ال تىلىمىزگە قىزمەت ەتسە، سول ءتىل زاڭىنا باعىنۋى كەرەك. ول دەگەنىمىز - بارلىق تىلدەردەگى تاجىريبەمەن «ينتەرتەرميندەردىڭ تۇلعاسىن وزگەرتپەي، تۇرپاتىن قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرا قابىلداۋ» ء[و.ايتبايۇلى]. بۇل جاعدايدا وزگە تىلدەر تاجىريبەسىمەن،ەڭ باستىسى، «قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن بۇزبايتىن جازىلىمعا تۇراقتاساق» ء(ا.جۇنىسبەك), ول، ءسوز جوق، قازىرگى  كەزەڭدە قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى تاريحي شەشىم قابىلداپ، ەملە ەرەجەلەرىمىزدى بەكىتەر تۇستاعى ءتىل بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان ناقتى قادام بولار ەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ءا.جۇنىسبەك «قازاق فونەتيكاسى»، الماتى، «ارىس»، 2009 ج.
2. ش.قۇرمانبايۇلى «تەرمينتانۋ».الماتى، «اتلاس»، 2006,116 بەت.
3. تەرمينولوگيالىق حابارشى. №2, 2002, 31ب.
4. ءو.ايتباەۆ «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ونەگەسى مەن ءا.قايدار قاعيداسى»،«ەگەمەن قاز»، 25.09.2017 ج.

بولات جەكسەنعاليەۆ،

قر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا فيليالى وقىتۋشىسى. 

Abai.kz