Jaqynda Taraz qalasyndaghy T.Rysqúlov atyndaghy sanatoriyda dem alyp jatqan qazaqtyng marghasqa jazushysy, últ janashyry Sherhan Múrtaza aghamyzgha arnayy sәlem bere barghan edik. «Ayran súray kelip, shelegindi jasyrma» degen, Sheraghamyzgha qazirgi kezde qoghamdaghy týitkildi keybir mәseleler jóninde de saualdarymyzdy qoyyp, shaghyn súhbat aldyq. Sony nazarlarynyzgha úsynamyz.

- Agha, densaulyghynyz qalay? Orazanyz qabyl bolsyn!

- Oraza qabyl bolsyn, Allanyng rahmetinde bolyndar. Barlyghy jaqsy bolsyn. Biyl densaulyqqa baylanysty oraza ústay alghan joqpyn. Búryn talay jyl ústadym. Búl joly jaghday bolmay qaldy.

- Sheragha, әngimemizdi әueli últtyq iydeologiyadan bastasaq. Ol turaly ne aitasyz? Jiyrma jyldyq beles bizge ýzik-ýzik, ótkinshi shaghyn josparlardyng ornyn basatyn, tútas últty úiystyratyn ruhany baghdar jetispeytinin kórsetip bergen joq pa? Búl әsirese, úrpaq tәrbiyesine baylanysty. Qalay oilaysyz, últtyq órleu, ruhany damuda óz soqpaghymyzdy aiqyndau mindeti kerek pe?

- Kerek әriyne. Ol ýshin qanday kenes, qanday jol kerek? Eng bastysy sol qajet. Jalpy sóz, demogogiya kimge kerek? Bizge san ghasyrdyng sýrleuinen sýrinbey ótken óz soqpaghymyz kerek.

- Osy orayda әdebiyetting múraty ne bolu kerek dep oilaysyz?

Jaqynda Taraz qalasyndaghy T.Rysqúlov atyndaghy sanatoriyda dem alyp jatqan qazaqtyng marghasqa jazushysy, últ janashyry Sherhan Múrtaza aghamyzgha arnayy sәlem bere barghan edik. «Ayran súray kelip, shelegindi jasyrma» degen, Sheraghamyzgha qazirgi kezde qoghamdaghy týitkildi keybir mәseleler jóninde de saualdarymyzdy qoyyp, shaghyn súhbat aldyq. Sony nazarlarynyzgha úsynamyz.

- Agha, densaulyghynyz qalay? Orazanyz qabyl bolsyn!

- Oraza qabyl bolsyn, Allanyng rahmetinde bolyndar. Barlyghy jaqsy bolsyn. Biyl densaulyqqa baylanysty oraza ústay alghan joqpyn. Búryn talay jyl ústadym. Búl joly jaghday bolmay qaldy.

- Sheragha, әngimemizdi әueli últtyq iydeologiyadan bastasaq. Ol turaly ne aitasyz? Jiyrma jyldyq beles bizge ýzik-ýzik, ótkinshi shaghyn josparlardyng ornyn basatyn, tútas últty úiystyratyn ruhany baghdar jetispeytinin kórsetip bergen joq pa? Búl әsirese, úrpaq tәrbiyesine baylanysty. Qalay oilaysyz, últtyq órleu, ruhany damuda óz soqpaghymyzdy aiqyndau mindeti kerek pe?

- Kerek әriyne. Ol ýshin qanday kenes, qanday jol kerek? Eng bastysy sol qajet. Jalpy sóz, demogogiya kimge kerek? Bizge san ghasyrdyng sýrleuinen sýrinbey ótken óz soqpaghymyz kerek.

- Osy orayda әdebiyetting múraty ne bolu kerek dep oilaysyz?

- Ádebiyetting múraty qay kezende de - bireu. Ol - Haqiqatqa qiyanat qylmau! Sol tazalyqty últ, úrpaq, adam balasynyng kókiregine egu. Búdan basqa múratty bilmeymin. Basqa múraty bolsa, ol - әdebiyet emes!

- Aqtóbedegi diny astary bar oqighalar júrtty dýr silkindirdi. Osy kýnderi vahhabizmning qaupi jayly Qaraghandy, Týrkistan, Manghystau ónirleri ziyaly qauym ókilderi, elge tanymal azamattardyng Elbasygha jazghan ashyq hattary BAQ betterine jariyalandy. Zamananyng ótkir mәselelerine asa sezimtal ziyalylardyng búl alany turaly turaly ne aitasyz? Últtyq dәstýr men qúndylyqtardy mansúqtaytyn kereghar diny iydeologiyalar bizge qanshalyqty qaterli dep oilaysyz?

- Óte qaterli! Mening biletinim, óte qaterli. Vahhabizm degen bәle býirekten siraq shygharyp jýredi, olar maghan mýlde únamaydy. Ondaylardy qalay dep aitugha bolatynyna teneu, sóz tappay otyrmyn. Ol degen baryp túrghan halyqtyng arasyn búzushylyq, iritki salushylyq. Tәp-tәuir bolyp otyrghan halyq edik. Endi vahab kelip bólip, eldi alatayday býldirip, qyrqysyp jýrgeni sol. Búl meni qatty alandatady, maghan únamaydy. Múnday bәlening qazaqqa, adamzatqa keregi joq. Shama kelse, birde-birin qaldyrmay, qyltanaq qaldyrmay, olardy aramshóp retinde týbirimen júlyp tastau kerek. Búlar - aram shóp! Lan!

- Osy orayda Elbasy Tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen-aq diny tanymda óz damu jolymyz bar ekenin, onyng Qoja Ahmet Yasauy múralarynda ekenin talmay aityp keledi. Biylghy kóktemde Týrkistanda ótken ziyaly qauymmen kezdesude taghy quattady. «Yasauy bizding Konfusiyimiz» dedi. Elbasynyng osy úsynystaryn oryndau, nasihattau jaghy kónilinizden shygha ma?

- Elbasy búl úghymdy oidan shygharyp otyrghan joq. Búl ghasyrlar boyy qalyptasqan últtyq, adamy bolmysymyz. Ol talqylanbau kerek, ol - oryndaluy tiyis! Sondyqtan orayy kelip túrghanda atqa qamshy baspasan, qapy qalarymyz anyq.

- Osy orayda Yasauy jolynyng býgingi múragerlerining qughyndaluy turaly mәsele qoghamda qyzu talqylanyp jatyr. Qamauda otyrghan din ghalymy Ismatulla maqsymdy jaqtap, ashyq hattargha óziniz de qol qoydynyz. Ol turaly pikirinizdi de bir basylymnan oqydyq. Jalpy osy Ismatulla maqsymdy qaralaudyng syry nede? «Sopylar isinin» astarynda ne jatyr osy?

- Búl qiyn súraq. Aldymenen Ismatullanyng istep jýrgen qazirgi әreketining bizge qarsylyghy bar ma? Bizding qoghamymyzdy qiratyp jiberetindey kýsh pe sonshalyqty? Nege sonsha oghan shýilikti?! Nege azaptap jatyr? Sonyng bәri men ýshin týsiniksiz nәrse. Jetekshisin zyndangha tyghyp qoyyp, Yasauy ilimining qúndylyqtaryn qoghamgha qalay engizemiz?! Úrpaq kókiregine qalay egemiz?! Mine búl baryp túrghan - absurd! Ismatulla osy qoghamymyzdy qiratyp jiberuge әreket jasap jatyr ma? Biraq onyng eshqanday qylmysy joq qoy. Jalalar dәlelsiz. Dәleldenbeydi de! Qúr әnsheyin jazyqsyzdan jazyqsyz jazalay bere me? Ol qanday zangha siyady? Erteng súrauy bolady ghoy. Múnyng atyn baryp túrghan «ejovshina» deydi. Bayaghyda Ejov degen bolghan, «halyq jaularyna» qasiret kórsetip, әbden jazalaghan. Ony qandyqol, «Ejovaya rukavisa» deydi. Sonymen «halyq jaularyn» buyndyrghan, olar jazyqsyz edi. Sonyng arty ne boldy? Bylyqtary ashyldy ghoy, halyq jaulary degender aqtaldy, ólgeni óldi, tirileri qatargha qosyldy, qalghany neshe týrli qapastan qaytty. Sonday Ejovskiy, «ejovaya rukavisa». Búl - 37-shi jyldyng landary, әli sodan qalmaghan tәsil. Sol qaytadan bas kótergen. Múnday әreket jaramaydy, bolmaydy. Qazir biz qay zamanda ómir sýrip jatyrmyz? Odan beri qay zaman ótti? Zaman ózgergen joq pa, týzelgen joq pa? Bizde sana degen de ózgergen joq pa? Álde bizdegi sol bayaghy jabayy «ejovshina» ma?! Mýmkin, Ejov qaytadan tirilip kelgen shyghar?! Sonday bәle búl. Sol mening aitarym.

- Ismatulla maqsymdy qaydan tanisyz, qay qyrynan bilesiz?

- 1992 jyly Preziydentpen birge Pәkistangha bardym. Ony sol saparda jolyqtyrdym. Naghyz dindar, ghúlama kisi. Otanyn, yaghni, Qazaqstandy jan dýniyesimen sýietin adam. Osy turasynda «Egemen Qazaqstangha» maqala da jazdym. Ony tanymay, bilmey ashyq hattargha qol qoyyp, arasha týsetindey aqymaq emespin. Álgi maqalada: «Islamabad» meyramhanasynda pәkistandyq bir qazaqpen úshyrasyp qaldyq. Ol ózin Smatulla maqsym dep tanystyrdy. Otanym - Qazaqstan, ondaghy Aqmeshit, kәzirgi Qyzylorda, ruym - shómekey deydi. Babam - әigili Maymaq ishan, әkem maqsym Qazan tónkerisi kezinde Aughanstan asyp ketken. Jasym qyryq segizde. Men islam dini jolyn qughan adammyn. Kәzir Peshevar shaharyndamyn.

- Ou, Peshevar kәzir qyp-qyzyl ottyn, mújahedterding ortasy emes pe?

- IYә, onynyz ras. Men mújahedter jaghyndamyn. Solardyng dini, ruhany basshylarynyng birimin. Alla Taghala jar bolyp, әruaqtar qoldap, Kabuldy alsaq, sodan song Alla nәsip etse, elge, ata-babamnyng kindik qany tamghan jerine jetip, topyraghyn sýisem - eki dýniyede armanym joq. Qazaqstan degende myna jýrek jarylyp kete jazdaydy. Núrsúltan Nazarbaevty, sizderdi bir kórmekke sonou Peshevardan әdeyi keldim. Eki kýn boldy kýtkenime - Alla sәtin salsa jolygharmyn. Qazaqstan tәuelsiz bolyp, Preziydent Núrsúltan Pәkstangha keledi degende Qúdaygha aqsarbas aityp, mújahedterge as berdim. Qazaqtyng jolyn Alla-Taghala aq qylsyn, qantógisten, qiyanattan, qyrsyqtan, bәle-jaladan aman saqtasyn dep kýnine bes ret namazyma qosyp, tileu tilep jýrgen janmyn.

Ózi Aughanstanda tusa da, jýregi Qazaqstan dep soqqan pәruana Otan degen úly úghymdy dúghasyna qosqan. Otandy osynshama sýi ýshin jat jerding dәm-túzyn tatu kerek pe. Biz, Qazaqstanda jýrgender, Qazaqstandy osylarsha sýiip, qadirine jetip jýrmiz be?..» - dep jazyppyn.

Ismatullamen keyin elge kelgesin de birneshe ret kezdestim. Ol qazaqqa, memleketke zor payda keltirgen adam! Qansha búzylghan úyany býtindedi. Qansha azghan adamdy týzedi. Qansha jasty últyn, otanyn sýietin ata-qalypqa týsirdi! Elimizdi din atyn jamylghandardan keletin qauipten saqtandyrdy, qorghady. Endeshe, dosty jau tútugha bolmaydy, óitsen, dossyz qalasyn!

- Súhbattasqanynyzgha rahmet!

- Jýrgen jerine gýl bitsin!

Súhbattasqan -

Dәuren SEYITJANÚLY

Almaty-Taraz-Almaty