Қазақта «Түйесі жоғалмағанның бәрі ақылды» деген тамаша мақал бар. Ұлтымыз үшін әдеби қазақ тілі емес, техникалық қазақ тілі «жоғалған түйеге» айналғаны қашан. КСРО кезінде одақтас республикалар ішінде тек қазақтан, өзбектен, қырғыздан және түркіменнен бір нәрсе жасырылып келді. Ол «ана тілінің өзге тілден сөз қабылдау мүмкіндігін пайдаланып, әр саладағы ғылыми-техникалық әм кәсіби терминдерді ұлтшылдықпен ілім-білімге жатсынбай енгізуге негіз болатын төл терминология». Енді қоғам мен билік осы мәселені жолға қоюдың орнына ұлтымызды мәдени-техникалық ұшпаққа ешқашан шығармайтын жалған «әдеби тіл» концепциясына сүйенген филологтардың аузына қарап отыр.

Қазақтар-ау, бабаларымыз жылқы мен түйенің 1000 түстік атауын мұраға қалдырған бай тілге иеміз деуден арылатын кез келді ғой?  «Жұрттың бәрі білуге тиіс мәшиненің бір бұрауын қазақшаға бейімделген шет ел сөзімен сөйлетудің орнына санаулы тіл мамандары ғана білетін жылқы мен түйенің жалына жабысушылардың көздегені не?» деген ойға қалып көрдіңіздер ме?

Ау, ағайын бізге әдеби тіл емес, ұлтымызды әлемдік ғылым-біліммен жақындастыратын, дәл қазіргідей орыс сөзін қоспай ана тілімізде өзара сөйлестіретін «терминлогиялық тіл» керек. Әдеби тілді ақын-жазушылар, қазақ тілі мамандары өз керегіне жарата берсін! Бізге «Халықаралық термин» деген даңғазамен белгілі бір маманның «пәртөпіионіинәні» «күй сандық» деп қалай болса солай аудара салғаны емес, ғылыми нақтыланған, заңмен бекітілген, қазақша айшықтала таңбаланған, сөйлеу тілімізге бейімделген ғылым-білімнің барлық саласын қамтитын «жаңашыл терминология» қажет.

Тамаша техникалық білімді өз саласының маманы, ана тілін бір кісідей білетін ғалым белгілі бір кәсіпке қатысты оқулық жазайын десе, «әдеби тіл» концепциясы қолын байлайды. Түп негізі латындық, гректік, еуропалық терминдерді еріксіз орыс тілінде қалай жазылса, солай жазады. Не пуризмге ұшыраған ешкім түсінбейтін қолдануға қауқарсыз, бірақ терминком бекіткен жарымжан терминдерді қолдануға мәжбүр болады.

Қазақша термин қабылдау деген оны ана тілімізге қалай болса солай аудару емес, оны 28 дыбыстық әуеземізге бейімдеп қазақшаландыру. Бұрын орысша жазылып келген терминдерді ана тіліміздегі айтылуын қалыптастырып, ұлттық сөйлеу әуеземізге бейімдеу. Осы «терминологиялық» тәуелсіздіктің болмауынан, орыс тілділер әлі күнге «қазақ тілі қауқарсыз» деген жалған теорияны ойлап тауып, сәтімен кәдеге жаратуда. Парламент сөзін «Пәрләменіт» деп жазсақ, өзге тілділер асылып өле ме?

Неге орыс өзінше қабылдаған сөзді біз неге өзімізше қабылдай алмаймыз??? Әлде бұған аудармашы штатын ұстауды қош көретін орыс тілді билік кедергі болып отыр ма? Әлде ұлтымызға керек «терминологиялық азаттықты», «әдеби лексикалық нан табушылыққа» айналдырған белгілі бір топ мүдделі ме? Сұрақ көп бірақ нақты жауап жоқ. Неге?

Осы осалдығымызды орыс тілділер өз пайдасына шешіп, «қазақ тілі дамымай қалған» дегенді жиі айтатын болып жүр. Оған көз жеткізу үшін төмендегі «Как защитить казахский язык и образование?» мақаладан үзінді келтірмекпіз. 

АНТИКАЗАХСКАЯ КАЗАХИЗАЦИЯ

Попытки решить существующие проблемы путем чисто административного стимулирования – ситуацию только ухудшают. Приведенные выше данные показывают, что чиновники слишком увлекаются чисто «национальными» аспектами работы и игнорируют реальные проблемы образования.

Действительно ведь проще рапортовать об «идейно верных» мерах, а не решать реальные проблемы высшего и среднего образования. Создание национально-языковых преференций в сфере госслужбы и дальнейшая эмиграция перспективной молодежи в будущем приведет к падению квалификации чиновничества и, следовательно, консервации проблем.

В текущем виде политика «нацификации» не защищает казахские язык и культуру, а создает риски их маргинализации, вытеснения перспективной молодежи всех национальностей за рубеж. Именно на фоне «нацификации» усилилась эмиграция выпускников школ в Россию, США и Китай.

Речь не только и не столько о неказахском населении, чью миграцию стимулируют перегибы национальной политики. Приведенная выше статистика показывает, что отток молодежи, настроенной на продолжение образования, охватывает в равной мере казахское и русскоязычное население, причем минимум половина уезжающих планируют жить и работать за границей после окончания учебы.

В текущем виде эта политика в большей степени опасна для казахского языка и казахского этноса. Далее она будет вести к маргинализации языка и культуры и вытеснению за ее пределы квалифицированных работников, особенно технических и естественнонаучных специальностей.

В самых пессимистичных прогнозах через 5 - 7 лет она приведет к ситуации, когда индустриализация страны будет реализовываться преимущественно силами соотечественников, командированных российскими компаниями, принявших иностранное гражданство и воспринимающих поездки на родину как «ностальгическую командировку». 

ЧТО ДЕЛАТЬ?

Реальная политика по укреплению национального языка и культуры должна начинаться с сугубо прагматичных мер.

Прежде всего, необходима локализация образовательных услуг, создание на территории Казахстана конкурентоспособных учебных центров. Наиболее очевидный и быстрый вариант – открытие филиалов российских вузов, которое неоднократно предлагала Москва, при условии создания в них «национальных факультетов», например, под названием «Центров изучения Великой Степи».

Второе необходима модернизация с опорой не на общеидеологические дисциплины, а на инженерные и естественные предметы в привязке к актуальным запросам промышленности. Исходя из них нужно выстраивать программу подготовки кадров. А кроме того – форсировать развитие современных секторов ИКТ, ядерных и биотехнологий. Это позволит запустить процесс формирования нового образованного класса.

Наконец, необходимо отказаться от подходов, фрагментирующих общество по национальному и языковому признаку. В настоящий момент Казахстан преимущественно двухязычен, и нужно отказаться от попыток силовой ликвидации этого формата. Условия для изучения иных языков, включая английский и китайский, нужно создавать, но это задача – второй очереди.

Сейчас стоит задача предотвратить маргинализацию казахского языка, и в ее решении должно помочь русскоязычное образование, которое недальновидные чиновники пытаются превратить из союзника в противника.

Түйін 

Терминологиялық қауқарға иелік ету ана тілімізді орыс тіліне тәуелділіктен арылтады. Әрі қазақтар орыс тілі болмаса, арам өледі деген пасық пиғылдан арылтады.

Тілдің орыс тілділерді өршелене үргізетін барша дауы қазақ тілі өз ұлттық кірме сөздерден ғана тұратын терминологиялық тілін қалыптастырғанда шешіледі. Әрі кірме сөздің бұрын терминком тарапынан қабылданып кеткен баламасының арасындағы ғылыми синонимдік жарыспалықта орнығады. Бұл терминлогиялық азаттық алу процесін филологтар емес, белгілі бір саланың  мамандары ғана ақыр аяғына жеткізеді. Тек кірме сөздерді қазақилықпен қабылдаудан қашпауымыз керек. Қазақиланған кірме сөздерді өзге ұлт өкілдері де түсінетінін де естен шығармалық!

Әбіл-Серік Әліакбар

Abai.kz