Tarihy tamyry tereng kez kelgen elde últtyq burjuaziya memleketting tiregi, irgetasy bolyp sanalady. Olar, tipti, býkil memlekettik qúrylymda iri sayasi-ekonomikalyq potensialy arqyly sheshushi ról oinaydy. Elding negizin qúraytyn últtan bastau alatyn osy top, últtyng elding belgili kezeninde jan-jaqty damuy ýshin yqpalgha da ie bola alady. Kezinde qazaq dalasyndaghy iri feodaldar ru-taypanyng qorghany bolu arqyly, últtyng úiytqy kýshine ainaldy. Al 300 jyl jalghasqan otarlyq ezgiden endi ghana ensesin kótergen Qazaqstanda últtyq burjuaziyanyng qabyrghasy biyik qalanyp, baghyty aiqyndalyp ýlgerdi deuge bola ma? Jalpy, qazaqta últtyq burjuaziya bar ma?

Amankeldi AYTALY, qogham qayratkeri:

Tarihy tamyry tereng kez kelgen elde últtyq burjuaziya memleketting tiregi, irgetasy bolyp sanalady. Olar, tipti, býkil memlekettik qúrylymda iri sayasi-ekonomikalyq potensialy arqyly sheshushi ról oinaydy. Elding negizin qúraytyn últtan bastau alatyn osy top, últtyng elding belgili kezeninde jan-jaqty damuy ýshin yqpalgha da ie bola alady. Kezinde qazaq dalasyndaghy iri feodaldar ru-taypanyng qorghany bolu arqyly, últtyng úiytqy kýshine ainaldy. Al 300 jyl jalghasqan otarlyq ezgiden endi ghana ensesin kótergen Qazaqstanda últtyq burjuaziyanyng qabyrghasy biyik qalanyp, baghyty aiqyndalyp ýlgerdi deuge bola ma? Jalpy, qazaqta últtyq burjuaziya bar ma?

Amankeldi AYTALY, qogham qayratkeri:

IYә
- Últtyq burjuaziya bar. Bizding qoghamdy әleumettik qúrylymy jaghynan saralap kórsek, 5 payyzgha deyin baylar bar. Sol baylardy iri burjuaziyalyq top dep aitugha bolady. Olar, negizinen, qazaq últynyng ókilderi. Iri baylar men orta taptyng arasynda iri bay deuge dengeyi jetinkiremeytin, orta tap deuge tabysy olardan molyraq bir top bar. Olardy orta burjuaziya deuge keledi. Býgingi kәsipkerlerding bәrin burjuaziya dep atau layyq bola qoymas. Degenmen Kenes Odaghy ydyrap, sosialistik jýie taraghannan keyin, menshikting týrleri kóbengi arqyly burjuaziya payda boldy. Bizdegi alghashqy burjuaziya ókilderi negizinen kәsipkerler, bankirler jalpy oligarhtardan túrady. Basym kópshiligi ashqaraq, әli de bolsa qaltalary qalyng bolghanymen, mәdeniyetteri júqalau, últyna degen janashyrlyghy az top bolyp túr.

Burjuaziya ókilderi Ýkimettegi sheneunikterding arasynda da jýr, memlekettik qyzmette isteytinderding ishinde jeke kәsipteri bar adamdardyng qatary az emes. Shyndyghynda, ashyq týrdegi baylarymyzdy bile almay jýrmiz. Bәri jasyryn.  Kimning qanday dәuletining barlyghy ashyq aitylyp, halyq mynau Djon Rokfeller, mynau Bill Geyts degen sekildi bilip otyrsa. Sonday ashyqtyqqa, jariyalylyqqa jete almay jatyrmyz. Bizdikiler negizinen tabighy shiykizat kózderinen tabys tauyp otyrghan baylar. Olar tauar óndirip, ýlken zauyttar qúryp, óndiriste aty shyghyp jatqan joq. Óitkeni elimizde tabighy baylyq emes, tauar óndeytin kәsiporyn, taban tireytin iri óndiris orny az. Daghdarys kelgende kimdi birinshi qútqardyq? Qarjy salasyndaghy bankirlerge aqsha bóldik. Ana zauytqa jәrdem bereyik, myna óndiris ornyna qarjy qúyayyq dep aita almadyq. Negizinen últtyq burjuaziyany elimizding ekonomikasyna ýles qosushy, orta tapqa negiz bolatyn, óndiris salasyn jandandyratyn jәne tauar óndiretin top deuge bolady. Olar shyn mәninde naryqtyq ekonomikada ózinen-ózi qalyptasqan, adal enbegimen jetistikke jetken boluy kerek. Amerikalyq Teodor Drayzer degen jazushynyng «Amerikalyq tragediya» degen romanynda «bәribir, ayaqkiyim tazalaytyn amerikandyq týpting týbinde bay bola alady» deydi. Yaghny burjuaziyanyng qataryna qosylady. Tirnektep aqsha jinap, ony iske qosyp, iri bay atanady. Sosyn ol da bir kezde osynday daghdarys zamanyna tap bolyp, qúldyraydy. Onyng ornyna basqalary keledi. Osylay almasyp jatady. Ómir boyy bir adamnyng mandayyna baylyqty jazyp qoymaydy ghoy. Sebebi bәsekelestik bolghan jerde bireuin kelesisi yghystyryp shygharady. Biraq bәrin aqylmen, parasatpen, eptilikpen istegen jón. Sóitip, baylar oryn almastyrsa da, ekonomika ilgeri jyljyp, júmys orny ashylyp jatady. Áytse de biz onday dengeyge әli jete almay jatyrmyz. Mýmkin tarih bizge az uaqyt berip jatqan shyghar. Ekonomikamyzda tazalyq, jariyalylyq bolsa, tauar óndirushilerimizdi qoldasaq onday órege jetu qiyn emes. Bizding býkil Europagha aty shyqqan et, qazy-qarta, qymyz óndiretin kәsipkerlerimiz boluy, keninen tanyluy әbden mýmkin. Qalay desek te, soghan tyrmysyp jýrgen últtyq burjuaziya bar.

Berik ÁBDIGhALIYEV, sayasattanushy:

Joq
- Últtyq burjuaziyany qazir orta tap deuge bolady. Al mening týsinigimdegi últtyq burjuaziya - últ ýshin jauapkershilik arqalaugha dayyn boluy kerek. Býgingi kýni bizding eldegi iri óndiris oryndarynyng iyesi bolyp otyrghan kәsipkerler, oligarhtar negizinen últtyq jobalarmen ainalyspaydy. Qazaqy toptar kóbinese shaghyn-orta biznesting manayynda jýr. Olar tek stihiyaly týrdegi últtyq jobalar jasaumen shektelude. Mysaly, bireui bayysa, auylyna baryp meshit soghady. Odan bayyghandary oblys ortalyghyna baryp meshit salady. Olar ýshin búl - ózindik últtyq joba. Keybireuleri auyl mektebine, mәdeniyet ýiine kerekti jabdyqtar alyp, kómektesedi. Bolmasa, últtyq sportqa demeushilik jasaydy. Aytayyn degenim, múnyng bәri qoghamgha asa qajet dýniyeler.

Biraq múny últtyq burjuaziya dengeyinde istelgen is dep ataugha kele qoymas. Últtyq burjuaziya bolsa, shaghyn ister emes últtyq, memlekettik dengeydegi asa iri jobalardy qolgha alugha qauqarly boluy qajet. Bizde onday baghytty qarjylandyratyn toptyng әli qalyptaspaghany bayqalyp qalady. Sondyqtan da shaghyn-orta kәsip iyelerining ýlken júmystargha shamasy kele bermeydi. Al iri kәsiporyndar últtyq sanadaghy kәsipkerlerding qolynda emes. Onday ýlken kәsip iyelerining qany qazaq bolghanymen, últqa býiregi búrylatyndar joq dese de bolady. Olardyng kóbi qalada ósken, qala arqyly orys, Batys mәdeniyetin alghandar. Olar, tipti, últtyq joba degendi týsinbeydi. Últtyq jobadan góri olargha Elton Djondy nemese Alla Pugachevany alyp kelip, toyynda әn aitqyzghany artyq. Sol aqshagha keremet mulitfilim, bolmasa ruhty kóterer tamasha kórkem kino týsirudin, tarihy túrghydaghy zertteu-aghartu júmystaryn jýrgizuding ornyna olar ózining jeke basynyng atyn shygharatyn iske úmtylady. Biraq olar da salyghyn tóleydi, Ýkimetting aitqanyn eki etpeydi. Túrmysy tómen әleumettik toptargha az da bolsa qaraylasyp, merekelerde ashanada dastarhan úiymdastyryp degendey, tamaq birdenelerin beredi. Ol әleumettik jauapkershilikke jatady. Al odan basqa, últtyq jauapkershilik degen bar. Mine, últtyq burjuaziyalyq toptyng dengeyi әleumettik jobalardy emes, últtyq, bylaysha aitqanda iydeologiyalyq jobalardy qanshalyqty qoldaydy, osydan bayqalady. Mysalgha, Qasym hannyng eskertkishi bizde bolu kerek pe? Kerek. Osynday han-batyrlarymyzdyng eskertkishterin qoyyp, sol arqyly tәrbie júmystaryn jýrgizsek ýlken jetistik bolar edi. Tek eskertkish qana emes, últtyng damuyna baylanysty әrtýrli kýrdeli problemalar barshylyq. Mysalgha til taghdyryn alayyq. Onymen kәsipkerler nege ainalyspaydy? «Nege salyq organdary qazaqsha esep bermeydi, býkil qarjy jýiesi nege memlekettik tilde emes» dep mәsele kóterse qayda jýr. Basqany bylay qoyghanda, ýlken kәsip iyeleri ózderining ishinde barlyq qaghaz-qújattar men sóilesulerding bәrin qazaqsha jýrgizuge bolady ghoy. Ýlken mekeme ókilderi, bank iyeleri kelgen adamdarmen qazaqsha sóilesse, kim oghan zang búzdy dey alady? Últtyq burjuaziya degen osynday jauapkershilikti moynyna aluy kerek. Últtyng bolashaghyna alandap, «últymyz qalay damyp jatyr?», «Zamangha say bolar qazaqtyng sapasy qanday?» degen súraqtargha jauap izdep, últymyzdyng qasiyetterin úshtaytyn jobalargha atsalyssa, mine, sol naghyz últtyq burjuaziya. Ýlken kәsipkerlerden, qarjylyq toptardyng ókilderinen qazaqy iyis anqyp túrsa, әr tiynyn qazaghym dep júmsasa solardy shynayy últtyq burjuaziya der edim. Ókinishke oray, bizde onday últtyq burjuaziya joq. Tek endi-endi qalyptasyp kele jatqan, júqanasy ghana bayqalady.

Beytarap pikir

Ábdijәlel BÁKIR, sayasattanu doktory

- Býgingi kýni últtyq burjuaziyanyng ókilderi joq deuge bola qoymas. Qalyptasyp jatyr. Kezindegi Alash partiyasynyng baghdarlamasynda jazylghanday, olardyng negizgi baghyty - burjuaziyalyq, demokratiyalyq respublika qúru bolatyn. Eger olay bolady eken, biz burjuaziya úghymynan qashpauymyz kerek. Biraq sol burjuaziya qalay jәne qanday jolmen qalyptasyp jatyr degende, mәsele basqasha boluy mýmkin. Mysaly, sheteldegi últtyq burjuaziyanyng qalyptasuy, zauyt-fabrika sekildi shaghyn-orta kәsipkerlikting negizinde jýrdi. Órkeniyetti elderde orta tap 50-60 payyz bolsa, bizde 2002 jylghy esep boyynsha 20 payyzday ghana eken. Ózining jeke menshigi bar, sodan tabys tauyp otyrghan adamda belgili mólsherde burjuaziyalyq sipat bar. Biraq Europa elderindegidey últtyq burjuaziya qalyptasty dep aitu óte qiyn. Bizde olar óte әr tekti. Meninshe, naryqqa endi qadam basyp jatqan elde әrtýrli jaghday boluy mýmkin. Múnyng bәri sabasyna týsip, belgili bir últtyq burjuaziya qalyptasyp, qoghamda qyzmet atqarghansha әli de dayyndyq qajet bolady.

Dayyndaghan Múrat ALMASBEKÚLY, Astana

«Alash ainasy» gazeti, 19.06.2009