Redaksiya újymy jazghy kanikuldan oralyp, gazetting jana sany bettelip jatqanda, belgili jas radiojurnalist Marjan Súltanbaeva «Russkoe radiodan» quylypty degen habar estidik. Rasynda, Marjangha qatysty bizding alandaytyn jónimiz bar: birinshiden, ol bizding gazetting ótkir keyipkeri. Ekinshiden, qazaq arasynda kenje damyghan «GhM radioda» tikeley efirdi emin-erkin mengerip jýrgen kәsipqoy qazaq qyzyn qiyanattan qorghau - últyna qyzmet qylghan әr basylymnyng paryzy sanalsa kerek.

IYә, zansyzdyq pen qiyanat jaylaghan búl qoghamda kim qughyn kórmey jatyr dersiz. Biraq bizge jetken aqpargha qaraghanda, Marjan «Russkoe radiodan» qazaq tilin qorghap quylghan kórinedi. Orystar qojalyq etken alaqanday ghana radioda ana tiline arasha týsken qarshaday qyzdyng qaysar qylyghyn tómengi súhbattan oqyp kórinizder.

- Marjan, әdette jurnalist aghayyndar arasynda qaueset jatpaydy: «Russkoe radiodan» ketkening ras pa?

Redaksiya újymy jazghy kanikuldan oralyp, gazetting jana sany bettelip jatqanda, belgili jas radiojurnalist Marjan Súltanbaeva «Russkoe radiodan» quylypty degen habar estidik. Rasynda, Marjangha qatysty bizding alandaytyn jónimiz bar: birinshiden, ol bizding gazetting ótkir keyipkeri. Ekinshiden, qazaq arasynda kenje damyghan «GhM radioda» tikeley efirdi emin-erkin mengerip jýrgen kәsipqoy qazaq qyzyn qiyanattan qorghau - últyna qyzmet qylghan әr basylymnyng paryzy sanalsa kerek.

IYә, zansyzdyq pen qiyanat jaylaghan búl qoghamda kim qughyn kórmey jatyr dersiz. Biraq bizge jetken aqpargha qaraghanda, Marjan «Russkoe radiodan» qazaq tilin qorghap quylghan kórinedi. Orystar qojalyq etken alaqanday ghana radioda ana tiline arasha týsken qarshaday qyzdyng qaysar qylyghyn tómengi súhbattan oqyp kórinizder.

- Marjan, әdette jurnalist aghayyndar arasynda qaueset jatpaydy: «Russkoe radiodan» ketkening ras pa?

- Ketkenim ras. Qughan joq eshkim, tek tilimizdi kemsitip, qazaqtyng abyroyyn tókkeni bolmasa, jinalystarda әrbir sózdi shymshyp aityp. Ózimdi, shynymdy aitsam, sol sәt ózge elde jaldamaly júmysqa jegilgen qara júmysshy retinde sezindim. Ayanyshty kýi! «Kel!» - dep shaqyryp alyp kerek kezde, qajeting bolmaghanda bir shetke ysyryp tastap jatsa - tiymey me namysyna?!. Ayqay-shu shygharyp jatpadym. Oilanyp ta uaqyt ótkizbedim tekke. Tórt jylghy júmysymdy, túraqty ornymdy sanauly saghat ishinde tastadym da kettim. Sol qasiyetti júma kýnge túspa-tús keldi. Beysenbi kýni týnde nanymdy ashytyp, tanerteng iyis shygharyp, jeti shelpek pisirip, bardym da, ústattym qoldaryna «óz erkimmen ketu» turaly aryzymdy. Ol jerde ótirik kýlip qala almas edim bәribir.

- Ne ýshin? Sebepker ne, kinarat kimnen?

- Sol bayaghy qúrdymgha ketip bara jatqan sorly Tilimizding mәrtebesin kóterem dep men shyr-pyr boldym. Olar «basu» aitty maghan: «Aynalayyn, saghan qazaqsha sóileuge mýmkindik bergenimizge rahmet ait!» - dep. Jinalysta efirge qazaq әnderining qoyylu mәselesin qansha ret kóterdim. Nәtiyjesi sol - jekkórinishti boldym tek qana. Ayttym - kósheden kórip qalghannyng da, efirge habarlasqannyng da ókpe-renishin, qazaq tilinde sóilep otyryp, dombyranyng qonyr dausyn estuge zar bolghan qalyng kópshilikting tilegin orynday almay otyrghanymdy... Meni mazaq etip myrs kýldi. Sharasyzdyqtan taghy da salym sugha ketti. Al tyndarmandar bolsa, mikrofon aldynda otyrghan adamnan kóredi: «Ey, jýrgizushi qyz, neghyp qoymaysyng myqty bolsang bir әnin qazaqtyn?!..» - dep, «sms» jazyp, onsyz da mendep túrghan jarannyng betine túz sebedi. Sonymen, sәtti kýni sәrsenbining jaghymsyz janalyq estidim: «Sender qazaqsha sóilesender, bizding reytingimiz týsip qalady, bastyq aitty solay dep... Kýndizgi qazaq efiyrin alyp tastadyq...» - dedi. Jinalys ashyp týsindirip aitsa eken, búrynda solay isteytin, arttaryn juyp-shayyp - búl joly qatty ketti. Soghan qaraghanda, tiregi myqty bolu kerek basshylardyn. Senip otyr-au әldekimderge, әitpese, zangha qayshy keletin әreketterin bilmey otyrghan joq.

- Tapsyryspen qúttyqtau әnder beriletin «Stol zakazov» baghdarlamasyn orystardan búryn qazaqtar kóp tyndaytyn siyaqty. Sonda efirge onyng sen jýrgizetin qazaqsha núsqasy shyqqanda, reytingisi tómendep ketedi degen ne uәj boldy?

- Tyndarmandar az bolmady - ony kelgen hattar boyynsha da angharugha bolar edi. Halyq belsendi, qonyraular ýzilmeydi. Tek til bilmeytinderding sanasynda «Qazaqsha jýretin jobalardyng reytingi tómen bolady!» - degen qisyq qaghida qalyptasqan. Ókinishtisi - júmsaq oryndyqta otyrghandardyng basym kópshiligi qazaqtyng tiline ayaushylyq bildirmeytin siyaqty.

- Jalpy «Russkoe radiodaghy» qazaq tilining ahualy neshik? Habardy «elu de elu» tengermeshiligimen taratu tәrtibi saqtala ma?

- Bir mekemening ainalasynda órship jatqan problema emes búl. «Elu de elu» - den keyin taghy ózgeris engizdi ghoy bizding aqyldy deputattar. Ol boyynsha әr ýsh saghat sayyn qazaqsha sayrau kerek bolatyn. Qazir bizdegi habar taratyp jatqan әue tolqyndardaghy jaghday: memlekettik tilde 60 sekund sóileymiz - ony esep beru qaghazyna baqanday 60 minut dep jazady. Týsinikti, barlyghynyng ózindik formaty bar: biri - shetel әnderin nasihattaydy, biri - orys estradasyn, endi biri - klassika... Biraq memlekettik tildi bir shetke ysyryp tastaularyna haqylary joq qoy.

- Al osy «Til turaly zannyn» oryndalu barysyn tekserip jýrgen deputatty nemese biylik ókilin kóre aldyng ba?

- Tekseretin, zannyng oryndaluyn qadaghalaytyn mekemelerding bar ekenin bilemiz, әriyne. Tek tóbelerin kórsetpeydi olar. Jiyi-jii qonaqqa kelip túratyn bolsa - jaghday basqasha bolar edi dep oilaymyn. Al deputattar «dlya galochki» zang qabyldaudan úyalatyn týrleri joq. Atasynyng basyna jaza ma, zandy oryndata almasa?.. (Qatty aitqanym ýshin keshirim súraghym da joq!). Qazaqta jaqsy maqal bar: «Qaramaytyn qyz joq - qarata almaytyn jigit bar» - deytin. Sol siyaqty, oryndalmaytyn zang joq, oryndata almay otyrghan biylik bar. Óz elimizde jýrip, Tilimizdi mensinbey qorlaghandargha: «Shanyraqqa qara!» - dep aita almasaq, ol - eng birinshi shiyki zang jazatyn deputtardyng arqasy dep bilem men.

- Biraq Parlament - zang shygharushy ghana organ. Deputtargha nege sonsha ókpelising - qadaghalaytyn basqalar ghoy?

- Zandy jazyp qon - az, adam ózi bastaghan isining nәtiyjesin qadaghalamay ma?.. Eger oryndata almaytynyn bilip túrsa, ne kerek aiqaylatyp-shulatyp: «Til turaly zan» - dep, ony elge janalyq qyp aitudyn?! Týsinbeymin... «Aydaghanym bes eshki - ysqyryghym jer jarady» - degenning keypi, әldeqanday qyp ara-túra ózgeris engizip qoyady, qúlaghymyzdy týrip biz otyramyz ýmittenip... Bәlkim, týrtip qoy kerek shyghar bizdegi sapasy emes, sany jaghynan jaqsy kórsetkishke ie zandardyng búryshyna: «Búl til bilmeytin bastyqtargha... ne memlekettik tildi jetik mengergen qarapayym júmysshylargha arnalghan zan» - dep. Sonda ókpe-renish bolmas edi. Bilip jýrer edik kimning qay Zangha baghynu kerektigin. Al negizi shyndap tyrysar bolsa, biraz ózgeris engizer edi diplomatyn qúshaqtaghan deputattar.

- Mәselen?.. Nendey ózgeris?..

- Anau «Ironiya lubvi» filimi jaryqqa shyqqanda, Bekbolat Tileuhan myrza jaqsylap túryp «piar» jasady ghoy ýlken dau kóterip. Mening ózim: «Tileuhannyng tityghyna jetken búl ózi qanday filim?» - dep, izdep jýrip, tauyp kórdim. «Attyng kótine teris otyrghyzyp...» - dep biraz ashugha mindi emes pe?! «Qazaqtyng qyzy orys jigitimen sýiisti...» - dep te búlqan-talqan boldy. Biraq tilindi mensinbey túrghan orysyng sening dәstýring men nanym-senimindi qaytsin?.. Olar ýshin jylqy maly kóp januardyng biri ghana. Biz de otyrghan joqpyz ba, moyyndaryna monshaq taghyp, qasiyetti sanaytyn ýndining siyrlaryn soyyp jep?.. Ásel Saghatovanyng Dima ma, Sereja ma - bireumen sýiiskenin sonsha daurygha aitudyng qajeti bar ma edi? Bala kezden sanamyzgha siniretini sol: «Oy, biz kóp últty memleketpiz! Dospyz bәrimiz...» - dep. Anau kóshelerdegi jarnama taqtayshalaryndaghy suretter jaqsylap nasihattap jatqan joq pa, aralas nekeni, kók jәshiktegini aitpay-aq qoyayyn: qazaq pen orys, kәris pen qazaq... Odan keyin nesine tang qalamyz, nesine jaghamyzdy ústap, bet shymshimyz qarakózder sýiisti dep, ózge últtyng ókilimen?.. Ózimizding tilimizdi de «memlekettik til» dep naqtylay almady, osy kýnge deyin dýbara bop jýrgenimiz de sol emes pe?.. Dәstýrdi qalay saqtap qalmaq, tili qúryp bara jatqanda, týsinbeymin... Bekbolat myrza shou-bizneske emes, júrtshylyqtyng nazaryn ana tilimizding mәselesine audarsa ghoy!

- Algha tartyp otyrghanyng sening ghana jeke basyna qatysty ókpe emes, tildi kemsitushilik barlyq jerde oryn alyp jatqan joq pa?

- Últaralyq shiyelenis tughyzayyn dep otyrgham joq. Dostarym da kóp aralasatyn ózge últtyng ókilinen, jaqyn syrlastarym da bar. Áriptesterimmen de qazirding ózinde qarym-qatynasym jaqsy - sóz basynda aittym emes pe: «...Úryspay-kerispey kettim júmystan», - dep. Meni jaqsy biletin tanys-dos ta aitar: «Ózi salt-dәstýrdi saqtap jýrgeni shamaly...» - dep. IYә, kiyim-kiyisim kópting kónilinen shyqpas: keyde iyghym ashyq, kóilegim qysqalau, tarlau bolady... Biraq etek-jenin qymtap jauyp, jaratushy aldyndaghy mindetin qoghamda «modagha» ainaldyryp jibergenderding tilge janashyr bop jýrgenderi shamaly ghoy. Dinge qatysty da әli talay problemalardyng tuyndauy ghajap emes. Rasynda, «hidjabty» sәndik kiyimge ainaldyryp jibergender kóp býginde. Meyli, diny kózqarastar, әrbir últtyng ózindik dәstýr ereksheligi bylay túrsyn, qazaq jerinde jýrgen әrbir azamat qazaq tilin qúrmetteuge mindetti! Ol kiyim-kiyis, dýniyetanymy men ómirge degen kózqarasyna esh baylanysty emes. Qazaq tildi jýrgizushiler kóp rette «týnge» yghystyrylghany óz aldyna, tәuelsizdik alghanymyzgha 20 jyl toldy dep alaqaylap, alyp-úshyp, toylatyp jýrgende, til biletinderdi kýndizgi efirge jolatpaugha tyrysatyn keybir bastyqsymaqtar az emes. Qazaq tilinde sóilep qaluymyz, ne estip qaluymyz ýshin ne әteshterden búryn erte túruymyz kerek, ne mýldem úiyqtamauymyz kerek. Qasiret qoy búl!

- Endi nege bәring jinalyp, bastaryndy biriktirip, osy jaghdaydy aitpaysyndar el aldynda?

- Kim aitady?! Birining - bala-shaghasy bar, olardy asyrau kerek; biri - qyzmet ornynan airylyp qalghysy kelmeydi. Nendey talapqa bolmasyn kónip otyrghandar kóp, kózdi júmyp qoyghan barlyghyna. Áytpese tilge qatysty kemsitushilik tolastaghan emes. Eger Manghystaudyng halqynday ór minezi bolsa ghoy atylyp shyghatyn, óz pozisiyasyn myqty ústanatyn bolsa ghoy - otyrmas ek jaltaqtap, óz jerimizde jetim balanyng kýiin keship! Ókinishke qaray, almatylyqtar namystan góri tabysty kóbirek oilaydy.

- Marjan, belgili telebaghdarlamada jigitterding namyssyzdyghyna nalyp, sypyryp tastaghan shashyng ósip qalghan eken... Osy qysqa shash ózine de jarasatyn siyaqty, әri ótkirligi basym er minezine de keledi...

- «Osy uaqytqa deyin óspeytin neghylghan shash búl?» - dep, meni qazir kórgender tang qalady. Ósirgim kelmeydi, ósirmeymin! «Qazaqtyng qyzyna tәn emes...» - degen jigitterge kónilderine qatty tiyip jatsa da: «Únamasa - shashy úzyn qyz tauyp al!» - dep aita salam.

Ár adamnyng ózindik minezi bolady: ol syrtqy keskin-kelbeti bolsyn, ishki týitkil oilary bolsyn, adamnyng bәri bir-birine úqsauy mindetti emes - ózine únamdy nәrseni tandaugha qúqyly. Ne degenmen, «tәuelsiz», «qúqyqtyq», «zayyrly memlekette» ómir sýrip jatyrmyz ghoy... Sayasattaghy shiyelenisterge qatysty oiymyzdy erkin ashyp aita almasaq ta, eng qúryghanda kýndelikti ómirde ózimizding «MEN»-imizdi joghaltpaghanymyz dúrys dep esepteymin.

- Al endi qaytpeksin: Almatyda sanauly ghana radio bar, qaysysynan túraq tappaq oiyng bar?

- Men júmyssyz qalmaspyn... IYә, degenmen mende ýlken stress boldy. Tynysh qana baryp-kelip jýrgen júmysymdy bir kýnde tastap kete salu onaygha tiymedi. Onyng ýstine tuys-bauyrlarym da alysta. Ýige kelgende, totyqúsym Kesha ghana meni týsingendey bolyp, basyn iyzep qoyady. Tek ishtey ózimdi júbatyp qoyamyn: Marjan júmystan ketti dep eshkimning basy auyryp, baltyry syzdamas, ol - týsinikti. Biz otyrghan alty qabattyq ghimarat ta qúlap qalmas. Men kettim minez kórsetip, endi keleside qazaq efiyrin qysqartar uaqytta - olar oilanatyn bolady. Ákemning bir sózi bar osyndayda aitatyn: «Óz-ózime adal bop qalayynshy» - dedim men de. Rizamyn ózime, minezime, key kezde óte oryndy ústap qalatyn qyrsyqtyghyma! «Tilindi kesip almaydy ghoy, ait!» - deytin marqúm anam. Júmystan ketip bara jatqanymda: «Ne ýshin?..» - dedi bizdegiler. Mening jauabym: «Ya budu rabotati tam, gde moy YaZYK ne budet meshati!»

- Rahmet, Marjan! Ózining ana tiline arasha týse almaghan deputattargha qaraghanda, seniki ýlken erlik boldy.

Súhbattasqan - Syrym DATOV

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 27 (110) 24 tamyz 2011 jyl