Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3666 0 pikir 26 Tamyz, 2011 saghat 06:24

Zaur Gasanov. «Tóre skifter»

Gerodottyng «Tarihynda» ózge júrtqa sinisuge degen qarsylyqqa qatysty eki sujetti keziktiruge bolady. Bireui - skifterge qarsylastaryna qaraghanda strategiyalyq basymdyq beretin kóshpeli ómir saltyn búzbaugha qatysty. «Bizge mәlim júrttardyng ishinde tek qana skifter adam ómirine degen manyzdy bir ónerge iye. Ol erekshelik - óz elderine basyp kirgen eshbir jaudyng qútyluyna jol bermeytindey qabylet. Olardyng ózderi ghana jol ashpasa, eshkim de olardy basyp ala almaydy. Óitkeni, skifterde qala da, qamal da joq jәne olar baspanalaryn ózderimen birge alyp jýredi. Olardyng bәri de atty sadaqshylar әri jer óndeumen emes, mal baghumen shúghyldanady. Olardyng baspanasy - qúramaly ýi. Múnday halyqqa jau shabuyly qalay darysyn?.. Skifterding búl qasiyetine qosa, әriyne, olardyng jer jaghdayy men ózenderi de qolayly.» (G.,IV,46-47).

Olardyng ekinshi ereksheligi, skifterding ejelgi ghúryptaryn kiyedey saqtaytynynda jәne de aralarynda әldekim ony búzyp, ógey әdetke boy úrsa, ony qatal jazagha kesedi. (G.,IV,80). Biz olardyng búl erektigin sipattaytyn Gerodottyng bes bólimin keltirip jatpay, mýmkindiginshe, mazmúnyn qysqasha beruge tyrysamyz.

Gerodottyng «Tarihynda» ózge júrtqa sinisuge degen qarsylyqqa qatysty eki sujetti keziktiruge bolady. Bireui - skifterge qarsylastaryna qaraghanda strategiyalyq basymdyq beretin kóshpeli ómir saltyn búzbaugha qatysty. «Bizge mәlim júrttardyng ishinde tek qana skifter adam ómirine degen manyzdy bir ónerge iye. Ol erekshelik - óz elderine basyp kirgen eshbir jaudyng qútyluyna jol bermeytindey qabylet. Olardyng ózderi ghana jol ashpasa, eshkim de olardy basyp ala almaydy. Óitkeni, skifterde qala da, qamal da joq jәne olar baspanalaryn ózderimen birge alyp jýredi. Olardyng bәri de atty sadaqshylar әri jer óndeumen emes, mal baghumen shúghyldanady. Olardyng baspanasy - qúramaly ýi. Múnday halyqqa jau shabuyly qalay darysyn?.. Skifterding búl qasiyetine qosa, әriyne, olardyng jer jaghdayy men ózenderi de qolayly.» (G.,IV,46-47).

Olardyng ekinshi ereksheligi, skifterding ejelgi ghúryptaryn kiyedey saqtaytynynda jәne de aralarynda әldekim ony búzyp, ógey әdetke boy úrsa, ony qatal jazagha kesedi. (G.,IV,80). Biz olardyng búl erektigin sipattaytyn Gerodottyng bes bólimin keltirip jatpay, mýmkindiginshe, mazmúnyn qysqasha beruge tyrysamyz.

Skiftekti Anaqarys pen Skildi taypalastary olardyng búralqy ghúryp pen ógey ómir saltyna boy aldyrghany ýshin ólimge kesti. Gerodot Anaqarystyng jahandy kezip, talay halyqtyng danalyghyn tergenin jazady. Anaqarys sayahat barysynda ógey qúdaygha as berip, otanyna aman-esen oralghan son, ol әlgige arnalghan joralghy jasapty. Skifiyagha oralghan song ol Giyleydegi Toghayly meken atalatyn mangha jasyrynady. (G.,IV,76).Sol manda joralghysyn jasap jatqan ony kórip qalghan ózge skifter búl jayynda Sauly hangha jetkizedi.

Sauly sol boyda shauyp baryp, ózge ghúrypqa berilgen óz inisin óz qolymen shauyp tastaydy. (G.,IV,76). (Gerodot Sauly men Anaqarystyng shejiresin qarastyra otyryp, olardyng aghayyndy ekenin biledi.)

Gerodot birneshe jyl ótkesin Skil han da sol taghdyrdy qúshqanyn habarlaydy. Skil Ariapit hannan tughanmen, anasy grek eken. Sheshesi oghan grek tili men jazuyn ýiretip qoymay, grekting barlyq diline iykemdep, boyyna siniripti. Han bolghasyn Skil Borisfenitke jii jortudy shygharady. Qalagha kire salysymen ol grekshe kiyinedi eken. Aqyry ol Borisfenitte ózine ýy salyp, bir әielge ýilenedi. Ol búl qalada ailap jatyp qaytady eken. Qaytarynda skifshe kiyinip, daladaghy mekenine oralatyn bolghan. Ádette skifter grekterding әiel-erkek jappay qúmarlyqqa beriletin saltyn jek kórdi jәne ony Jaratqangha degen kýnәharlyq sanaghan. Sonday bir kýnderi ózderining kýstanalap, kýletin grekterding joralghysyna Skil hannyng qatysyp jatqanyn biledi. Habarshy skifterdi jasyryn kirgizip, hannyng grekshe kiyinip, grekting saz aspabyn tartyp otyrghanyn kórsetedi. Skifter tez arada qaladan shyghyp, býkil әskerge habarlaydy. Halyq sol arada kóterilip, Skilding nemere inisi Oqtamasty (Toqtamys?) han saylaydy. Oqtamas aghasynyng basyn shabady. Osyny qoryta kelip, Gerodot bylay jazady: «Skifter ózderining saltyn óte múqiyat saqtap, ony tәrk etkenderdi ayausyz jazalaydy» (G.,IV,80).

Bir qaraghanda, Gerodottyng búl jazbalary skifterding birtútas jan-dýniyesin (psihologiyasyn) qalpyna keltiruge mýmkindik bermes. Biraq skifterding psihologiyasy men basqa da kóshpeli taypalardyng jan-dýniyesin ýnile taldap, sәikestendire otyryp, mynaday qorytyndygha keluge bolady.

  • Skifterding psihologiyasy turaly Gerodottyng eki habarlamasy da shashyranqy emes, tútasqan jýieni kórsetedi.
  • Búl eki psihologiyalyq qúrylghy da ózara tyghyz baylanysta әri skifter ýshin assimilyasiyagha, yaghny ózge júrtqa sinisuge qarsy bóget bolyp tabylady.

Orysshadan audarghan - Elserik

«Abay-aqparat»

0 pikir