(Ómirhan ÁBDIMANÚLY - Ál-Faraby atyndaghy QazÚU qazaq әdebiyetining tarihy jәne әdebiyet teoriyasy kafedrasynyng mengerushisi, filologiya ghylymynyng doktory, professor)

(Ómirhan ÁBDIMANÚLY - Ál-Faraby atyndaghy QazÚU qazaq әdebiyetining tarihy jәne әdebiyet teoriyasy kafedrasynyng mengerushisi, filologiya ghylymynyng doktory, professor)

- Ómirhan Ábdimanúly, alghashqy saualymyzdy san úrpaqty ózining dauyl­­dy jyrymen, aldaspan ólen­derimen tәrbiyelep kelgen Qasym po­eziyasynyng qúdirettiligi jayynan bas­tasaq. Aqyn óz dәuirin aishyqty sózben órnektedi, kórkemdik-estetikalyq dengeyi joghary, tól әdebiyetimizding tariy­hynda qalatyn mәngilik tuyn­dylar jazdy. Shygharma­shy­lyq adamy ýshin eng ýlken baqyt búl kózi tirisinde ózine layyqty baghasyn alyp, qalyng oqyrmannyng qúrmetin sezinu bolsa kerek. Qasym aqyn kózi tirisinde shy­gharmashylyghyna layyqty baghasyn ala aldy ma?

- Qazaq әdebiyeti tarihynda Qasym ózine layyqty baghasyn ala alghan joq. Kózi tirisinde de, qaytys bolghannan song da. Mening oiymsha, qazaq әdebiyeti әr jarty ghasyr sayyn keremet aqyndardy dýniyege әkelip otyrdy. Asanqayghydan bastasaq, biraz aqyndar shyghady. Árqaysysy bir-bir beles. My­salgha alatyn bolsaq, XVIII ghasyrdaghy jy­rau­larymyzdyng barlyghy myqty. Tegeurindi. Sózderi jalyndy. Alayda solardyng ishinde Búqar jyraudyng orny erekshe. HIH gha­syrdyng basyn alatyn bolsaq, Dulat ta, Shortanbay da, basqa da myqty aqyndar bar. Biraq Mahambetting jóni bólek. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyn alynyz, ol kezde de óz dengeyindegi aqyndar boldy. Degenmen Abaydyng óresi, shoqtyghy biyik. Endi HH ghasyrgha keleyik. Ghasyr basynda ghalamat, súrapyl aqyndar boldy. Al shyndap kelsek, Maghjannyng aqyndyghy basym. Súltanmahmút ta aryndy aqyn, alayda ómirden erte ketip qaldy. Sәbit Múqanovtyng «Abay - aqyldyng aqyny, Maghjan - aqynnyng aqyny» dep ait­qany bar ghoy. Búghan eshkim talasa almaydy. HH ghasyrdyng ekinshi jartysyna auyssaq, әriyne, birden Qasym Aman­jolovty aita­myz. Ábdilda da, Syrbay da qanday quatty aqyndar. Soghystan keyingi buyn. Biraq Qasym jyrynyng salmaghy basymdau. Sebebi Qasym óz dәuirining býkil bolmysyn jý­reginen ótkizip, sony óleng qylyp syghyp shyghardy. Ol qoghamdyq ómirding shyndyghyn jazdy jәne ony ónerdegi shyndyqqa ainal­dyrdy. Al Qasymdardan keyingi tolqynnyng ishinde ózgeshe ólenderining bolmysymen dara­lanyp shyqqan aqyn - Múqaghali. Tólegen, Júmeken, Qadyr, Tú­manbay aqyn­dar­dyng әrqaysysynyng óz erekshelikteri bar. Qadyr - oidyn, Tólegen - tebirenistin, Júmeken - tereng filo­sofiyanyn, mәnnin, al Túmanbay - sezimning aqyny. Alayda sol erekshelikterding barlyghyn Múqaghaly óz boyyna jinay bilgen.

Endi Qasym nege óz dәuirinde layyqty baghasyn ala almady degenge keleyik. Negizin­de, әdebiyetshiler qauymy Qasymnyng ke­remet aqyn ekenin bildi.

- Tek әdeby qauym ghana baghalady ma sonda?

- Ádeby qauymmen qatar, júrtshylyq ta onyng baghasyn, aqyndyq quatyn bildi, sezdi, tamsandy. Óitkeni Qasym jarq etip shyqty. Qazaq poeziyasy aspanynda Qasym ólenderi jasynday jarqyldady. Tógilip túrdy. Ál-Faraby aitady ghoy: «Aqynnyng ýsh týri bar. Birinshisi - aqyn bolugha talpy­nyp, eliktep jýretin aqyn. Ekinshisi - boyyn­da bar kishken­tay ghana daryndy óleng jazudyng býkil amal-әdisterimen kórkem­dep, keremet tuyndy jasap shygharady. Ekeui de myqty aqyngha ainala­dy, alayda olar tuma talanttar emes. Al naghyz aqyn - búl túnba tabighattyng ózinen jaralghan aqyn» dep. Men Qasymdy osy ýshinshi topqa jatqyzamyn. Qasymdy Qúday aqyn qylyp jaratqan. Ol jazayyn dep jazbaydy ólendi, arghy jaghyndaghy tylsym dýnie jazghyzady. Ne jazsa da, tógilip týsedi. Qinalmay jazady. Dәl osynday erekshelik Múqaghalida da bar. Ekeui de ólendi oinap otyryp jazghan siyaqty. Qinalyp, oilanyp, tolghanyp, jazghanyn óndep otyrmaghan sekildi. Alayda óleng olardyng tereng tebirenisinen tuady. Búl - Allanyng olargha bergen erekshe syiy. Ólendi kýshenip jazbaydy, jýrekten shygharady. Mine, Qasym osynday qúdiretke iye.

Qasymdy óz qatarlastary, dostary qatty qúrmettedi, syilady. Alayda Qa­symnyng tikminezdiligi, key sәtte iydeologiyagha qighashtau kep, qarsy sóilep qalatyn kezderi jii bolghan. Aqyn bolghan song ýndemey qala almaydy. Osynday sәtti onyng baqtalastary jaqsy paydalandy. Bәri de Qasymnyng talantyn qyzghanudan bastalghan. «Ár kәl­lәda bir qiyal» demekshi, menmendik basym bolghan song bәri ózin Qasymmen tenestirdi, qatar qoydy. Sondyqtan olar Qasym­nyng kemsh­iligin tizbelep otyrdy. Degenmen aqyn­dy qarapayym oqyrman jaqsy bagha­lady. Tamsanyp oqydy. Osy kezde-aq Qasymnyng qúdiretti aqyn ekendigi aitylyp qalyp jatty. Biraq súrapyl iydeologiyalyq mashina - kenestik biylikting janynda qarapayym halyqtyn, oqyr­mannyng pikiri eskerilmedi.

Múqaghalidyng baqyty - ol ómirden ótken song barlyq shyndyq ashyldy. Ol aqyn retinde, azamat retinde, jalpy, túlgha retinde ózine tәn tolyq baghasyn aldy. Al Qasymgha tiyistini aita almadyq. Qasym tirisinde de, pәniyden ozghan song da onyng darynyn, kórkemsózdegi qúdiretti talant ekendigin tolyq jarqyratyp kórsete almadyq. Birinshiden, Qasym ómirden erte ótti. 1955 jyl - halyqtyng soghystan keyin janadan ense kóterip, esin endi jiya bastaghan kez. Sol kezding ózinde Qasymdy zertteuge bet búrghandar boldy. Biraq ta 1958-59 jyldary Sәken Seyfulliyn, Iliyas Jan­sýgirov syndy úly talanttarymyz aqtaldy. Elding de, ghalym bitkenning nazary birden sol jaqqa audy. Jalpy, qazaq eliktegish halyqpyz ghoy. Jappay soghan bet búrdyq. Tuma talant, ghalamat aqynymyz óstip tasada qalyp qoydy. 1970 jyldary, bizding student kezimizde Qasym qayta dýrk etip kóterildi. «Ózim turaly», «Darigha, sol qyz», «Aqyn ólimi turaly anyz» syndy ólen-poemalary elding auzynda jýrdi. Konsert bolsyn, jastar jiyny bolsyn Qasymnyng ólenderi mindetti týrde oqylyp jatty. Sóitip, qaytadan halyqtyng Qasym shygharmashy­lyghyna degen qyzyghushylyghy artty. Ony kótergen - aqyndardyng ózderi. Múqaghalidyng «Qasym olay bolmasa, nesi Qasym, Qasymnyng basqalardan mysy basym» degen óleninen bastap, jas bóriler, jas talanttar halyqtyng yqylasyn Qasymgha búrdy. Sol kezende janadan shyqqan otty aqyndardyng basynda basqa emes, osy Qasym túrdy. Sóz Qasymnan bastalyp, Múhtar Shahanovtan ayaqtaldy. Qazaq әdebiyeti tarihynda sol 1970 jyldary súmdyq órleu boldy, oqyrman­nyng poeziyagha degen qúshtarlyghy artty. Qasym endi ghylymy túrghyda zertteledi dep jýrgende Alash arystary ashyldy. 1980 jyldardyng ayaghynda, Tәuelsizdikting basyn­da elding bәri alash­tanushy, ahmettanushy, әlihantanushy bolyp kóringisi keldi de, Qasym taghy da úmyt qalyp qoydy. Sәkendi de, Sәbitti de ysyra bastadyq.

- Sonda tarihtyng aqtandaq betin arshyp alamyz dep ekinshi bir ardaq­tymyzdy, arysymyzdy joghaltyp otyrdyq pa?

- IYә, ókinishke qaray, solay boldy. Qolamtada jatqan shoqty ýrleuimiz kerek edi. Onyng qyzuy, jyluy keremet, alayda ýrleseng ol laulap janatyn edi ghoy. Óki­nishke qaray, bizding ghalymdarymyz merey­toygha júmys istep ketti. Ózderining ataqtaryn tezirek shygharghysy keldi.

Qasym ózining beretinin tolyq bere almady. Ózi aitpaqshy, «Kenimdi keudemdegi jaba túrdym, Azyraq әure bolyp jótel­menen» degendey, jazatynyn jazyp bit­pedi. Oghan mýmkindik bolmady.

- Siz Qasym shygharmashylyghyna biraz zertteu jasadynyz. Belgili bir túlghany terenirek tanyghan sayyn onyng belgisiz syrlary ashyla týsedi emes pe, Qasym Amanjolovty siz qay qyrynan tanydynyz?

- Men Qasymdy qazaq әdebiyetindegi lirikalyq poeziyanyng Maghjannan keyingi atasy dep bilemin. Qasym poeziyasynyng bir keremeti - syr men sezimning toghysuy. Áriy­ne, búl kezde Maghjan jabyq taqyryp bola­tyn. Halyq ony әli oqymaghan, tú­shynbaghan edi. Osy Maghjandaghy ghalamat dәstýrdi poeziyagha Qasym әkeldi. Búl - birinshiden.

Ekinshiden, onyng azamattyq pozisiyasy. Ol qazaq poeziyasyna azamattyq ruhty alyp keldi. Ótkir oi, ótkir pikir, azamattyq ústanym Qasymnyng ólenderinde aiqyn tanylyp túrady. Taysalmaytyn, jýrekti, jalyndy sózder. Qasym poeziyasynyng súlu jyrdan qúiylghan tas mýsindey bolatyn­dyghy osy. Ólenderinde sezim bar, syr túnyp túr, oiy ashyq. Men Qasymdy osy eki qyrynan tanydym desem de bolady.

- Agha, halyq jýregindegi túlghanyng jarqyn isin, mәngilik tuyndysyn gha­syrdan-ghasyrgha, úrpaqtan-úrpaqqa jalghau - búl irgeli ghylymnyng qalypta­suymen ghana mýmkin bolady emes pe. Osy rette «Qasymtanudyng proble­malary qanday?» degen saual tuyndap otyr...

- Esmaghambet Smayylovtyng «Óleng jәne ómir» degen Qasym turaly ýlken ma­qalasy bar. Qasymnyng ómiri, shyghar­mashy­lyghy turaly eng alghash ret ashyq jazghan - osy kisi. Keyinnen Ábdilda Tәji­baev, Múhamedjan Qarataev, Serik Qira­baevtar zerttedi. Al qasymtanuda sýbeli enbek jasaghan Túrsynhan Ábdirah­manova boldy. Qasym Amanjolov poe­tikasynan doktor­lyq dissertasiya qor­ghady. Osy disser­tasiyada búl kisi Qasymnyng qazaq әdebiyetine ózgeshe lep әkelgen aqyn ekendigin dәleldep shyqty. Onyng tiline, kórkemdik dengeyine, aqyndyq әlemine jaqsy taldau jasady. Al keyinnen Qaraghandyda biraz ghalymdar Qasymdy zertteu obektisine ainaldyrdy. Sosyn Beken Ybyrayym Qasymdy jaqsy zerttep jýr. Songhy kezderdegi shoqtyghy biyik zert­teu dep osy Bekenning enbegin aitugha tiyispiz.

Alayda, qarap otyrsaq, keyingi tolqyn­nan aqyn shygharmashylyghyn ghana emes, onyng túlghalyq bolmysyn týpkilikti, jan-jaqty zerttep jýrgen gha­lym­dardy kórip túrghan joqpyz. Adami, azamattyq, aqyndyq bolmysy tolyq ashyl­may, onyng qoghamdaghy ornyn anyq­tamay, zertteu óz dәrejesinde dep aitugha kelmes. Sondyqtan da qasymtanu prob­lemasy desek, onda aldymen aitarym, aqynnyng túlghalyq bolmysyn tolyq ashu­dyng kýrdeli mәsele­lerin aitqan bolar edim. Alla qalasa, osy qyrkýiek aiynyng ayaghyna qaray bizding QazÚU-de Qasymnyng 100 jyldyghyna oray halyqaralyq kon­ferensiya ótkizbekpiz. Sonda qasymtanudyng problemalary jan-jaqty kóteriledi dep oilaymyn.

- Kenesting kesiri kóbinese shyghar­mashylyq adamdaryna tiydi desek ar­tyq aitqandyq bolmas. Qatang sen­zura, tyrnaq astynan kir izdeu - әsirese sóz ónerimen auyrghan jandargha auyr tiydi. Búl qasiretten Qasym da qashyp qútyla almady. Onyng ólenderining tekstolo­giyalyq ózgerui, óndelui turaly ne bilesiz?

- Aqynnyng 90 jyldyghy qarsanynda bolsa kerek, onyng eki tomdyq jinaghy shyqty. Sol eki tomdyqta barlyghy qalpyna keltirildi dep oilaymyn. Áriyne, Qasymnyng ólenderi otty, jalyndy edi. Tipti sol kezenning ýnimen qabyspay jatatyn jerleri de boldy. Kezinde iydeologiyagha da, sayasatqa da jaqpaytyn sózder men oilardy shy­gharushylar kýzep, týzep, ózgertip otyrghany shyndyq. Alayda onyng bәri Tәuelsizdik kezeninde óz ornyna keldi dep oilaymyn.

- Ómirhan agha, Qasymnyng «Shyn­ghystauda» degen óleni bar. «Aghasy aqyndardyng tughan jerge, Biz keldik inilik bir mindetpenen» dep Abay auy­lyna barypty. Qasym Abaydy ózine ústaz tútqan sekildi...

- Abay auylyna Qasym birneshe mәrte barghan sekildi. Ózi arnayy jeke barghan, mereytoyyna da bardy. Óitkeni ózi de Semeyde birneshe jyl túrdy, oqyp bilim aldy emes pe. HH ghasyrdyng basynda Abaydy Maghjan «hәkim», Súltanmahmút «aqyndar­dyng payghambary», Shәkerim «ústaz», Ahmet «bas aqyn» dep atady. Sol sekildi Qasym ózining baghasyn, aqyndyq biyigin bildi, Abaydy ózine ústaz tútty, shygharmashylyq dos sanady. Sondyqtan da ol Abaydyng basyna tәu etuge bardy.

«Abaygha aitarym» óleninde aqyn:

Abay dese Abaysyn,

«Qalyng eling - qazaqty», - dep jyr­lady. «Abay dese Abaysyn» degen sózinde-aq úghatyn adamgha birtalay syr jatqandyghyn anghartady emes pe?!

- Aqynnyng «Jambyl toyynda» degen poemasy jayly aragidik bir pikirler aitylyp qalyp jatady. Osy poema joghalghan desedi. Ony tabu mýmkin be? Bәlkim, múraghattardyng birinde saqtalghan shyghar. Qansha degenmen ol da aqyn múrasynyng bir bólshegi sanalady ghoy?

- Ras, 1938 jyly Qasym «Jambyl toyynda» degen poemasynan ýzindi oqydy degen pikirler bar. Biraq ótirik aityp qaytemin, óz basym ony tappadym, kór­medim. Bәlkim, basqa múraghattarda saqtalghan boluy mýmkin. Biraq Qasymnyng 1946 jyly jazghan «Jambyl» degen óleni bar. Búl óleninde aqyn Jambylgha aman­dasa barghan­dyghyn jazady. Jambyldyng aqyndyghyn keremet baghalaydy. «Esimde, dәl osydan on jyl búryn, Bos tastap jýrgen kezim oy shylbyryn, Aqyndyq aspanynan qaldym kórip, Jarq etken aq jambyday Jambyl jyryn» dep jyrlauy - búl Jambyl jyryna berilgen ýlken bagha dep esepteymin. Al eger de janaghy atalghan «Jambyl toyynda» poemasy jas zertteushilerding izdenisimen tabylyp qalyp jatsa, núr ýstine núr, al tabylmaghan kýnde de Qasymnyng útylatyn eshtenesi joq. Óitkeni Jambyldy qalay qúrmettegeni, onyng shygharmashylyghyn qalay ýlgi tútqany bizge belgili. Jazba әdebiyetining úly túlghasy - Abaydy da, halyq auyz әdebiyetining úly ókili, Asanqayghylardan bastalghan jyraulyq ónerding kózi tiri jalghasy - Jambyldy da Qasym jaqsy týsindi. Qal-qadarynsha baghalady.

- Aqtanger aqyn Ghafu Qayyrbekov «Qasym - últtyq aqyn» dep aityp ketken edi. Búl pikir әli ózining manyz­dylyghyn joyghan joq pa? Súraghym kelgeni, Qasym poeziyasynyng qúdiret­tiligi әli osy túghyrynda túr ma? Onyng ólenine degen halyqtyng sýiispenshiligi joghalghan joq qoy...

- Últtyq aqyn degendi biz qalay týsinemiz? Kenestik kezende «týri últtyq, mazmúny sosialistik» degen úran jeteginde kettik. Sondyqtan qoghamdyq bolmysty jyrlauymyz kerek dep úrandattyq. Sosia­listik qogham, kommunistik iydeyany basty nazarda ústadyq. Al últty jyrlasang - últshyl atandyrdy. Al Qasym aghysqa qarsy jýzdi. Óz últynyng sóz asylyn, oy asylyn, qadir-qasiyetin, dәstýr-saltyn boyyna sinirip, osynday jauhar qasiyetterdi shygharmashylyghynda jarqyratyp kórsete bildi. Qasymdy sondyqtan últtyq aqyn dep baghalady.

Jalpy, shygharmashylyq adamyn, aqyn-jazushylardy olardyng ómir sýrgen qoghamyn tanyp-bilmey jazghyrugha bolmaydy. Mysaly, Sәken Seyfullindi últtyq aqyn deuge bola ma? Áriyne, bolady. Meyli ol kenesti jyrlasyn, sosializmdi ólenine qossyn. Alayda aqyn da adam ghoy. Esesine, ol últynyng qajetine jaraytyn qanshama dýnie qaldyrdy. Óz últynyng úghym-tany­mynda oy terbep, mún-múqtajyn jýregimen qabylday alsa, barlyq asyl qasiyetterin sezinip, osynyng bәrin ózining tuyndylarynda kórsete bilse, nege biz ony últtyq aqyn demeymiz?! Naghyz aqyn eshqa­shan iydeolo­giyagha qúl bolmaydy.

Qasym ónerding barlyq týrine jetik boldy. Muzykalyq aspaptyng bәrinde oinady. Búl - Qúdaydyng barlyq ónerdi bitik-bitik etip bir jangha bergendigi. Eger Qasym qalasa, úly muzykant bolar edi, keremet әrtis te shyghatyn edi, әlemdi auzyna qaratqan ghalamat kompozitor bolu da qolynan keler edi. Alayda ol ózining ruhyna tirek etip, túghyr etip aqyndyqty tandady. Basqa ónerin osy aqyndyghyn shyndaytyn, sezimin úshtap otyratyn demeushi kýsh retinde paydalandy.

Qasymnyng til baylyghy halyqtyng dәstýrli sóz ónerining túnbasynan terilip alynghan. Mәselen, onyng Núrpeyis Bay­ghaninge arnaghan jyry bar. Ol Núrpeyisting jyryn tyndap tanghalghan. Áriyne, arnau jazghysy kelse, «Núrpeyis aqyn keremet eken» dep óleng jaza beruine bolatyn edi. Biraq ol: «Alysqa bir kóz salyp, Asqar biyik tau kórdim. Asqar taudan josylghan, Aghyl-tegil sel kórdim. Aqqu úshyp, qaz qonghan, aidyn shalqar kól kór­dim», - dep jyrlady. Núrpeyis - halyq auyz әdebiyetining jarqyn ókili. Sondyqtan da Qasym ózining tebirenisin qalypqa salmay, búrynghy jyraulyq dәstýrmen jetkizdi. Mine, qanday keremet últtyq sóz marjandary, tendessiz teneuler! Qasymnyng sezimi men syry últtyq sezimmen úshtasyp jatty. Ony barlyq ólenderinen angharugha bolady. Sondyqtan da Qasym halyqtyng jýreginen eshqashan joyylmaq emes. Qazaq jer betinde ómir sýrse, Qasym әr qazaqtyng jýreginde jattalyp jatady. Qazaqtyng Qasymgha degen sýiispenshiligi eshqashan joghalmaydy. Qasym әr jyrynda qazaqtyng oiyn aitady, qazaqtyng sezimin jetkizedi, qazaqtyng namysyn sezdiredi.

- 1940 jyly jazghan «Súltanmahmút turaly balladasynda» Qasym aqyn eki jas jigitting qabir basynda aitysyp kele jatqandyghyn suretteydi. Biri aqynnyng ólmegendigin, onyng qazaqpen birge mәngi jasaytyndyghyn, ójet jyrlary keng dalany sharlap ketkendigin aitsa, ekin­shisi qabirge aqynnyng ózimen birge jyrlarynyng da kómilgendigin aityp boy bermeydi. Balladanyng týiini Súltanmahmúttyng qabirden túryp, jalyndy jyryn oqyp jýrip ketken­digimen ayaqtalady. Osy jerde mynanday oy keledi: sol 40-jyldardyng ózinde-aq Qasym «halyq jauy» atanghan Alash arystaryn saghynyp, olardyng kýnderding kýninde aqtalyp shyghatynyna, qalyng qazaghymen qayta qauyshatyndyghyna sengen sekildi...

- Qasym aqyn aldaghy kýndi boljay bildi. Qazaghy amanda ózining de, jyrlary­nyng da eshqashan úmytylmaytyndyghyn, ólmeytindigin sezdi. Sol siyaqty kýnderding kýninde Maghjannyng da, Súltanmahmúttyng da, Alash arystarynyng da aqtalyp shygha­tyndyghyna, halqymen qayta qauyshatyn­dyghyna, jazghan enbekteri qazaqtyng keregine jaraytyndyghyna imanday sendi. Ol Alash arystarynyng shygharmashylyghymen óte jaqyn tanys boldy. Súltanmahmút turaly aitu sol kezende tek Qasymnyng ghana qolynan kelgen úly is edi.

- Demek, Qasym Alash arystarymen jaqyn aralasty dep oy týyimizge negiz bar ma? Qansha degenmen ol 1924-1930 jyldary Alash qalasynda (Semey) әueli internatta, sosyn tehnikumda oqydy.  Alash kósemderimen onyng jaqyn aralasuy, pikir almasuy bek mýmkin ghoy?

- Búlay dep aita almaymyn. 1925 jyldan bastap Alash arystaryn qudalay bastady. Ýsh-tórt jylda birazynyng shy­ghar­mashylyghyna tyiym salyndy. Alayda Qasym olardyng shygharmashy­lyghymen jaqsy tanys boldy. Qasym Semeyge barghan kezinde bala bolatyn, Alash ardaqtylary­men sóilesetindey dengeyde bolghan joq. Al ol eseyip, on-solyn tanyghanda arystarymyz­dyng birazyn qudalap, halyqtan jyraqtatyp әketken edi.

- «Amanjol Raqymjannyng Qasy­mymyn, Men qalghan bir atanyng ghasy­rymyn» degen aqyn óz jayyn ózi aitugha tyrysty. Osy alty jylgha juyq jazylghan ólendi formasyna qarap «ayaqtalmay qalghan poema» deytinder de bar. Búl pikir qanshalyqty shyndyqqa janasymdy?

- Qasym әuelgide búl ólenning taqyrybyn «Syr» dep qoyghan. 1948-54 jyldar aralyghynda jazyldy. Basqagha emes, óz-ózine aitqan syry ghoy. Esmaghambet Smayy­lovtyng zertteuinde osy óleng turaly ai­tylghan. «1954 jyldyng qyrkýieginde Qasym maghan osy ólendi oqyp berdi. Egilip otyryp tyndadym. «Keremet eken, biraq osy ólim degendi nege kóp aitasyz?» - dedim. Sonda Qasym: «Esmaghambet, meni kórip otyrsyn. Kónilimdi nege aldaysyn?» - dedi. Bәrin de ózi sezip otyrghanday edi», - deydi. Aqyn jan syryn aityp qalghysy keldi. Qasym 1951 jyly 12 ólen, 1952 jyly - 7, 1953 jyly - 9, 1954 jyly tórt óleng ghana jazghan eken. Ózining sónip bara jatqan­dyghyn aqyn jan-jýregimen sezindi.

Búl ólennen aqynnyng azamattyq túlghasyn, adamy quanyshy men qayghysyn, syrly sezimi men qúpiya syryn, bylaysha aitqanda, Qasymnyng adamdyq bitimi men aqyndyq bolmysyn bar qyrynan tanimyz. Ásirese, aqynnyng ólenge ózgeshe qúrmetpen qarauy - onyng úly maqsatyn aiqyn tanytady:

Ókinben men de bir kýn ólemin dep,

Ózimmen birge ólmesin ólenim dep.

«Ózim turaly» óleni adamnyng ruhany jan dýniyesin tereng ashady. Ol - jeke taghdyr mәselesin kórkem jinaqtau, óz dengeyine kótergen filosofiyalyq lirika. Múnda bәri bar - órshildik, taghdyrdan taryq­qandyq, ólenining ólmestigine sengen senim, ómirding kýngeyi men kólenkesin tarazylaghan shyndyq. Olar aqynnyng dýniye, tirshilik turaly tanym-tolghanysyn aiqyn­daydy.

- Songhy saualym bolsyn, agha, biz nege Qasymnyng aqyndyq mektebi jayly jaq ashpaymyz osy?

-    Dúrys. Qasymnyng mektebi jayly kóp aitylmaydy. Al endi siz myna qyzyqqa qaranyz. 1960 jyldardyng ayaghy, 70-jyldardyng basynda әdebiyetke «jyl qúsynday jylylyq әkelgen» buynnyng bәri - Qasym mektebining ókilderi. Múqaghali, Júmeken, Múhtar, Qadyr, Túmanbay, Saghy taghy da basqa qaptaghan kil talanttar - Qasymnyng jyrymen susyndaghan, sonyng mektebin kórgen aqyndar. Olar Qasymnyng jyrymen shabyttandy. Sonday-aq ózderimen birge Qasymdy da óz túghyryna kóterdi. Bir anyq nәrse, búl - Qasym mektebining týlekteri qazaq poeziyasyn biyikke kóterdi. Shoqjúldyz bolyp jandy.

- Saliqaly súhbatynyzgha raqmet.

ALAShQA AYTAR DATYM...

Qadyr aqynnyng «Talantty tirisinde baghalandar» degen bir sózi bar. Keremet aitylghan. Áriyne, basqalargha tәn qazaqtyng da jaqsylyghy men jamandyghy bar. Alayda bizdi bir tilek, bir jýrek qylatyn birligimiz jetispey jatady. Últtyq túrghyda oilaytyn sanamyz jetilmey jatyr. Biz kózi tirisinde talanttarymyzdy týsine almaymyz. Týsinemiz-au, biraq týsingimiz kelmeydi. Abay 44 jasynda nege jylady? «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úiqy sergek» dep. Bar-joghy 44-tegi Abaydyng jýregi nege qariyanyng jýregindey qan jylap túr? Maghjan men Qasymdy da óz kezinde týsinbey qor qylyp aldyq qoy. Súltanmahmútty da, tirisinde Múqaghalidy da úshpaqqa shygharmadyq. Sondyqtan da endi bizge asyldarymyzdy der kezinde ardaqtap, talanttarymyzdy uaqytynda týsinetindey tәuelsiz sana kerek.

Avtor: Darhan Beysenbekúly

http://alashainasy.kz/person/26961/