(جەلتوقسانشى ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا تۋرالى)

زايسان قالاسىنان اقجار اۋىلىنا اتتانىپ بارا جاتقان اۆتوبۋس iشiندە ءارi-ءسارi كۇي كەشiپ، قىرىق قادام جەردi كورiنبەس قىلعان قۇسقاناتىنىڭ قالقىعان قارىنا كوز تiگiپ، ءسابيرا تۋرالى ەستiگەن اڭگiمەلەردi ەسكە تۇسiرۋگە تىرىستىم. “بارى-جوعى ون التى جاستاعى بويجەتكەن قىز ءوزiن-ءوزiن ولiمگە قالاي قيدى ەكەن؟ وعان قانداي ەرiك-جiگەر كۇشi جەتتi ەكەن؟...” دەگەن سۇراۋلى ويلار بiردەن-اق قاماپ الدى. قۇسقاناتىنىڭ قارىنداي انتالاعان، وي مەن جۇرەگiمدi شاباقتاعان سەزiمنiڭ ورتاسىندا قالدىم. ەرiكسiزبiن... الدەن ۋاقىتتان كەيiن عانا ەسiمدi جيعانداي بولىپ، جۇرەك توقتاتىپ، سابيراعا قاتىستى جايلاردى سالماقتاۋعا كوشتiم.

ءسابيرا... ءسابيرا مۇحامەدجانوۆا، 1985 جىلى سەگiزجىلدىقتى ۇزدiك بiتiرiسiمەن، وسكەمەن قالاسىنداعى پەدۋچيليششەنiڭ باستاۋىش كلاستارعا مۇعالiمدەر دايارلايتىن قازاق بولiمiنە كەلiپ تۇسكەن. بiرiنشi كۋرستى ورتاشا بiتiرگەن. كلاسس جەتەكشiسiنiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، “ماتەماتيكا، فيزيكا سەكiلدi پاندەردەن جاقسى وقىسا دا، كەي ساباقتاردان ناشار وقيتىن”.

كلاسس جەتەكشiسi – شولپان مۇحامەديەۆا بۇل وقيعانى كوز الدىنان كينو لەنتاسىن وتكiزiپ وتىرعانداي باستىرمالاتا اڭگiمەلەدi. بiر تاڭقالارلىعى: ايتاتىن سوزدەرiن الدەقاشان جۇپتاپ، تاقپاقتاي جاتتاپ العان ادام سەكiلدi, بiر سارىنمەن توندiرە ايتادى. ءسابيرانىڭ مiنەزi تiك، ساباق ۇستiندە قاتتى سوزگە كەلiپ قالسا، شىعىپ جۇرە بەرەتiنiن، ونىمەن بiرگە تۇرعان قىزداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بiر جولى كەۋدەسiن، بiلەگiن الماسپەن تiلiپ تاستاعانىن، ءسابيرانىڭ سەمياسىندا بۇرىن دا بiر قىز اسىلىپ ءولiپتi دەگەندi ەستiگەنiن، جالپى، شەشەسi دە دۇرىس ەمەس سەكiلدi بوپ كورiنگەنiن، سوعان قاراعاندا سەمياسىندا بiر “جەتiسپەۋشiلiك” بار ما دەگەن كۇدiگiن ايتا كەلiپ... “22-جەلتوقسان كۇنi ەكi قازاق ءبولiمi ساباققا كەلمەي قويدى. ولار سول كۇنi كەشكi ساعات بەس-التىلارعا دەيiن كوشەگە شىعىپ، تسۋم-نىڭ ماڭايىنا بارىپتى. كەش قارايا جينالعان قىزداردى جينالىسقا شاقىرىپ، ءمان-جايدى تۇسiندiردiك. ولارعا نەگە شىقتىڭدار دەپ ەدiك، جاتاقحاناعا كەشە جاقسى كيiنگەن بiر ايەل كەلiپ: “ەرتەڭ تسۋم-عا كەلiڭدەر! الماتىداعى جاعدايدى سول جەردە ەستيسiڭدەر. مۇنداعىلار شىندىقتى سەندەرگە ايتپاي وتىر. الماتى جاقتان 9 ادام كەلەدi...” – دەپ ايتتى دەستi. ونى قوقىس توگۋگە شىققان نۇرپەيiسوۆا الماگۇل كورiپتi.

ال، 26-جەلتوقسان كۇنi جەدەلحات سالىپ شاقىرعان اتا-انالارمەن كەزدەستiك. Iشiندە ءسابيرانىڭ دا ماماسى بار. ارادا كوپ ۋاقىت ءوتتi عوي، مەن سول بiر جاعدايدى ۇمىتىپ تا قالىپپىن... سابيرامەن دە، ماماسىمەن دە وقۋ iسi مەڭگەرۋشiمiز – ماريا جۇماعۇلوۆانىڭ كابينەتiندە سويلەسكەنبiز. قاسىمدا قاي مۇعالiمدەر بولعانى ەسiمدە جوق. ءسابيرانىڭ شەشەسi قيىن ادام ەكەن. “مەن سەنiمەن سويلەسپەيمiن. ديرەكتورمەن سويلەسەم” دەپ جەدەلحاتتى لاقتىردى. مەن ديرەكتورعا كەتكەنiمدە، ءسابيرا شەشەسiمەن بiرگە كابينەتتە قالعان. قايتىپ كەلسەم – جوق، جىلاپ شىعىپ كەتiپتi. Iلە-شالا “قۇلاپ كەتتi” دەگەندi ەستiدiك... دەسە دە، ءسابيرا سونداي سۇمدىق مiنەز-كۇلىعىمەن بiردە بولماسا، بiردە قايتىس بولار ەدi. ءبارiبiر ول ولەر ەدi!” – دەپ كلاسس جەتەكشiسi ءسوزiن اياقتادى.

ونىڭ سوڭعى ءسوزi كەۋدەمدi قانجارمەن وسىپ جiبەرگەندەي بولدى. كلاسس جەتەكشiسiنiڭ ءسوزi “ايتتىم-بiتتi!” دەپ كەسكەن ۇكiمiندەي ەستiلدi. “اۋزىڭىز بارىپ، قالاي ايتاسىز؟” دەگەن ساۋالعا: ء“سابيرا “مەن وقىمايمىن، ولەمiن!” دەپ، ماعان بiرنەشە رەت ايتقان. ول ءبارiبiر ادام بولماس ەدi. شەشەسi زورلاپ وقىتتى عوي”، – دەپ جاۋاپ بەردi. بۇل جەردە شولپان مۇحامەديەۆانىڭ كوپ نارسەنi تايساقتاپ، شىندىقتى تولىق ايتپاعانىن، بۇگiپ قالعانىن ءتۇسiندiم. ۋچيليششەنiڭ ديرەكتورى نيكولاي نيكولاەۆيچ بارانوۆ پەن وقۋ iسiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ماريا جۇماعۇلوۆا دا، “بiز ەشتەڭە ايتا المايمىز” دەپ ات-توندارىن الا قاشتى.

ال، سول 22-جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى ۋچيليششەدەن سەگiز ءجاسوسپiرiم جiگiت شىعارىلىپتى. ولاردىڭ كەيiننەن ۇشەۋi عانا وقۋعا قايتا قابىلدانىپ، بiرەۋi عانا اياقتاعان. ۋچيليششە قابىرعاسىنان تەك قانا ەر بالالاردىڭ شىعارىلۋى دا، ارينە، تەگiن ەمەس. ويتكەنi سول كۇنi 4-كۋرستا وقيتىن قىزداردان دا كوشەگە شىققان عوي... ول كەزدە جاتاقحانادا نەمەسە وقۋ زالىندا، جۇمىس باسىندا بiر ساعات بولماي قالعان ادام استانا عانا ەمەس، شەت قالالاردا دا “سىرتتاي” بۇيرىقپەن-اق شىعارىلىپ جiبەرiلگەنi بۇكپەسiز شىندىق. بiراق، ون التى جاسار قارشاداي قىزدىڭ قايعىلى قازاسى ۋچيليششەدە وقيتىن باسقا قازاق قىزدارىن تەرگەپ-تەكسەرۋدەن، وقۋ ورنىنان قۋىلۋدان قۇتقارعانى انىق.

تولقۋ 22-جەلتوقسان كۇنi كەشكi ساعات 7 مەن 9 ارالىعىندا بولعان. ءسابيرالار دا، ياعني پەدۋچيليششەدە جينالىستا وتىرعان عوي... تولقۋ “يۋبيلەينىي” كينوتەاترى الدىنان باستالىپتى. “قالاداعى جەلتوقسان جايىن تاپ باسۋ ءۇشiن تولقۋدىڭ iشiندە بولىپ، وسكەمەن جول قۇرىلىسى ينستيتۋتىنان شىعارىلعان، ارادا جىل سالىپ بارىپ كەيiن اياقتاعان نۇرعازى ساۋحانوۆ پەن تiلەۋعازى قۇرمانباەۆتىڭ اڭگiمەسiنە قۇلاق تۇرەيiك.

– 22-جەلتوقسان كۇنi كەشكi ساعات سەگiز مولشەرiندە شىمكەنتتiك قالتاەۆ سادۋىل دەگەن جولداسىممەن ۇيگە “پەرەگوۆور” سوعۋعا بارا جاتقانبىز. ويىمىزدا ەشتەڭە جوق. ۋشانوۆ الاڭىنداعى كيوسكiنiڭ قاسىنان وتە بەرiپ ەدiك، قاسىندا قىزمەتكەرلەرi بار ميليتسيا پولكوۆنيگi جولىعا كەتiپ، ماشيناعا وتىرىڭدار دەدi. بiز نە iستەدiك، پەرەگوۆورعا بارا جاتىرمىز دەپ ەدiم، بارعان سوڭ سويلەسەمiز، ايىپتارىڭ جوق بولسا بوساتىپ جiبەرەمiز دەدi پولكوۆنيك. بiز پولكوۆنيكتiڭ ءوزi ايتىپ تۇرعان سوڭ ەرiكسiز يلاندىق. بiراق ول بiزدi الداپ سوقتى! بارعان بەتتە كامەراعا جاپتى. ەرتەڭگiسiن تەرگەۋشiدە بولدىق، كەشكە دەيiن بiر سوتكە بويى اس-سۋسىز جاتتىق. كەشكiسiن ينستيتۋتتان دەكانىمىز تاستانبەكوۆ باستاعان مۇعالiمدەر كەلiپ، ءبارiمiزدi شىعارىپ اكەتتi. ءوزiم وقيتىن ءبولiمنiڭ كومسومول ۇيىمى ۇنامدى مiنەزدەمە بەرگەن ەكەن، بiراق وعان قاراماپتى دا. ەڭبەك كiتاپشاما: “زا يدەينو-مورالنو-پوليتيچەسكوي نەۋبەجدەننوستي وتچيسلەن يز ينستيتۋتا” دەپ جازىپتى، – دەپ سەمەيلiك تiلەۋعازى قۇرمانباەۆ قاسىنداعى نۇرعازىعا قارادى.

– تiلەۋعازىمەن بiر كامەرادا مەن دە وتىردىم، – دەپ باستادى اڭگiمەسiن ن.ساۋحانوۆ. – قامەرادا ون ەكi ادام وتىردىق. ءبارiمiز دە ستۋدەنتپiز. ءوز باسىم 22-i كۇنi “يۋبيلەينىي” كينوتەاترى ماڭىنا جينالۋ تۋرالى ستۋدەنتتەر اراسىنان ەستiدiم. بۇل ءسوز پەدينستيتۋت جاقتان شىعىپتى... Iلياس الدەكەەۆ دەگەن بiرگە تۇراتىن جولداسىممەن ميتينگ دەگەنگە قىزىعۋشىلىقتان كەشكi جەتi مولشەرiندە كينوتەاترعا قاراي تارتتىق. وبكومنىڭ الدىنداعى لەنين الاڭى مەن كينوتەاتر جاقتان شىققان 50-60 ادام شەرۋلەپ كەلە جاتىر ەكەن. ولاردىن كوبiسi كينودان شىقسا كەرەك. بارلىعى دا جاستار. بiز وسى جەردە قوسىلدىق. وسى كەزدە بiر ورىس كاپيتان باسقارعان ميليتسيا قىزمەتكەرلەرi جولىمىزدى كەس-كەستەپ: “سەندەر نەگە جينالىپ جۇرسiڭدەر؟ ويلارىڭدا بۇزىقتىق بار، كەتiڭدەر!” – دەپ ارالاستى. بiز: “سەندەر ايتپاساڭدار دا جاتاقحانامىزعا كەتiپ بارامىز”، – دەدiك. ولار بiراق قالماستان ەرiپ وتىردى. ۋشانوۆ الاڭىنا جەتكەنشە جول بويى بوس بولدى. الاڭدا بiزدi كۇتiپ تۇرعاندار بار ەكەنiن ءبارiمiز دە سەزدiك. ارتىق ەشتەڭە iستەي قويعان جوقپىز عوي، سوندىقتان بiزگە قايتەر دەيسiڭ دەگەن سەنiمدi ويمەن العان بەتتەن تايمادىق.

الاڭ بوس ەكەن، بiراق جان-جاعىنان تۇيiسەتiن بەس كوشەنiڭ تورابىن ميليتسيا مەن باسقا دا جاي كولiكتەر – جۇك ماشيناسى، اۆتوبۋستارمەن تىعىڭداپ تاستاپتى. الاڭعا كەلگەن بويدا الگi كولiكتەردەن قارعىپ-قارعىپ تۇسكەن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرi مەن حالىق جاساقتارى باس سالدى. قولدارىندا كەلتەكتەرi بار. بiز مۇنداي بولارىن الدىن-الا سەزگەندiكتەن قارسىلاسپادىق. ولار بiراق دوكiرلiك تانىتتى. قىزداردىڭ شاشىنان سۇيرەپ، جiگiتتەردiڭ قولدارىن بۇراپ، كەلتەكپەن ۇرىپ-سوعىپ جاتتى. ەكi قازاق جiگiتi قولىمدى قايىرىپ، اۆتوبۋسقا دەدەكتەتە يتەرiپ كiرگiزدi. ءبارiمiزدi دە ۋلبا اۋداندىق Iشكi iستەر بولiمiنە الىپ كەلدi. قاسىمداعى بiرگە جۇرگەن جولداستارىممەن بiر كامەراعا قامادى. ادام كوپ بولعاندىقتان، كامەرا جەتiسپەدi-اۋ دەيمiن، كوبiسiن سول ءتۇنi-اق بوساتىپ جiبەردi. كامەرادا قامالعاندار بiر تاۋلiك بويى وتىردىق. مۇعالiمدەرiمiز كەلiسiمەن بiزدi دە قويا بەردi.

بiراق زاڭ ورنى مەنi كوپ اينالدىردى. 24-i كۇنi بولمەمدە پروكۋروردىڭ شاقىرۋىن تاستاپ كەتiپتi. مەن، ينستيتۋتتاعى تاعدىرىم بەلگiسiز بولسا دا، ساباقتان قالماي بارىپ جۇرگەم. ساباقتان كەيiن تەرگەۋشiگە كەلدiم. ول: “قانشا، قانداي ترانسپارانت جازدىڭ؟.. قازاقتاردى ايعايلاپ كوشەگە شاقىردىڭ...” – دەپ جالا جاپتى. وسىنى مويىندا، “ورگانيزاتور” ەكەنiڭدi مويىندا دەپ اۋرەلەدi. مەن مويىنداي قويمادىم. سودان 30-جەلتوقسانعا دەيiن وسى بiر-ەكi سۇراقپەن مازالاپ، “تاسكات” ەتتi. 30-ى كۇنi ءبارiمiزدi دە شاقىردى. مەن بiرiنشi بوپ كەلiپپiن. تەرگەۋشi بiر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى. وندا ۇيىمداستىرۋشى، ترانسپورانت جازۋشى، كوشەدە ۇران سالىپ، قازاقتاردى كوتەرiلiسكە شاقىرۋشى ەكەنiمدi مويىنداعانىم تۋرالى جازىلىپتى. مەن قول قويۋدان باس تارتىپ، دالەلدەپ شىعۋىن ءوتiندiم. تەرگەۋشi ويلانىپ قالدى دا: “مەن ساعان “وچنايا ستاۆكا” بەرەم، ەگەر كiناسiز ەكەنiڭدi دالەلدەسەڭ، بوساتامىن”، – دەدi. بiردەن-اق كەلiستiم. وزiممەن بiرگە بارعان Iلياستىڭ بولمەلەس جiگiتتەرiن كۋاعا تارتتىم. تەرگەۋشi ولارمەن مەنi جۇزدەستiرەر الدىندا بەس مينوتتەي جەكە-جەكە جولىعىسىپ الدى.

بەتپە-بەت جاۋاپ كەزiندە قايرات جانابiلەۆ:

– بiزدi بولمەگە كەلiپ شاقىرعان – وسى. كولبينگە كارسى كوشەگە شىعامىز دەدi, – دەپ سالعانى. مۇنداي جالانى كۇتپەگەن باسىم كۇيiپ كەتتiم، ۇستەلدi جۇدىرىقپەن بiر-اق قويدىم دا: “بولدى!.. ەندi نە iستەسەندەر دە ەرiكتەرiڭ. مەن ەشتەڭە دە ايتپايمىن»، – دەپ وتىرا كەتتiم.

ەكi-ءۇش ءمينوت تىم-تىرىس قالدىق. الگiندە تەرگەۋشi قايراتتى ۇگiتتەپ، قورقىتقان عوي دەپ ويلادىم. تەرگەۋشi ماعان كوزiن تiككەن. بالكiم، قازiر كiناسiن موينىنا الىپ، كەشiرiم سۇراپ جالىنار دەسە كەرەك. مەن دە ءۇنسiز مەلشيدiم. وسى كەزدە قايراتتىڭ ار-ۇياتى شىدامادى-اۋ دەيمiن: “جاڭاعىنىڭ ءبارi وتiرiك. ءوشiرiپ تاستاڭىز. مەن ەندi شىندىقتى ايتامىن”، – دەدi. ال، Iلياس بولسا، بiردەن-اق بار شىندىقتى جايىپ سالدى. سوسىن بiر ساعاتتان كەيiن تەرگەۋشi iشكە شاقىرىپ: “ساۋحانوۆ، سەن ءوزiڭدi اقتادىڭ. بوسسىڭ!” – دەدi... ينستيتۋتتا باستاۋىش كومسومول قاتارىنان، نە وقۋدان شىعارۋ ماسەلەسi كۇن تارتiبiنە قويىلدى. بiرگە وقيتىن ستۋدەنتتەر كومسومول قاتارىنان شىعارۋعا، بiراق وقۋ ورنىندا قالدىرۋعا ءجۇز پروتسەنت قول كوتەردi. سول-اق ەكەن، جينالىسقا قاتىسىپ وتىرعان ينستيتۋت كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى:

– ەگەر بۇل كومسومول قاتارىنان شىعارىلسا، ينستيتۋتتان دا اۆتوماتتى تۇردە شىعادى، – دەپ ماسەلەنi بiر-اق اۋىز سوزبەن شەشiپ تاستادى. وتىرعاندار iشتەي قارسى بولسا دا، ءوزiمiز بiردەڭەگە ۇشىراپ كەتەرمiز دەگەن قاۋiپپەن ءۇنسiز كالدى. بارى – وسى...

ءيا، بارى وسى ما؟

سەكسەن التىنشى جىلعى جەلتوقسان سويقانى وسكەمەن قالاسىندا دا جاستاردىڭ تولقۋىنا اسەر ەتكەنi داۋسىز. بiراق بۇل تولقۋدى سول كەزدە ەشكiم دە سابىرلىلىقپەن، سالقىنقاندىلىقپەن سالماقتاي قويمادى. جاستاردىڭ كوشەگە ستيحيالى تۇردە شىققانى جوعارىداعى كۋاگەردiڭ سوزiنەن انىق كورiنiپ وتىر. تiپتi ولار ءالi كۇنگە دەيiن وزدەرiنە قانداي ايىپ تاعىلعانىن، № 830 “س” بۇيرىعىندا بەرiلگەن ايىپتاۋدىڭ مازمۇنىن دا بiلمەيدi ەكەن. سەگiز ادام قول قويعان “زا يدەينو-پوليتيچەسكوي نەۋبەجدەننوستي ۆ سوتسياليستيچەسكوم ستروە، پروياۆلەنيە چۋجدوي مورالي، ۆىرازيۆشيحسيا ۆ ۆيدە وگولتەلوگو ناتسيوناليزما، ۋچينەني ماسسوۆىح بەسپوريادكوۆ نا ۋليتساح گ.ۋست-كامەنوگورسكا...” دەگەن بۇيرىقتىڭ ءوزi قۇپيا تۇردە بەرiلسە كەرەك. ويتكەنi, بۇل بۇيرىقتىڭ وزiندە كوپ قايشىلىقتىڭ ۇشى كورiنiپ تۇر. قالادا “قانى تامشىلاعان ۇلتشىلدىقتىڭ” بولا قويماعانىنان، “جاپپاي بەيباستاقتىقتىڭ” ەش جەردە كورiنiس بەرمەۋiنەن وسىنداي جالعان بۇيرىق بەرiپ وتىرعان جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ءوز باسشىلارى دا قورىقسا كەرەك.

وسكەمەن پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ەرەجەپ مامبەتقازيەۆتiڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سول كەزدە بۇل وقۋ ورنىندا ەڭبەك جانە سوعىس ارداگەرلەرiنەن قۇرىلعان ينستيتۋت مۇعالiمدەرi كوميسسياسى قۇرىلىپ، ولار كوپتەگەن جازىقسىز ستۋدەنتتەردi جازالانۋدان امان الىپ قالعان. مۇنداي يگiلiكتi iسكە ينستيتۋت پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى اناتولي اداموۆيچ پويۋك مۇرىندىق بولعاننىڭ ورنىنا: “وبكومنىڭ يدەولوگيا بولiمiنەن ماعان تەلەفون سوعىپ جاتىر، سiزدەر نەگە كiنالiلەردi شىعارمايسىزدار؟ تەزiرەك شارا قولدانىڭىز!” – دەپ رەكتور مەن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ مۇشەلەرiن مازالاي بەرiپتi.

ال، سول بiر دۇربەلەڭ ۋاقتا وبكومنىڭ يدەولوگيا ءبولiمiن باسقارىپ وتىرعان گ.ل.بەرديۋگين جوعارىدان نۇسقاۋ مەن بۇيرىقتى تەلەفونمەن تالاي جەرگە شالعان. ول IIم، مقك ت. ب. مەكەمەلەر قارايتىن وبكومداعى اكiمشiلiك كوميسسياسىن كەيiن دە كوپ ۋاقىتقا دەيiن “كۋريروۆات” ەتiپ وتىرعان. جەلتوقسان جاعدايىندا بۇل بيلiكتi دە ەمiن-ەركiن پايدالانىپ، توقىراۋ جىلدارى تۇرعىسىنان “تiكەلەي باسقارىپ”، توتاليتارلىق قانا ەمەس، يمپەريالىق جولمەن جەدەل جۇزەگە اسىرعان. بiراق بۇل جەردە بەرديۋگيننiڭ وزiنە دە “جوعارىدان” بۇيرىق كەلگەنiن، جوعارىداعى “ۇر توقپاق” زاقاش كاماليدەنوۆتىڭ ءوزi جاستاردى “الاشورداشىلدار” دەگەنiن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.

الماتىداعى جەلتوقسان ىزعارى سول كۇندەردە اۋىل-سەلولارعا دا جەتتi. كۇرشiم اۋدانىنداعى اۋپارتكومنىڭ يدەولوگيا ءبولiمiن باسقارعان ىسقاقوۆ تا “قالعۇتى” سوۆحوزىنداعى اۋىل مۇعالiمدەرi ءالتاي ەسقاليەۆ پەن اقبوتا بولاتوۆاعا جاعدايدىڭ ءمانiسiن تۇسiندiرگەننiڭ ورنىنا، جينالىستا دۇرسە قويا بەرiپ، تiپتi مۇعالiمدەردiڭ ارتىنا شىراق الىپ ءتۇسiپتi. سول كەزدە وسكەمەن ساۋدا تەحنيكۋمىنىڭ ءۇشiنشi كۋرس ستۋدەنتi, كۇرشىم اۋدانى قۇيعان اۋلىنان شىققان گۇلجان كارiمعوزينا كامەلەتكە جاسى تولماسا دا، قازاقشا بiلمەسە دە، “وكiمەتكە قارسى قازاق تiلiندە ليستوۆكا جازعان قاۋiپتi ەلەمەنت” رەتiندە جاۋاپقا تارتىلىپ، بiر جىلعا سوتتالىپ كەتتi. جوعارعى كەڭەستە قۇرىلعان جەلتوقسان كوميسسياسى گۇلجاندى قىلمىسىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى تولىقتاي اقتاپ شىقتى.

*     *     *

...زايساننان شىققان اۆتوبۋس بالىقشىلار اۋىلى تۇعىلعا ءتۇس اۋا جەتكەندە كۇن شايداي اشىق ەكەن. مۇندا قۇسقاناتى تۇندە جاۋىپ، ەرتiستi بويلاي التايعا اۋىپ كەتسە كەرەك. تارباعاتاي ءوڭiرiنiڭ كوگi كوكوڭەزدەنە قالىپتى. ناۋرىز كۇنi عانا شاعىرماق. توبىقتان تۇسكەن قۇسقاناتى قارا جەردiڭ بەتiندە شالا-پۇلا ەرiپ، تەمiرەتكiدەي شۇبارتىپ جاتىر. تۇعىلدان ءارi اقجار جاقىن. كوپ كەشiكپەي تولاعاي تاۋىن بۇيiرلەي وراعىتىپ، تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا دا جەتتiك.

ەرتەڭگiسiن ەرتەمەن تاربىعاتاي اۋدانى باسشىلارىنىڭ ءبىرى مارات قاراساەۆپەن ءسابيرانىڭ اۋىلى اقمەكتەپكە كەلە جاتىپ: “26.12.86 گ. مەجدۋ مۋحامەدجانوۆوي”، ەە ماتەريۋ ي كلاسسنىم رۋكوۆوديتەلەم پەداگوگيچەسكوگو ۋچيليششا پرويزوشەل رازگوۆور پو پوۆودۋ ەە پوۆەدەنيا ي ۋسپەۆاەموستي، پوسلە چەگو مۋحامەدجانوۆا پوشلا ۆ وبششەجيتيە. زايديا ۆ سۆويۋ كومناتۋ، ونا پوشلا سرازۋ جە ك وكنۋ ستالا نا پودوكوننيك ي ۆىسۋنۋلاس ۆ فورتوچكۋ، ا پوتوم چەرەز نەە ۆىبروسيلاس س 5-ەتاجا. ۆ ماشينە “سكوروي پوموششي” مۋحامەدجانوۆا سكونچالاس”، – دەگەن ۋلبا اۋداندىق پروكۋراتۋراسىنىڭ تەرگەۋشiسi ا.م.الفەروۆتىڭ قورىتىندىسىن ەسكە ءتۇسiرiپ، تەرگەۋشi “نەلiكتەن جەلتوقسانعا قاتىستى كونفليكتiنiڭ تۋعانىن، ۇرىس-كەرiستiڭ ءتۇپ-توركiنiن جاسىرىپ قالدى؟” دەگەن تۇيتكiلگە جۇيرiك وي تiزگiندەلە بەردi.

كەشiكپەي-اق تۇيiلگەن تۇيتكiلدi الپىسقا كەپ قالعان اق شاشتى ساعيدولدينا كۇلشار-اپا از دا بولسا تارقاتتى.

– مەن جاتاقحاناعا جەتكەنiمدە، ءسابيرام تۇسكi ساباققا كەتكەن ەكەن. تاربيەشiسiنiڭ رۇقساتىمەن كiلت اكەلگەن سوڭ 141 بولمەگە بارىپ وتىرعانىمدا، قىزىم كەلiپ قۇشاقتاپ، دەنساۋلىعىمدى سۇرادى. كوڭiلiم بوساپ، ونى قاتتى قىسىپ جىلادىم... كوپ كەشiكپەي جينالىسقا شاقىرىپ كەلدi. سول-اق ەكەن جۇرەگiم بiردەڭەنi سەزگەندەي اتقالاقتاي، اۋزىما تىعىلىپ، بارعىم كەلمەدi. سول ساتتە ءسابيرام: “مەنi 10-كلاسقا قايتا قابىلداي ما؟” – دەدi. مەن: – قابىلدايدى، دەدiم. سوسىن: “ساتقىن دەگەن ات جاقسى ما؟” دەدi ابىرجىپ، كوزi ۇشقىن شاشىپ تۇر ەكەن. مەن بەيشارا، ويىمدا تۇك جوق: ول ءسوزدiڭ نەسi بار دەپپiن. ء“وزiڭiز مۇعالiم بولا تۇرىپ، ونىڭ جاي ءسوز ەمەس ەكەنiن بiلە تۇرىپ، قالاي ايتىپ وتىرسىز؟” – دەدi ول رەنجiپ.

جينالىستا مەنەن باسقا اتا-انالاردان ەكi ايەل، ءۇش ەركەك بار ەكەن. جينالىس ءجۇرiپ جاتقاندا ءسابيرامنىڭ كلاسس جەتەكشiسi شولپان: “سەن بارلىق قىزدار ءۇشiن جاۋاپ بەرەم دەپ ەدiڭ عوي، – دەپ قىزىما ءشۇيiلدi. – سونى شەشەڭە قايتالاپ ايتشى”. ء“وزiڭiز اۋىلدىڭ مۇعالiمi ەمەسسiز، وسى ءسوزدi قالادا تۇرىپ قالاي ايتاسىز، اۋىل مۇعالiمiنە؟” – دەدi دە، قىزىم ءتۇرi بۇزىلىپ، بۋلىعىپ، ەڭiرەپ جiبەردi نامىستان.

“مەنiڭ بالام، ءسۇت كەنجەم، وزiمنەن دە اۋىر ءسوز ەستiگەن ەمەس ەدi”، – دەدi. ء“يا، سولاي ما؟” – دەدi كلاسس جەتەكشiسi. ءسويتتi دە: “ەندi بۇلاردىڭ ۋچيليششەدە وقۋ-وقىماۋىن ديرەكتور شەشەدi” دەپ، ەسiكتەن شىعىپ كەتتi. وسى كەزدە ءسابيرام وزiمەن بiرگە جينالىسقا تۇسكەن قىزبەن قاسىمدا تۇر ەدi, iلە-شالا قايدا شىعىپ، قالاي شىعىپ كەتكەنiن بايقاي الماي قالدىم. كلاسس جەتەكشiسi قايتىپ كەلدi, ديرەكتور كورiنبەدi. بiز كۇتiپ قالدىق. بەس ءمينوت وتپەي جاتىپ-اق ەكi ەر بالا جۇگiرiپ كەلiپ: “اپاي، بەسiنشi ەتاجدان قۇلاپ، قىزىڭىز ءولiپ قالدى!”، – دەدi اپتىعىپ. مەنiڭ جۇرەگiم تاس توبەمە شىقتى. “مەنiڭ ءسابيرام با؟” دەي بەردiم. ەسiكتi تابا الماي قالدىم... بالام، بالا-اق ەدi!...» – دەپ كوزiنەن جاس پارلاعان انا وتىرىپ قالدى.

ال، ءسابيرانىڭ كلاسس جەتەكشiسi شولپان مۇحامەديەۆانىڭ وتىز جىل مەكتەپتە مۇعالiم بولىپ، قۇرمەتتi دەمالىسقا شىققان بۇل ادامنىڭ اقىل-ەسiنە كۇمان كەلتiرگەنiنiڭ بەكەر ەكەنiنە، ەشقانداي ۇلكەن قىزىنىڭ اسىلىپ قايتىس بولماعانىنا، شاڭىراعىنىڭ ەستەرi بۇتiندiگiنە كوزiمiز جەتتi. راس، بiر ۇلى راكتان قايتىس بولىپتى. ون التى جاسار كەنجەسiنiڭ ءولiمi بۇل شاڭىراقتى داۋىل تۇرعانداي شايقالتىپ كەتiپتi. الپىس ءۇشiنشi جىلعى ساۋلە سiڭiلiسi ءسابيرا ولiمiنەن كەيiن باس اۋرۋىنا شالدىعىپتى، قارىنداسى قايتىس بولعان كەزدە اسكەردە جۇرگەن الپىس سەگiزiنشi جىلعى iنiسi تورەحان كەلگەن بويدا iشiمدiككە سالىنىپ، بۇزىلىپ كەتە جازداپتى. بارiنەن دە، ء“سابيرانى ءولتiرiپ اكەلگەن سەنسiڭ، سەن كiنالi!” دەپ ەكi كۇننiڭ بiرiندە اق شاشتى انانىڭ باسىنان ءسوز ايىرمايتىن اكەسi ەرسiنبەكتiڭ كۇيiگi بۇكiل اۋىلدى كۇڭiرەنتەدi. اشىنعان اكە: ء“بارi ءولiپ، سول امان جۇرسە، ارتىق ەدi!” – دەيدi.

17-قازاندا ۇيiنە جازعان حاتىندا ءسابيرا ساعىنىشتى شەرتە كەلە، “كلاسس جەتەكشiمiز بiر ءماجiن. انانى iستەڭدەر، مىنانى iستەڭدەر دەپ مىلجىڭداي بەرەدi...” دەپ باعا بەرiپتi. وسىنىڭ وزiنەن-اق جەلتوقسانعا دەيiن دە وقۋشى مەن كلاسس جەتەكشiسi اراسىنداعى جاعداي شيەلەنiسە تۇسكەنi انىق بايقالادى. سوندىقتان شەشەسi قانشا جالىنسا دا، جينالىس ۇستiندە كەشiرiم سۇراۋدان ءسابيرا باس تارتقان. مۇنىڭ ءوزi – ءسابيرانىڭ بiرجولا تۇيىققا تiرەلگەنiنە، ون التى جاستاعى وتپەلi كەزەڭدەگi جاس قىزدىڭ ولiمنەن باسقا جول تاڭداي الماۋىنا ايعاق دەر ەدiك. ارينە، بۇل جەردە كلاسس جەتەكشiسi, مۇعالiمدەر ۇجىمى پەداگوگ رەتiندە وتپەلi كەزەڭدە ءجاسوسپiرiمنiڭ قانداي iسكە دە باس تiگەتiنiن ەسكەرiپ، ونى iشتەي ءتۇسiنiپ، تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ جولىن قاراستىرۋى كەرەك ەدi. وكiنiشتiسi, ولاي بولماي شىقتى.

سونداي-اق، شولپان مۇحامەديەۆانىڭ ء“سابيرا بiر جولى كەۋدەسiن، بiلەگiن الماسپەن تiلiپ تاستاپتى. مۇنى ايتىپ جۇرگەن – زاۋرەش بايىروۆا” دەگەن سوزiمەن، زاۋرەشپەن دە كەزدەستiك. ول بiرiنشi كۋرستا عانا بiرگە تۇرعانىن، ءسابيرانىڭ اسا ادال، وجەت ەكەندiگiن ايتا كەلiپ، كەۋدەسi مەن بiلەگiنەن تiلiنگەن جەرiن بايقاۋسىزدا بiر كورiپ قالعانىن، بiراق ونىڭ ولiمiنە مۇنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىنا، ءسابيرا سانا-سەزiمiنiڭ سىزاتسىز مولدiرلiگiنە كەپiلدiك بەرە سويلەدi. ال، ەكiنشi كۋرستا بiرگە تۇرىپ، قايتىس بولعان ساعاتىنا شەيiن بiر بولعان ۋاتقان قاسىموۆا مۇنداي قىلىقتى ءسابيرادان مۇلدە بايقاماعانىن، كوزبەن كەرمەگەنiن ايتا كەلiپ، سابيراعا قاتىستى كەزەڭدi جاسىرماي جەتكiزدi.

– سول، 1986 جىلى 22 جەلتوقساندا بiزدiڭ گرۋپپا ساباققا بارعان جوق. ول كۇنi قازاقتاردى كوتەرiلiسكە شىعاسىڭدار دەپ، تاربيەشiلەر جاتاقحانادان شىعارماي ءجۇر ەكەن. بiزدەر بiردەن-ەكiدەن دۇكەنگە بارامىز دەپ تاڭەرتەڭ توعىز جارىم مولشەرiندە كوشەگە قىدىرىپ كەتكەنiمiز – كوشەدە، پاتەرگە كەتكەنi – پاتەردە، بiر سوزبەن، اركiم ءوز شارۋاسىمەن تاراپ كەتتi. ساعات بەس مولشەرiندە بiزدiڭ گرۋپپانىڭ قىزدارىن جاتاقحاناعا كiرگiزبەستەن، كەلگەن بەتتە “سەندەردi ۋچيليششەگە شاقىرىپ جاتىر” دەپ اۋىزدان اتتاندىرىپ جاتىر ەكەن. ۋچيليششە وقۋ iسiنiڭ مەڭگەرۋشiسi ماريا جۇماعۇلوۆانىڭ كابينەتiنiڭ الدىنا جينالىپ قالعان قىزداردىڭ اراسىندا كەي قىزدار جىلاپ-سىقتاپ تۇر. اسiرەسە، ءسابيرا ەلدەن ەرەك بوتاداي بوزداپ، قىزداردىڭ قوي دەگەنiنە كونبەي جىلاپ وتىر. “نە بولدى؟” – دەپ سۇراساق، “بارiنە كiنالi مەن! قىزدار ءۇشiن مەن بەرەم جاۋاپتى. مەن ءبارiن باستاعان. مەن كiنالi!” – دەپ ايتىپتى مۇعالiمدەرگە.

بiزدi دە بiر-بiرلەپ شاقىرىپ الىپ سۇرادى. Iشتە ماريا جۇماعۇلوۆا، وستانينا، شولپان مۇحامەديەۆا بار ەكەن. مۇعالiمدەرiمiز “كۇدiكتi” قىزداردىڭ قاتارىنا كiرگەندەردiڭ اتا-انالارىن شاقىرىپ جەدەلحات سالدى. زايساندىق جانات احمەديەۆانىڭ: “بiز نە iستەدiك؟ ەشكiمدi دە باستاپ اپارعانىمىز جوق قوي. باستاعاندا قايدا اپارامىز؟” – دەپ زار جىلاعانى ءالi ەسiمدە...

اتا-انالارىن شاقىرعان قۇربىلارىممەن 26 جەلتوقسان كۇنi جەكە جينالىس بولىپ جاتقاندا مەن ساباقتان كەلiپ، تاماق پiسiرiپ قويىپ، ۇيلەرiمەن سويلەسۋگە تەلەگرافقا كەتكەن گۇلنار مەن جاناردى جانە شەشەسiمەن جينالىسقا كەتكەن ءسابيرانى كۇتiپ، الدىما ديپلوماتىمدى قويىپ، توسەك ۇستiندە ساباق قاراپ وتىرعام. كەش قارايىپ قالعان مەزگiل. كەنەت ەسiك سارت ەتiپ اشىلىپ، كوزi جىلاعاننان قانتالاپ، iسiنiپ كەتكەن، ءجۇزi اشۋ-ىزادان ءورت سوندiرگەندەي ءسابيرا كiرiپ كەلدi. مەن: “نە بولدى؟” – دەدiم جۇرەگiم قوبالجي. “ەشتەڭە بولعان جوق”، – دەپ بiر-اق قايىردى. “ماماڭ قايدا؟” دەدiم. ءسابيرا تەرەزەگە قاراي قوزعالعان بەتتە: “سونى قاراعالى تۇرمىن” دەپ، تەرەزە ەرنەۋiنە سەكiرiپ شىقتى. سىرتىن پەردە جاۋىپ قالدى. ويىمدا تۇك جوق، مەن ەسەبiمدi شىعارىپ وتىرا بەردiم. Iلە-شالا تەرەزە پەردەسi سىتىرلادى. جالت قاراسام، ءسابيرانىڭ اياعى جەلدەتكiشتەن كورiنەدi. شوشىعانىمنان اتىپ تۇرىپ، جونەلە بەرگەنiمدi بiلەم. سول كەزدە ءسابيرانىڭ «قوش!» دەگەن اششى بiر داۋسىن ەستiپ قالدىم. قارسى بولمەدەگi قىزدارعا جۇگiرiپ بارىپ: “قىزدار، ءسابيرا سەكiرiپ كەتتi!” – دەدiم. 108-109-بولمەدەگi قىزدارمەن بiرگە ءبارiمiز تومەنگە جۇگiردiك. بiراق بiزدi بiرiنشi قاباتتان تىسقا شىعارماي قويدى. قىزداردى تاربيەشiلەر بولمەلەرiڭە بارىڭدار دەپ تاراتىپ جiبەردi. مەن بولمەدە وتىرا المادىم.

جەلدەتكiش اشىق تۇر... ءسابيرا شەشەمدi قارايمىن دەپ، مەنi الداپ سەكiرiپ كەتكەن سياقتى بولدى دا تۇردى. اياعىنىڭ استىنا تەرەزە الدىنداعى توك پليتكانى قويىپتى. جۇرەگiم قوبالجىپ، شىداي الماي تومەنگە ءتۇستiم. بiرiنشi قاباتتا ءسابيرانى زەمبiلمەن كوتەرiپ كەلە جاتىر ەكەن. بەتiنە اق جاۋىپ تاستاپتى. سوسىن “جەدەل جاردەممەن” اۋرۋحاناعا الىپ كەتتi. كوز الدىم تۇمانىتىپ، ەگiلە بەردiم.

الدەن ۋاقىتتا ءسابيرانىڭ شەشەسiن بولمەمiزگە ەرتiپ كەلدi. ول كiسi: “قىزىم، ءسۇت كەنجەم-اۋ، بۇل نە iستەگەنiڭ؟ نە جازىعىڭ بار ەدi? ءولتiردi عوي!.. ءولتiردi!..” – دەپ ءۇزiپ-ءۇزiپ سويلەي بەردi. شەشەي بiر-ەكi كۇن ءسابيرانىڭ توسەگiندە جاتىپ شىقتى... كارi انا قاتتى قينالىپ، كوز الدىمىزدا شوگiپ كەتتi.

– قاراعىم! – دەپ جiپ يiرiپ وتىرعان ۋاتقاننىن اناسى جۇماحان شەشەي اڭگiمەگە ارالاستى. – سول ءسابيرانىڭ ولiمiنەن كەيiن، قاسىندا بiرگە بولعان بۇعان دا وڭاي سوققان جوق. ءتۇن بالاسىندا شوشىپ وياناتىن بولىپ كەتتi. جۇرەگi اۋزىنا تىعىلىپ، العاشقى كەزدە تiپتi تالىپ تا قالاتىن. دارiگەرلەر قاتتى شوشىنعان، جۇرەگi اۋىرادى دەيدi. قازiر دە تiلiنiڭ استىنا تابiلەتكi قويىپ، قىسىلىپ قالىپ جۇرەدi...ءسابيرانى سول كەزدە نە نارسە يتەرمەلەدi ەكەن دەپ مەن دە كەيدە ويلانامىن. ون ەكiدە بiر گۇلi اشىلماي كەتتi عوي، قايران قاراعىم!..

شەشەي كوزiنە جاس iركiلiپ، ءۇنسiز قالدى.

ءيا، كوڭiلدەگi كوپ تۇيتكiلدiڭ ءتۇيiنi تارقاعانداي... بiراق تەرگەۋشi الفەروۆ بۇل ءولiمنiڭ جاي ءولiم ەمەس ەكەنiن بiلسە دە، مويىنعا الار جاۋاپكەرشiلiك پەن جەلتوقسان دۇربەلەڭi دەگەننەن بويىن تارتىپ، “رازگوۆور پو پوۆودۋ ەە پوۆەدەنيا ي ۋسپەۆاەموستي” دەپ، سىلاپ-سيپاپ قانا “جابۋلى قازان جابۋلى قالسىن” نيەتiمەن، قاساقانا جىلى جاۋىپ قويعانى ءسوزسiز. بۇل جەردە كلاسس جەتەكشiسi شولپان مۇحامەديەۆانى عانا كiنالi دەۋ اعاتتىق بولار ەدi. ەگەر سابيرامەن، ونىڭ اناسىمەن اڭگiمە بولعان ساتتە ۋچيليششە ديرەكتورى نيكولاي بارانوۆ كەلiپ، باسقا دا مۇعالiمدەرمەن بiرگە بار جاعدايدىڭ انىق-قانىعىنا جەتكەندە، قايعىلى جاعداي بولماس پا ەدi?!

ءسابيرا تۋرالى سول كەزدە جوعارعى كەڭەس كوميسسياسى ءوز ءسوزiن ايتتى. بiراق... سۋىق قارىعان جاۋقازىنداي جاس عۇمىر ەردiڭ – ەرi, ازاماتتىڭ – ازاماتى عانا شىدايتىن نار iستi ناحاق تا بولسا موينىنا الىپ، جارىق دۇنيەدەن سانالى تۇردە باز كەشتi.

قايسار قازاق قىزى ءسابيرا وسىنداي قاھارمان ەدى...

اسقار التاي، 

Abai.kz