(Jeltoqsanshy Sәbira Múhamedjanova turaly)

Zaysan qalasynan Aqjar auylyna attanyp bara jatqan avtobus ishinde әri-sәri kýy keship, qyryq qadam jerdi kórinbes qylghan qúsqanatynyng qalqyghan qaryna kóz tigip, Sәbira turaly estigen әngimelerdi eske týsiruge tyrystym. “Bary-joghy on alty jastaghy boyjetken qyz ózin-ózin ólimge qalay qidy eken? Oghan qanday erik-jiger kýshi jetti eken?...” degen súrauly oilar birden-aq qamap aldy. Qúsqanatynyng qarynday antalaghan, oy men jýregimdi shabaqtaghan sezimning ortasynda qaldym. Eriksizbin... Álden uaqyttan keyin ghana esimdi jighanday bolyp, jýrek toqtatyp, Sәbiragha qatysty jaylardy salmaqtaugha kóshtim.

Sәbira... Sәbira Múhamedjanova, 1985 jyly segizjyldyqty ýzdik bitirisimen, Óskemen qalasyndaghy peduchiliyshening bastauysh klastargha múghalimder dayarlaytyn qazaq bólimine kelip týsken. Birinshi kursty ortasha bitirgen. Klass jetekshisining aituyna qaraghanda, “matematika, fizika sekildi pәnderden jaqsy oqysa da, key sabaqtardan nashar oqityn”.

Klass jetekshisi – Sholpan Múhamediyeva búl oqighany kóz aldynan kino lentasyn ótkizip otyrghanday bastyrmalata әngimeledi. Bir tanqalarlyghy: aitatyn sózderin әldeqashan júptap, taqpaqtay jattap alghan adam sekildi, bir sarynmen tóndire aitady. Sәbiranyng minezi tik, sabaq ýstinde qatty sózge kelip qalsa, shyghyp jýre beretinin, onymen birge túrghan qyzdardyng aituyna qaraghanda, bir joly keudesin, bilegin almaspen tilip tastaghanyn, Sәbiranyng semiyasynda búryn da bir qyz asylyp ólipti degendi estigenin, jalpy, sheshesi de dúrys emes sekildi bop kóringenin, soghan qaraghanda semiyasynda bir “jetispeushilik” bar ma degen kýdigin aita kelip... “22-jeltoqsan kýni eki qazaq bólimi sabaqqa kelmey qoydy. Olar sol kýni keshki saghat bes-altylargha deyin kóshege shyghyp, SUM-nyng manayyna barypty. Kesh qaraya jinalghan qyzdardy jinalysqa shaqyryp, mәn-jaydy týsindirdik. Olargha nege shyqtyndar dep edik, jataqhanagha keshe jaqsy kiyingen bir әiel kelip: “Erteng SUM-gha kelinder! Almatydaghy jaghdaydy sol jerde estiysinder. Múndaghylar shyndyqty senderge aitpay otyr. Almaty jaqtan 9 adam keledi...” – dep aitty desti. Ony qoqys tóguge shyqqan Núrpeyisova Almagýl kóripti.

Al, 26-jeltoqsan kýni jedelhat salyp shaqyrghan ata-analarmen kezdestik. Ishinde Sәbiranyng da mamasy bar. Arada kóp uaqyt ótti ghoy, men sol bir jaghdaydy úmytyp ta qalyppyn... Sәbiramen de, mamasymen de oqu isi mengerushimiz – Mariya Júmaghúlovanyng kabiynetinde sóileskenbiz. Qasymda qay múghalimder bolghany esimde joq. Sәbiranyng sheshesi qiyn adam eken. “Men senimen sóilespeymin. Diyrektormen sóilesem” dep jedelhatty laqtyrdy. Men diyrektorgha ketkenimde, Sәbira sheshesimen birge kabiynette qalghan. Qaytyp kelsem – joq, jylap shyghyp ketipti. Ile-shala “qúlap ketti” degendi estidik... Dese de, Sәbira sonday súmdyq minez-kúlyghymen birde bolmasa, birde qaytys bolar edi. Bәribir ol óler edi!” – dep klass jetekshisi sózin ayaqtady.

Onyng songhy sózi keudemdi qanjarmen osyp jibergendey boldy. Klass jetekshisining sózi “ayttym-bitti!” dep kesken ýkimindey estildi. “Auzynyz baryp, qalay aitasyz?” degen saualgha: “Sәbira “Men oqymaymyn, ólemin!” dep, maghan birneshe ret aitqan. Ol bәribir adam bolmas edi. Sheshesi zorlap oqytty ghoy”, – dep jauap berdi. Búl jerde Sholpan Múhamediyevanyng kóp nәrseni taysaqtap, shyndyqty tolyq aitpaghanyn, býgip qalghanyn týsindim. Uchiliyshening diyrektory Nikolay Nikolaevich Baranov pen oqu isining mengerushisi Mariya Júmaghúlova da, “Biz eshtene aita almaymyz” dep at-tondaryn ala qashty.

Al, sol 22-jeltoqsan oqighasyna qatysty uchiliysheden segiz jasóspirim jigit shygharylypty. Olardyng keyinnen ýsheui ghana oqugha qayta qabyldanyp, bireui ghana ayaqtaghan. Uchiliyshe qabyrghasynan tek qana er balalardyng shygharyluy da, әriyne, tegin emes. Óitkeni sol kýni 4-kursta oqityn qyzdardan da kóshege shyqqan ghoy... Ol kezde jataqhanada nemese oqu zalynda, júmys basynda bir saghat bolmay qalghan adam astana ghana emes, shet qalalarda da “syrttay” búiryqpen-aq shygharylyp jiberilgeni býkpesiz shyndyq. Biraq, on alty jasar qarshaday qyzdyng qayghyly qazasy uchiliyshede oqityn basqa qazaq qyzdaryn tergep-tekseruden, oqu ornynan quyludan qútqarghany anyq.

Tolqu 22-jeltoqsan kýni keshki saghat 7 men 9 aralyghynda bolghan. Sәbiralar da, yaghny peduchiliyshede jinalysta otyrghan ghoy... Tolqu “ybiyleynyi” kinoteatry aldynan bastalypty. “Qaladaghy jeltoqsan jayyn tap basu ýshin tolqudyng ishinde bolyp, Óskemen jol qúrylysy institutynan shygharylghan, arada jyl salyp baryp keyin ayaqtaghan Núrghazy Sauhanov pen Tileughazy Qúrmanbaevtyng әngimesine qúlaq týreyik.

– 22-jeltoqsan kýni keshki saghat segiz mólsherinde shymkenttik Qaltaev Saduyl degen joldasymmen ýige “peregovor” soghugha bara jatqanbyz. Oiymyzda eshtene joq. Ushanov alanyndaghy kioskining qasynan óte berip edik, qasynda qyzmetkerleri bar milisiya polkovniygi jolygha ketip, mashinagha otyryndar dedi. Biz ne istedik, peregovorgha bara jatyrmyz dep edim, barghan song sóilesemiz, aiyptaryng joq bolsa bosatyp jiberemiz dedi polkovniyk. Biz polkovnikting ózi aityp túrghan song eriksiz ilandyq. Biraq ol bizdi aldap soqty! Barghan bette kameragha japty. Ertengisin tergeushide boldyq, keshke deyin bir sótke boyy as-susyz jattyq. Keshkisin instituttan dekanymyz Tastanbekov bastaghan múghalimder kelip, bәrimizdi shygharyp әketti. Ózim oqityn bólimning komsomol úiymy únamdy minezdeme bergen eken, biraq oghan qaramapty da. Enbek kitapshama: “Za iydeyno-moralino-politicheskoy neubejdennosty otchislen iz instituta” dep jazypty, – dep semeylik Tileughazy Qúrmanbaev qasyndaghy Núrghazygha qarady.

– Tileughazymen bir kamerada men de otyrdym, – dep bastady әngimesin N.Sauhanov. – Qamerada on eki adam otyrdyq. Bәrimiz de studentpiz. Óz basym 22-i kýni “nbiyleynyi” kinoteatry manyna jinalu turaly studentter arasynan estidim. Búl sóz pedinstitut jaqtan shyghypty... Iliyas Aldekeev degen birge túratyn joldasymmen miting degenge qyzyghushylyqtan keshki jeti mólsherinde kinoteatrgha qaray tarttyq. Obkomnyng aldyndaghy Lenin alany men kinoteatr jaqtan shyqqan 50-60 adam sherulep kele jatyr eken. Olardyn kóbisi kinodan shyqsa kerek. Barlyghy da jastar. Biz osy jerde qosyldyq. Osy kezde bir orys kapitan basqarghan milisiya qyzmetkerleri jolymyzdy kes-kestep: “Sender nege jinalyp jýrsinder? Oilarynda búzyqtyq bar, ketinder!” – dep aralasty. Biz: “Sender aitpasandar da jataqhanamyzgha ketip baramyz”, – dedik. Olar biraq qalmastan erip otyrdy. Ushanov alanyna jetkenshe jol boyy bos boldy. Alanda bizdi kýtip túrghandar bar ekenin bәrimiz de sezdik. Artyq eshtene istey qoyghan joqpyz ghoy, sondyqtan bizge qayter deysing degen senimdi oimen alghan betten taymadyq.

Alang bos eken, biraq jan-jaghynan týiisetin bes kóshening torabyn milisiya men basqa da jay kólikter – jýk mashinasy, avtobustarmen tyghyndap tastapty. Alangha kelgen boyda әlgi kólikterden qarghyp-qarghyp týsken milisiya qyzmetkerleri men halyq jasaqtary bas saldy. Qoldarynda keltekteri bar. Biz múnday bolaryn aldyn-ala sezgendikten qarsylaspadyq. Olar biraq dókirlik tanytty. Qyzdardyng shashynan sýirep, jigitterding qoldaryn búrap, keltekpen úryp-soghyp jatty. Eki qazaq jigiti qolymdy qayyryp, avtobusqa dedektete iyterip kirgizdi. Bәrimizdi de Uliba audandyq Ishki ister bólimine alyp keldi. Qasymdaghy birge jýrgen joldastarymmen bir kameragha qamady. Adam kóp bolghandyqtan, kamera jetispedi-au deymin, kóbisin sol týni-aq bosatyp jiberdi. Kamerada qamalghandar bir tәulik boyy otyrdyq. Múghalimderimiz kelisimen bizdi de qoya berdi.

Biraq zang orny meni kóp ainaldyrdy. 24-i kýni bólmemde prokurordyng shaqyruyn tastap ketipti. Men, instituttaghy taghdyrym belgisiz bolsa da, sabaqtan qalmay baryp jýrgem. Sabaqtan keyin tergeushige keldim. Ol: “Qansha, qanday transparant jazdyn?.. Qazaqtardy aighaylap kóshege shaqyrdyn...” – dep jala japty. Osyny moyynda, “organizator” ekenindi moyynda dep әureledi. Men moyynday qoymadym. Sodan 30-jeltoqsangha deyin osy bir-eki súraqpen mazalap, “taskati” etti. 30-y kýni bәrimizdi de shaqyrdy. Men birinshi bop kelippin. Tergeushi bir japyraq qaghaz ústatty. Onda úiymdastyrushy, transporant jazushy, kóshede úran salyp, qazaqtardy kóteriliske shaqyrushy ekenimdi moyyndaghanym turaly jazylypty. Men qol qoydan bas tartyp, dәleldep shyghuyn ótindim. Tergeushi oilanyp qaldy da: “Men saghan “ochnaya stavka” berem, eger kinәsiz ekenindi dәleldesen, bosatamyn”, – dedi. Birden-aq kelistim. Ózimmen birge barghan Iliyastyng bólmeles jigitterin kuәgha tarttym. Tergeushi olarmen meni jýzdestirer aldynda bes miynóttey jeke-jeke jolyghysyp aldy.

Betpe-bet jauap kezinde Qayrat Janәbilev:

– Bizdi bólmege kelip shaqyrghan – osy. Kolbinge karsy kóshege shyghamyz dedi, – dep salghany. Múnday jalany kýtpegen basym kýiip kettim, ýsteldi júdyryqpen bir-aq qoydym da: “Boldy!.. Endi ne istesender de erikterin. Men eshtene de aitpaymyn», – dep otyra kettim.

Eki-ýsh miynót tym-tyrys qaldyq. Álginde tergeushi Qayratty ýgittep, qorqytqan ghoy dep oiladym. Tergeushi maghan kózin tikken. Bәlkim, qazir kinәsin moynyna alyp, keshirim súrap jalynar dese kerek. Men de ýnsiz melshiydim. Osy kezde Qayrattyng ar-úyaty shydamady-au deymin: “Janaghynyng bәri ótirik. Óshirip tastanyz. Men endi shyndyqty aitamyn”, – dedi. Al, Iliyas bolsa, birden-aq bar shyndyqty jayyp saldy. Sosyn bir saghattan keyin tergeushi ishke shaqyryp: “Sauhanov, sen ózindi aqtadyn. Bossyn!” – dedi... Institutta bastauysh komsomol qatarynan, ne oqudan shygharu mәselesi kýn tәrtibine qoyyldy. Birge oqityn studentter komsomol qatarynan shygharugha, biraq oqu ornynda qaldyrugha jýz prosent qol kóterdi. Sol-aq eken, jinalysqa qatysyp otyrghan institut komsomol úiymynyng hatshysy:

– Eger búl komsomol qatarynan shygharylsa, instituttan da avtomatty týrde shyghady, – dep mәseleni bir-aq auyz sózben sheship tastady. Otyrghandar ishtey qarsy bolsa da, ózimiz birdenege úshyrap ketermiz degen qauippen ýnsiz kaldy. Bary – osy...

IYә, bary osy ma?

Seksen altynshy jylghy jeltoqsan soyqany Óskemen qalasynda da jastardyng tolquyna әser etkeni dausyz. Biraq búl tolqudy sol kezde eshkim de sabyrlylyqpen, salqynqandylyqpen salmaqtay qoymady. Jastardyng kóshege stihiyaly týrde shyqqany jogharydaghy kuәgerding sózinen anyq kórinip otyr. Tipti olar әli kýnge deyin ózderine qanday aiyp taghylghanyn, № 830 “s” búiryghynda berilgen aiyptaudyng mazmúnyn da bilmeydi eken. Segiz adam qol qoyghan “za iydeyno-politicheskoy neubejdennosty v sosialisticheskom stroe, proyavlenie chujdoy morali, vyrazivshihsya v viyde ogoltelogo nasionalizma, uchiyneniy massovyh besporyadkov na ulisah g.Usti-Kamenogorska...” degen búiryqtyng ózi qúpiya týrde berilse kerek. Óitkeni, búl búiryqtyng ózinde kóp qayshylyqtyng úshy kórinip túr. Qalada “qany tamshylaghan últshyldyqtyn” bola qoymaghanynan, “jappay beybastaqtyqtyn” esh jerde kórinis bermeuinen osynday jalghan búiryq berip otyrghan jogharghy oqu ornynyng óz basshylary da qoryqsa kerek.

Óskemen pedagogika institutynyng rektory Erejep Mәmbetqaziyevting aituyna qaraghanda, sol kezde búl oqu ornynda enbek jәne soghys ardagerlerinen qúrylghan institut múghalimderi komissiyasy qúrylyp, olar kóptegen jazyqsyz studentterdi jazalanudan aman alyp qalghan. Múnday iygilikti iske institut partiya úiymynyng hatshysy Anatoliy Adamovich Poik múryndyq bolghannyng ornyna: “Obkomnyng iydeologiya bóliminen maghan telefon soghyp jatyr, sizder nege kinәlilerdi shygharmaysyzdar? Tezirek shara qoldanynyz!” – dep rektor men qúrylghan komissiyanyng mýshelerin mazalay beripti.

Al, sol bir dýrbeleng uaqta Obkomnyng iydeologiya bólimin basqaryp otyrghan G.L.Berdugin jogharydan núsqau men búiryqty telefonmen talay jerge shalghan. Ol IIM, MQK t. b. mekemeler qaraytyn obkomdaghy әkimshilik komissiyasyn keyin de kóp uaqytqa deyin “kurirovati” etip otyrghan. Jeltoqsan jaghdayynda búl biylikti de emin-erkin paydalanyp, toqyrau jyldary túrghysynan “tikeley basqaryp”, totalitarlyq qana emes, imperiyalyq jolmen jedel jýzege asyrghan. Biraq búl jerde Berduginning ózine de “jogharydan” búiryq kelgenin, jogharydaghy “úr toqpaq” Zaqash Kamaliydenovtyng ózi jastardy “alashordashyldar” degenin úmytpaghanymyz jón.

Almatydaghy jeltoqsan yzghary sol kýnderde auyl-selolargha da jetti. Kýrshim audanyndaghy aupartkomnyng iydeologiya bólimin basqarghan Ysqaqov ta “Qalghúty” sovhozyndaghy auyl múghalimderi Áltay Esqaliyev pen Aqbota Bolatovagha jaghdaydyng mәnisin týsindirgenning ornyna, jinalysta dýrse qoya berip, tipti múghalimderding artyna shyraq alyp týsipti. Sol kezde Óskemen Sauda tehnikumynyng ýshinshi kurs studenti, Kýrshim audany Qúighan aulynan shyqqan Gýljan Kәrimghozina kәmeletke jasy tolmasa da, qazaqsha bilmese de, “ókimetke qarsy qazaq tilinde listovka jazghan qauipti element” retinde jauapqa tartylyp, bir jylgha sottalyp ketti. Jogharghy Keneste qúrylghan Jeltoqsan komissiyasy Gýljandy qylmysynyng joqtyghyna baylanysty tolyqtay aqtap shyqty.

*     *     *

...Zaysannan shyqqan avtobus balyqshylar auyly Túghylgha týs aua jetkende kýn shayday ashyq eken. Múnda qúsqanaty týnde jauyp, Ertisti boylay Altaygha auyp ketse kerek. Tarbaghatay ónirining kógi kókónezdene qalypty. Nauryz kýni ghana shaghyrmaq. Tobyqtan týsken qúsqanaty qara jerding betinde shala-púla erip, temiretkidey shúbartyp jatyr. Túghyldan әri Aqjar jaqyn. Kóp keshikpey Tolaghay tauyn býiirley oraghytyp, Tarbaghatay audanynyng ortalyghyna da jettik.

Ertengisin ertemen Tarbyghatay audany basshylarynyng biri Marat Qarasaevpen Sәbiranyng auyly Aqmektepke kele jatyp: “26.12.86 g. Mejdu Muhamedjanovoy”, ee materiu y klassnym rukovodiytelem pedagogicheskogo uchilisha proizoshel razgovor po povodu ee povedeniya y uspevaemosti, posle chego Muhamedjanova poshla v obshejitiye. Zaydya v svoy komnatu, ona poshla srazu je k oknu stala na podokonnik y vysunulasi v fortochku, a potom cherez nee vybrosilasi s 5-etaja. V mashiyne “skoroy pomoshi” Muhamedjanova skonchalasi”, – degen Uliba audandyq prokuraturasynyng tergeushisi A.M.Aliferovtyng qorytyndysyn eske týsirip, tergeushi “nelikten jeltoqsangha qatysty konfliktining tughanyn, úrys-keristing týp-tórkinin jasyryp qaldy?” degen týitkilge jýirik oy tizgindele berdi.

Keshikpey-aq týiilgen týitkildi alpysqa kep qalghan aq shashty Saghidoldina Kýlshar-apa az da bolsa tarqatty.

– Men jataqhanagha jetkenimde, Sәbiram týski sabaqqa ketken eken. Tәrbiyeshisining rúqsatymen kilt әkelgen song 141 bólmege baryp otyrghanymda, qyzym kelip qúshaqtap, densaulyghymdy súrady. Kónilim bosap, ony qatty qysyp jyladym... Kóp keshikpey jinalysqa shaqyryp keldi. Sol-aq eken jýregim birdeneni sezgendey atqalaqtay, auzyma tyghylyp, barghym kelmedi. Sol sәtte Sәbiram: “Meni 10-klasqa qayta qabylday ma?” – dedi. Men: – qabyldaydy, dedim. Sosyn: “Satqyn degen at jaqsy ma?” dedi abyrjyp, kózi úshqyn shashyp túr eken. Men beyshara, oiymda týk joq: ol sózding nesi bar deppin. “Óziniz múghalim bola túryp, onyng jay sóz emes ekenin bile túryp, qalay aityp otyrsyz?” – dedi ol renjip.

Jinalysta menen basqa ata-analardan eki әiel, ýsh erkek bar eken. Jinalys jýrip jatqanda Sәbiramnyng klass jetekshisi Sholpan: “Sen barlyq qyzdar ýshin jauap berem dep eding ghoy, – dep qyzyma shýiildi. – Sony sheshene qaytalap aitshy”. “Óziniz auyldyng múghalimi emessiz, osy sózdi qalada túryp qalay aitasyz, auyl múghalimine?” – dedi de, qyzym týri búzylyp, bulyghyp, enirep jiberdi namystan.

“Mening balam, sýt kenjem, ózimnen de auyr sóz estigen emes edi”, – dedi. “IYә, solay ma?” – dedi klass jetekshisi. Sóitti de: “Endi búlardyng uchiliyshede oqu-oqymauyn diyrektor sheshedi” dep, esikten shyghyp ketti. Osy kezde Sәbiram ózimen birge jinalysqa týsken qyzben qasymda túr edi, ile-shala qayda shyghyp, qalay shyghyp ketkenin bayqay almay qaldym. Klass jetekshisi qaytyp keldi, diyrektor kórinbedi. Biz kýtip qaldyq. Bes miynót ótpey jatyp-aq eki er bala jýgirip kelip: “Apay, besinshi etajdan qúlap, qyzynyz ólip qaldy!”, – dedi aptyghyp. Mening jýregim tas tóbeme shyqty. “Mening Sәbiram ba?” dey berdim. Esikti taba almay qaldym... Balam, bala-aq edi!...» – dep kózinen jas parlaghan ana otyryp qaldy.

Al, Sәbiranyng klass jetekshisi Sholpan Múhamediyevanyng otyz jyl mektepte múghalim bolyp, qúrmetti demalysqa shyqqan búl adamnyng aqyl-esine kýmәn keltirgenining beker ekenine, eshqanday ýlken qyzynyng asylyp qaytys bolmaghanyna, shanyraghynyng esteri býtindigine kózimiz jetti. Ras, bir úly raktan qaytys bolypty. On alty jasar kenjesining ólimi búl shanyraqty dauyl túrghanday shayqaltyp ketipti. Alpys ýshinshi jylghy Sәule sinilisi Sәbira óliminen keyin bas auruyna shaldyghypty, qaryndasy qaytys bolghan kezde әskerde jýrgen alpys segizinshi jylghy inisi Tórehan kelgen boyda ishimdikke salynyp, búzylyp kete jazdapty. Bәrinen de, “Sәbirany óltirip әkelgen sensin, sen kinәli!” dep eki kýnning birinde aq shashty ananyng basynan sóz aiyrmaytyn әkesi Ersinbekting kýiigi býkil auyldy kýnirentedi. Ashynghan әke: “Bәri ólip, sol aman jýrse, artyq edi!” – deydi.

17-qazanda ýiine jazghan hatynda Sәbira saghynyshty sherte kele, “Klass jetekshimiz bir mәjin. Anany istender, mynany istender dep myljynday beredi...” dep bagha beripti. Osynyng ózinen-aq jeltoqsangha deyin de oqushy men klass jetekshisi arasyndaghy jaghday shiyelenise týskeni anyq bayqalady. Sondyqtan sheshesi qansha jalynsa da, jinalys ýstinde keshirim súraudan Sәbira bas tartqan. Múnyng ózi – Sәbiranyng birjola túiyqqa tirelgenine, on alty jastaghy ótpeli kezendegi jas qyzdyng ólimnen basqa jol tanday almauyna aighaq der edik. Áriyne, búl jerde klass jetekshisi, múghalimder újymy pedagog retinde ótpeli kezende jasóspirimning qanday iske de bas tigetinin eskerip, ony ishtey týsinip, tyghyryqtan shygharudyng jolyn qarastyruy kerek edi. Ókinishtisi, olay bolmay shyqty.

Sonday-aq, Sholpan Múhamediyevanyng “Sәbira bir joly keudesin, bilegin almaspen tilip tastapty. Múny aityp jýrgen – Zәuresh Bayyrova” degen sózimen, Zәureshpen de kezdestik. Ol birinshi kursta ghana birge túrghanyn, Sәbiranyng asa adal, ójet ekendigin aita kelip, keudesi men bileginen tilingen jerin bayqausyzda bir kórip qalghanyn, biraq onyng ólimine múnyng eshqanday qatysy joqtyghyna, Sәbira sana-sezimining syzatsyz móldirligine kepildik bere sóiledi. Al, ekinshi kursta birge túryp, qaytys bolghan saghatyna sheyin bir bolghan Uatqan Qasymova múnday qylyqty Sәbiradan múlde bayqamaghanyn, kózben kermegenin aita kelip, Sәbiragha qatysty kezendi jasyrmay jetkizdi.

– Sol, 1986 jyly 22 jeltoqsanda bizding gruppa sabaqqa barghan joq. Ol kýni qazaqtardy kóteriliske shyghasyndar dep, tәrbiyeshiler jataqhanadan shygharmay jýr eken. Bizder birden-ekiden dýkenge baramyz dep tanerteng toghyz jarym mólsherinde kóshege qydyryp ketkenimiz – kóshede, pәterge ketkeni – pәterde, bir sózben, әrkim óz sharuasymen tarap ketti. Saghat bes mólsherinde bizding gruppanyng qyzdaryn jataqhanagha kirgizbesten, kelgen bette “senderdi uchiliyshege shaqyryp jatyr” dep auyzdan attandyryp jatyr eken. Uchiliyshe oqu isining mengerushisi Mariya Júmaghúlovanyng kabiynetining aldyna jinalyp qalghan qyzdardyng arasynda key qyzdar jylap-syqtap túr. Ásirese, Sәbira elden erek botaday bozdap, qyzdardyng qoy degenine kónbey jylap otyr. “Ne boldy?” – dep súrasaq, “Bәrine kinәli men! Qyzdar ýshin men berem jauapty. Men bәrin bastaghan. Men kinәli!” – dep aitypty múghalimderge.

Bizdi de bir-birlep shaqyryp alyp súrady. Ishte Mariya Júmaghúlova, Ostanina, Sholpan Múhamediyeva bar eken. Múghalimderimiz “kýdikti” qyzdardyng qataryna kirgenderding ata-analaryn shaqyryp jedelhat saldy. Zaysandyq Janat Ahmediyevanyn: “Biz ne istedik? Eshkimdi de bastap aparghanymyz joq qoy. Bastaghanda qayda aparamyz?” – dep zar jylaghany әli esimde...

Ata-analaryn shaqyrghan qúrbylarymmen 26 jeltoqsan kýni jeke jinalys bolyp jatqanda men sabaqtan kelip, tamaq pisirip qoyyp, ýilerimen sóilesuge telegrafqa ketken Gýlnәr men Janardy jәne sheshesimen jinalysqa ketken Sәbirany kýtip, aldyma diplomatymdy qoyyp, tósek ýstinde sabaq qarap otyrgham. Kesh qarayyp qalghan mezgil. Kenet esik sart etip ashylyp, kózi jylaghannan qantalap, isinip ketken, jýzi ashu-yzadan órt sóndirgendey Sәbira kirip keldi. Men: “Ne boldy?” – dedim jýregim qobalji. “Eshtene bolghan joq”, – dep bir-aq qayyrdy. “Mamang qayda?” dedim. Sәbira terezege qaray qozghalghan bette: “Sony qaraghaly túrmyn” dep, tereze erneuine sekirip shyqty. Syrtyn perde jauyp qaldy. Oiymda týk joq, men esebimdi shygharyp otyra berdim. Ile-shala tereze perdesi sytyrlady. Jalt qarasam, Sәbiranyng ayaghy jeldetkishten kórinedi. Shoshyghanymnan atyp túryp, jónele bergenimdi bilem. Sol kezde Sәbiranyng «Qosh!» degen ashy bir dausyn estip qaldym. Qarsy bólmedegi qyzdargha jýgirip baryp: “Qyzdar, Sәbira sekirip ketti!” – dedim. 108-109-bólmedegi qyzdarmen birge bәrimiz tómenge jýgirdik. Biraq bizdi birinshi qabattan tysqa shygharmay qoydy. Qyzdardy tәrbiyeshiler bólmelerine baryndar dep taratyp jiberdi. Men bólmede otyra almadym.

Jeldetkish ashyq túr... Sәbira sheshemdi qaraymyn dep, meni aldap sekirip ketken siyaqty boldy da túrdy. Ayaghynyng astyna tereze aldyndaghy tok plitkany qoyypty. Jýregim qobaljyp, shyday almay tómenge týstim. Birinshi qabatta Sәbirany zembilmen kóterip kele jatyr eken. Betine aq jauyp tastapty. Sosyn “jedel jәrdemmen” auruhanagha alyp ketti. Kóz aldym túmanytyp, egile berdim.

Álden uaqytta Sәbiranyng sheshesin bólmemizge ertip keldi. Ol kisi: “Qyzym, sýt kenjem-au, búl ne istegenin? Ne jazyghyng bar edi? Óltirdi ghoy!.. Óltirdi!..” – dep ýzip-ýzip sóiley berdi. Sheshey bir-eki kýn Sәbiranyng tóseginde jatyp shyqty... Kәri ana qatty qinalyp, kóz aldymyzda shógip ketti.

– Qaraghym! – dep jip iyirip otyrghan Uatqannyn anasy Júmahan sheshey әngimege aralasty. – Sol Sәbiranyng óliminen keyin, qasynda birge bolghan búghan da onay soqqan joq. Týn balasynda shoshyp oyanatyn bolyp ketti. Jýregi auzyna tyghylyp, alghashqy kezde tipti talyp ta qalatyn. Dәrigerler qatty shoshynghan, jýregi auyrady deydi. Qazir de tilining astyna tәbiletki qoyyp, qysylyp qalyp jýredi...Sәbirany sol kezde ne nәrse iytermeledi eken dep men de keyde oilanamyn. On ekide bir gýli ashylmay ketti ghoy, qayran qaraghym!..

Sheshey kózine jas irkilip, ýnsiz qaldy.

IYә, kónildegi kóp týitkilding týiini tarqaghanday... Biraq tergeushi Aliferov búl ólimning jay ólim emes ekenin bilse de, moyyngha alar jauapkershilik pen jeltoqsan dýrbeleni degennen boyyn tartyp, “razgovor po povodu ee povedeniya y uspevaemosti” dep, sylap-sipap qana “jabuly qazan jabuly qalsyn” niyetimen, qasaqana jyly jauyp qoyghany sózsiz. Búl jerde klass jetekshisi Sholpan Múhamediyevany ghana kinәli deu aghattyq bolar edi. Eger Sәbiramen, onyng anasymen әngime bolghan sәtte uchiliyshe diyrektory Nikolay Baranov kelip, basqa da múghalimdermen birge bar jaghdaydyng anyq-qanyghyna jetkende, qayghyly jaghday bolmas pa edi?!

Sәbira turaly sol kezde Jogharghy Kenes komissiyasy óz sózin aitty. Biraq... suyq qaryghan jauqazynday jas ghúmyr erding – eri, azamattyng – azamaty ghana shydaytyn nar isti nahaq ta bolsa moynyna alyp, jaryq dýniyeden sanaly týrde baz keshti.

Qaysar qazaq qyzy Sәbira osynday qaharman edi...

Asqar Altay, 

Abai.kz