Qazaqta «Týiesi joghalmaghannyng bәri aqyldy» degen tamasha maqal bar. Últymyz ýshin әdeby qazaq tili emes, tehnikalyq qazaq tili «joghalghan týiege» ainalghany qashan. KSRO kezinde odaqtas respublikalar ishinde tek qazaqtan, ózbekten, qyrghyzdan jәne týrkimennen bir nәrse jasyrylyp keldi. Ol «ana tilining ózge tilden sóz qabyldau mýmkindigin paydalanyp, әr saladaghy ghylymiy-tehnikalyq әm kәsiby terminderdi últshyldyqpen ilim-bilimge jatsynbay engizuge negiz bolatyn tól terminologiya». Endi qogham men biylik osy mәseleni jolgha qoiydyng ornyna últymyzdy mәdeniy-tehnikalyq úshpaqqa eshqashan shygharmaytyn jalghan «әdeby til» konsepsiyasyna sýiengen filologtardyng auzyna qarap otyr.

Qazaqtar-au, babalarymyz jylqy men týiening 1000 týstik atauyn múragha qaldyrghan bay tilge iyemiz deuden arylatyn kez keldi ghoy?  «Júrttyng bәri biluge tiyis mәshiynening bir búrauyn qazaqshagha beyimdelgen shet el sózimen sóiletuding ornyna sanauly til mamandary ghana biletin jylqy men týiening jalyna jabysushylardyng kózdegeni ne?» degen oigha qalyp kórdinizder me?

Au, aghayyn bizge әdeby til emes, últymyzdy әlemdik ghylym-bilimmen jaqyndastyratyn, dәl qazirgidey orys sózin qospay ana tilimizde ózara sóilestiretin «terminlogiyalyq til» kerek. Ádeby tildi aqyn-jazushylar, qazaq tili mamandary óz keregine jarata bersin! Bizge «Halyqaralyq termiyn» degen danghazamen belgili bir mamannyng «pәrtópiioniiynәni» «kýy sandyq» dep qalay bolsa solay audara salghany emes, ghylymy naqtylanghan, zanmen bekitilgen, qazaqsha aishyqtala tanbalanghan, sóileu tilimizge beyimdelgen ghylym-bilimning barlyq salasyn qamtityn «janashyl terminologiya» qajet.

Tamasha tehnikalyq bilimdi óz salasynyng mamany, ana tilin bir kisidey biletin ghalym belgili bir kәsipke qatysty oqulyq jazayyn dese, «әdeby til» konsepsiyasy qolyn baylaydy. Týp negizi latyndyq, grektik, europalyq terminderdi eriksiz orys tilinde qalay jazylsa, solay jazady. Ne purizmge úshyraghan eshkim týsinbeytin qoldanugha qauqarsyz, biraq terminkom bekitken jarymjan terminderdi qoldanugha mәjbýr bolady.

Qazaqsha termin qabyldau degen ony ana tilimizge qalay bolsa solay audaru emes, ony 28 dybystyq әuezemizge beyimdep qazaqshalandyru. Búryn oryssha jazylyp kelgen terminderdi ana tilimizdegi aityluyn qalyptastyryp, últtyq sóileu әuezemizge beyimdeu. Osy «terminologiyalyq» tәuelsizdikting bolmauynan, orys tildiler әli kýnge «qazaq tili qauqarsyz» degen jalghan teoriyany oilap tauyp, sәtimen kәdege jaratuda. Parlament sózin «Pәrlәmenit» dep jazsaq, ózge tildiler asylyp óle me?

Nege orys ózinshe qabyldaghan sózdi biz nege ózimizshe qabylday almaymyz??? Álde búghan audarmashy shtatyn ústaudy qosh kóretin orys tildi biylik kedergi bolyp otyr ma? Álde últymyzgha kerek «terminologiyalyq azattyqty», «әdeby leksikalyq nan tabushylyqqa» ainaldyrghan belgili bir top mýddeli me? Súraq kóp biraq naqty jauap joq. Nege?

Osy osaldyghymyzdy orys tildiler óz paydasyna sheship, «qazaq tili damymay qalghan» degendi jii aitatyn bolyp jýr. Oghan kóz jetkizu ýshin tómendegi «Kak zashititi kazahskiy yazyk y obrazovaniye?» maqaladan ýzindi keltirmekpiz. 

ANTIKAZAHSKAYa KAZAHIZASIYa

Popytky reshiti sushestvuishie problemy putem chisto administrativnogo stimulirovaniya – situasii toliko uhudshait. Priyvedennye vyshe dannye pokazyvaiyt, chto chinovniky slishkom uvlekaitsya chisto «nasionalinymi» aspektamy raboty y ignoriruit realinye problemy obrazovaniya.

Deystviytelino vedi proshe raportovati ob «iydeyno vernyh» merah, a ne reshati realinye problemy vysshego y srednego obrazovaniya. Sozdanie nasionalino-yazykovyh preferensiy v sfere gosslujby y dalineyshaya emigrasiya perspektivnoy molodejy v budushem priyvedet k padenii kvalifikasiy chinovnichestva i, sledovatelino, konservasiy problem.

V tekushem viyde politika «nasifikasii» ne zashishaet kazahskie yazyk y kulituru, a sozdaet risky ih marginalizasii, vytesneniya perspektivnoy molodejy vseh nasionalinostey za rubej. IYmenno na fone «nasifikasii» usililasi emigrasiya vypusknikov shkol v Rossii, SShA y Kitay.

Rechi ne toliko y ne stoliko o nekazahskom naselenii, chiu migrasii stimuliruit peregiby nasionalinoy politiki. Priyvedennaya vyshe statistika pokazyvaet, chto ottok molodeji, nastroennoy na prodoljenie obrazovaniya, ohvatyvaet v ravnoy mere kazahskoe y russkoyazychnoe naseleniye, prichem minimum polovina uezjaishih planiruit jiti y rabotati za graniysey posle okonchaniya ucheby.

V tekushem viyde eta politika v bolishey stepeny opasna dlya kazahskogo yazyka y kazahskogo etnosa. Dalee ona budet vesty k marginalizasiy yazyka y kulitury y vytesnenii za ee predely kvalifisirovannyh rabotnikov, osobenno tehnicheskih y estestvennonauchnyh spesialinostey.

V samyh pessimistichnyh prognozah cherez 5 - 7 let ona priyvedet k situasii, kogda industrializasiya strany budet realizovyvatisya preimushestvenno silamy sootechestvennikov, komandirovannyh rossiyskimy kompaniyami, prinyavshih inostrannoe grajdanstvo y vosprinimaishih poezdky na rodinu kak «nostaligicheskui komandirovku». 

ChTO DELAT?

Realinaya politika po ukreplenii nasionalinogo yazyka y kulitury doljna nachinatisya s sugubo pragmatichnyh mer.

Prejde vsego, neobhodima lokalizasiya obrazovatelinyh uslug, sozdanie na territoriy Kazahstana konkurentosposobnyh uchebnyh sentrov. Naibolee ochevidnyy y bystryy variant – otkrytie filialov rossiyskih vuzov, kotoroe neodnokratno predlagala Moskva, pry usloviy sozdaniya v nih «nasionalinyh fakulitetov», napriymer, pod nazvaniyem «Sentrov izucheniya Velikoy Stepiy».

Vtoroe neobhodima modernizasiya s oporoy ne na obsheiydeologicheskie dissipliny, a na injenernye y estestvennye predmety v privyazke k aktualinym zaprosam promyshlennosti. Ishodya iz nih nujno vystraivati programmu podgotovky kadrov. A krome togo – forsirovati razvitie sovremennyh sektorov IKT, yadernyh y biotehnologiy. Eto pozvolit zapustiti prosess formirovaniya novogo obrazovannogo klassa.

Nakones, neobhodimo otkazatisya ot podhodov, fragmentiruishih obshestvo po nasionalinomu y yazykovomu priznaku. V nastoyashiy moment Kazahstan preimushestvenno dvuhyazychen, y nujno otkazatisya ot popytok silovoy likvidasiy etogo formata. Usloviya dlya izucheniya inyh yazykov, vkluchaya angliyskiy y kitayskiy, nujno sozdavati, no eto zadacha – vtoroy ocherediy.

Seychas stoit zadacha predotvratiti marginalizasii kazahskogo yazyka, y v ee resheniy doljno pomochi russkoyazychnoe obrazovaniye, kotoroe nedalinovidnye chinovniky pytaytsya prevratiti iz soiznika v protivnika.

Týiin 

Terminologiyalyq qauqargha iyelik etu ana tilimizdi orys tiline tәueldilikten aryltady. Ári qazaqtar orys tili bolmasa, aram óledi degen pasyq pighyldan aryltady.

Tilding orys tildilerdi órshelene ýrgizetin barsha dauy qazaq tili óz últtyq kirme sózderden ghana túratyn terminologiyalyq tilin qalyptastyrghanda sheshiledi. Ári kirme sózding búryn terminkom tarapynan qabyldanyp ketken balamasynyng arasyndaghy ghylymy sinonimdik jaryspalyqta ornyghady. Búl terminlogiyalyq azattyq alu prosesin filologtar emes, belgili bir salanyn  mamandary ghana aqyr ayaghyna jetkizedi. Tek kirme sózderdi qazaqilyqpen qabyldaudan qashpauymyz kerek. Qazaqilanghan kirme sózderdi ózge últ ókilderi de týsinetinin de esten shygharmalyq!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz