Jyl sayyn  Parlamentte ýkimetting jәne respublikalyq budjetting atqaryluyn baqylau  jónindegi esep komiytetining respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esepteri tyndalyp, bekitiledi.

Sol dәstýrmen Mәjilisting jalpy otyrysynda   2008 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esepteri bekitildi. Búl esepting biylgha «Ýlgi eter» ashy sabaghy bar ma? Tilshimiz osy mәsele tónireginde oy órbitedi.
Jyldaghy әdetpen Qarjy ministri Bolat Jәmishev negizinen budjetting atqaryluynyng ondy jaqtaryn bayandasa,   esep komiytetining tóraghasy Omarhan Óksikbaevtyng bayandamasy oryn alghan kemshilikterge qúryldy.

Jyl sayyn  Parlamentte ýkimetting jәne respublikalyq budjetting atqaryluyn baqylau  jónindegi esep komiytetining respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esepteri tyndalyp, bekitiledi.

Sol dәstýrmen Mәjilisting jalpy otyrysynda   2008 jylghy respublikalyq budjetting atqaryluy turaly esepteri bekitildi. Búl esepting biylgha «Ýlgi eter» ashy sabaghy bar ma? Tilshimiz osy mәsele tónireginde oy órbitedi.
Jyldaghy әdetpen Qarjy ministri Bolat Jәmishev negizinen budjetting atqaryluynyng ondy jaqtaryn bayandasa,   esep komiytetining tóraghasy Omarhan Óksikbaevtyng bayandamasy oryn alghan kemshilikterge qúryldy.

Kәsipkerlikting shyghyny 81 mlr.tenge
2008 jylgha arnalghan respublikalyq budjetting kýrdeli ekonomikalyq jaghdayda  iske asyrylghanyn eshkim de joqqa shygharmaydy.  Jalpy, 2008 jylghy budjet týsimi 3 trillion 330 milliard tenge, shyghysy 3 trillion 658 milliard tenge qúrap, tapshylyghy 327,5 milliard tenge shamasynda boldy.
Ishki baqylau jónindegi ortalyq uәkiletti organ  830 baqylau is-sharalaryn jýrgizip,  64,2 mlrd. tengening qarjylyq tәrtip búzu faktisi anyqtaldy. Onyn  51,1 mlrd.tengesi budjet qarajatyn orynsyz paydalanu boyynsha;  11,1 mlrd. tengesi tiyimdi paydalanbau boyynsha; 349,5 mln. tengesi nysanaly paydalanbau boyynsha. 
Esep komiytetining tóraghasy Omarhan Óksikbaev óz sózinde  budjettik baghdarlama әkimshileri josparlau prosesindegi kemshilikterdi joymauyna baylanysty respublikalyq budjet 17 ret naqtylanyp, týzetilgenin atap kórsetti. Al, búl óz kezeginde  salyqtyng azayyp, memleket mindettemelerining uaqytynda oryndalmau qaupin kýsheyte týspek. Mәselen,  2008 jylghy qazanda respublikalyq budjetting qosymsha naqtylanghanyna qaramastan, negizgi salyqtar boyynsha jyldyq jospar  oryndalmady. Anyqtap aitqanda, qosymsha qún salyghy  jospary - 109,4 mlrd. tengege, korporativtik tabys salyghy - 23,8 mlrd. tengege, aksizder 3,1 mlrd. tengege oryndalmaghan.
Ári budjetti naqtylau barysynda osy salyq týrleri  kemitilgen  bolatyn. Búl jerde  qarjy daghdarysy men tauar naryghyndaghy súranystyng tómendeuining әseri boldy degenmen, sebep ol ghana emes. Ol sebepter ne degenge keletin bolsaq, esep komiytetining baghalauynsha, Ýkimet respublikalyq budjet týsimderining artuy ýshin barlyq mýmkin rezervterdi paydalana almaghan.  Ol qanday rezervter?
Birinshiden,  salyq salynudan tabysty jasyru tәsilderining biri jalghan kәsipkerlikting etek aluy. 2009 jylghy 1 qantargha respublikada 378 túlgha jalghan kәsiporyn dep tanylghan. Búdan budjet  qosymsha qún salyghy boyynsha 29 mlrd. tenge,  korporativtik tabys salyghynan 52 mlrd. tengeden astam  ziyan shekti. Jalghan kәsipkerlikten shekken jalpy shyghyn 81 mlrd. tengeden asyp otyr.
Ekinshiden,  2009 jylghy 1 qantargha salyqtar boyynsha bereshek 81,0 mlrd. tengege jetti jәne ol 2007 jylmen salystyrghanda 1,7 esege ósti.
Ýshinshisi salyq tekserulerining sapasyn arttyrugha qatysty. Jyl sayyn salyq qyzmetteri orasan aiyppúldar men ósimpúldar eseptegenimen, 2009 jylghy 1 qantargha tekseru aktileri boyynsha qosymsha eseptelgen býkil bereshekting (ol 299 mlrd. tenge) tek 4,6 payyzy ghana óndirilip alynghan.
Ýkimetting salyqtyq jәne kedendik týsimge  tiyisinshe baqylau jasamay, liyberaldy salyq sayasatyn jýrgizuinen respublikalyq budjet kirisi aitarlyqtay shyghyngha úshyrady. Mysaly, 2007 jyly Qazaqstan alys shet elderge shygharylatyn múnay ónimderining eksportyna kedendik baj salyghyn engizdi. Búl rette TMD elderine shygharylatyn eksportqa baj salyghy salynbaytyn bolghandyqtan, ol elderge múnay ónimderin әketu 35 ese úlghayghan.
Al, osy múnay ónimderin Qazaqstannyng qatysuynsyz alys shet elderge qayta eksporttaghan kezde budjetting shyghyny 11 mlrd. tengeden asyp ketpek.

Baghdarlama bar, baghdar joq 
Ótken jyly budjetti naqtylau kezinde halyqtyng әleumettik әl-auqatyna qatysy joq barlyq shyghys týrlerin qysqartu mindeti qoyylghanmen, kóptegen funksionaldyq toptar boyynsha shyghystar ósken. Mәselen, ekonomikanyng keybir sektorlaryndaghy shyghystar 3 ese artsa, túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyqtaghy shyghystar 2 payyzgha, densaulyq saqtaudaghy әleumettik shyghystar 20 payyzgha qysqardy.
Mәselen, ýsh memlekettik jәne on ýsh salalyq baghdarlamanyng tiyimdiligine baqylau jýrgizu kezinde jýielik sipattaghy kóptegen kemshilikter men olqylyqtar anyqtaldy. Esepti kezende sonyng biri  túrghyn ýy qúrylysyn damytudyng memlekettik baghdarlamasynyng iske asyryluy tekserilip, 21,7 mlrd. tengening zang búzushylyqtary anyqtaldy. Demek  júrtshylyq ýshin ipotekalyq nesiyeleuge jәne túrghyn ýy qúrylys jiyntyghyna qol jetkizudi qamtamasyz etu mindeti  oryndalmaghan.
Nesiyege berilgen 42 mlrd. tenge budjet qarajatyn qayta investisiyalau mindeti jýzege asyrylmady. Qúrylys infraqúrylymyn damytu baghdarlamasy jýzege aspady. Sonday-aq, baqylau-taldau is-sharalarynyng barysynda orta jәne shaghyn kәsipkerlikti damytu jónindegi jedel sharalar baghdarlamasyn iske asyru kezinde 11 mlrd. tengege juyq qarjynyng negizsiz júmsalghany anyqtaldy. Búl baghdarlamagha jauapty  Industriya jәne sauda ministrligi bolyp tabylady.
Al, Shyghys Qazaqstan oblysynyng Semey qalasynda ekologiyalyq jýieni qorghau baghdarlamasyn iske asyru shenberinde 2005-2008 jyldary aghyndy sular biologiyalyq tazartu stansasynyng qúrylysyna 1,7 milliardtan astam tenge júmsalghan. Alayda, ol josparlanghan uaqytynda paydalanugha berilmegendikten, ónirding ekologiyasyna eleuli týrde ziyan  kelude. Osyghan úqsas jaghday Qyzylorda qalasynda da oryn alghan. Onda paydalanugha beru mәselesi sheshilmegendikten, qúny jarty milliard tengeden asatyn dәl osynday stansiya 4 jyldan beri júmys istemey túr.
Esep komiytetining tekseruleri kezinde keybir ministrlikterding belgili bir baghdarlamalardy jýzege asyru barysynda bólingen qarjyny ondy-soldy shashyp, orynsyz júmsaghany belgili boldy. Sonyng biri ýilestirushi Ádilet ministrligi bolyp tabylatyn qylmystyq-atqaru  jýiesin odan әri damytudyng 2007-2009 jyldargha arnalghan baghdarlamasyn 2008 jyly jýzege asyrugha kózdelgen  12,5 mlrd. tengening 8,3 mlrd.tengesi júmsalghanmen, is-sharalar josparyndaghy 37  tarmaqtyng altauy oryndalmaghan jәne alty tarmaghy ishinara ghana oryndalghan. Eng bir soraqysy sol qylmystyq-atqaru jýiesining obektilerin monitoring jasap, qajettilikke qaray salu mýldem eskerilmegen. Mysaly, Shymkent qalasynda 550 adamdyq tergeu izolyatoryn paydalanu  51,3 payyz qúraydy. Soghan qaramastan  860 adamgha arnalghan izolyator salynyp otyr. Onyng paydalanyluy  26 payyz ghana. Sonda deymiz, jana izolyator ne ýshin salyndy?   Baghdarlamany ýilestirushi ministrlikting oilaghany ne boldy eken, ә? Oryn alghan kemshilik búl ghana emes.  2007-2008 jyldary ýsh týzeu mekemesinde janartu júmystary ayaqtalmaghan. Sonyng saldarynan 4,5 mlrd. tenge tiyimsiz júmsalghan. Múnymen qosa janartu júmystarynyng merzimin úzartu obektilerding qymbattauyna alyp keledi.
Pavlodar qalasynda 2004 jyldan beri «Himprom» aksionerlik qoghamynyng óndiristik korpustaryn erekshe rejimdegi 1500 oryngha arnalghan týzeu koloniyasyna ainaldyru júmystary jýrgizilude. Búl júmystargha  3,9 mlrd. tenge bólingen. Qazirgi kezde qúrylys-montaj júmystarynyn  60 payyzdayy oryndalghan. Áuelgi jobalau kezinde jer asty ghimarattary men ýi-jaylaryndaghy sudy  aghyzu júmystary eskerilmegendikten, qosymsha jobalau jasalyp, oghan  5 mln. tenge tólengen. Ári obiektini saludyng aitarlyqtay qymbattaytyny boljanuda. Jalpy alghanda, baghdarlamada kózdelgen nәtiyjelerge qol jetkizuding auyly tym alystap ketip otyr.
Osylay baghdarlamany ýilestirushi ministrlikterdin   budjet qarjysyn paydalanugha anau-mynau isim barmen qarauy sozylmaly «dertke» ainalyp ketkendey. Sebebi ol «dertten» aiyqtyrudyng sharasy jasalyp, súralmaydy. Súralmaghan song qaytalana beredi. Osyghan әbden etimiz ýirenip alghan siyaqty.
Jalpy, memlekettik jәne salalyq baghdarlamalardyng tiyimdiligin baqylaudyng nәtiyjesi boyynsha mynaday qorytyndy shygharugha bolady. Baghdarlamalardy iske asyru barysynda jauapty memlekettik organdar tarapynan basqarudyn, esepke alu men baqylaudyng keshendi tetigi bolmaghan.

Últtyq bank ay qaraghan ba?  
Bәzbir memleketter daghdarystan shyghudyng jolyn izdep, azdan da, kópten de ýnemdeudi oilap, bas qatyryp jatsa, bizding elde ol joq-au, sirә. Daghdarystan shyghudan góri  qara bastyn   qamyn kýitteuden asa almay jatqan jayymyz bar. Mәselen, osy bir qiyn kezde de jinaqtau zeynetaqy qorlaryna qol salmaugha, ony saqtaugha kýsh salynghanmen, sol qorlardyng basynda otyrghandardyng qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq bolyp, týieni týgimen tolghamay jútyp otyrghan jayy bar kórinedi. Al, elimizde 15 jinaqtau zeynetaqy qory bar desek, onyng biregeyi -- «MJZQ» jinaqtau zeynetaqy qory. Memleket aktivterining tiyimdi paydalanuyna jýrgizilgen baqylaudyng barysynda 2007 jyly onyng kiristeri 6,2 payyz tómendegenine qaramastan әkimshilik shyghystar  30 payyzdan asyp ketkeni anyqtalyp otyr. Qor tóraghasynyng ailyq jalaqysy 1 mln. tengeden assa, orynbasarlarynyng jalaqysy - 856 myng tenge. Múnymen qosa jyldyng qorytyndysy boyynsha qordyng ýsh basshysyna   75,5 mln. tenge syiaqy berilgen. Qor basshylyghy qyzmetkerlerining issapar shyghystary  men úyaly baylanys shyghystaryn óteu normalary joghary belgilenip otyrghan.
Ákimshilik shyghystardyng ósui taza paydanyng azangyna alyp keldi. Osyghan baylanysty respublikalyq budjet kirisine 1 mlrd. tengeden astam qarjy týspegen. Qor salymshylardyng qate ashylghan jeke zeynetaqy shottary sanyn azaytu júmystaryn tiyisti dengeyde jýrgizbey keledi. Olardyng sany -  2008 jyly 1 qantar boyynsha 3970,8 mln. tengeni qúraytyn  686 myng adam. Sonyng saldarynan zeynetaqy jasyna jetken keybir salymshylargha jinaqtalghan qarjydan tólemder jýrgizilmeydi. 
Esep komiytetining tekseru qorytyndysyndaghy múnday derekterge bas shayqaghan Mәjilis deputaty Viktor Rogalev  qor basshylarynyng jalaqysynyn  múnshalyqty joghary boluynyng negizi ne ekenin,  budjet kirisine týspegen 1 mlrd. tengeden astam qarjynyng qalay qaytarylatynyn jәne múnday betimen ketushilikke kim jauap beretinin súrady. Búl súraqqa jauap bergen Qarjy ministri Bolat Jәmishev:
- «MJZQ» jinaqtau zeynetaqy qory - memlekettik jinaqtau zeynetaqy qory. Memlekettik ýlesti Últtyq bank basqarady. Birinshiden, barlyq zeynetaqy qorlary basshylarynyn  jalaqysy jalpy zeynetaqy qyzmeti naryghyndaghy  tabys esebinen qúrylady. Onyng kólemi býgingi kýngi barlyq zeynetaqy qorlaryndaghy ortasha kólemnen aspaydy. Al, zang búzushylyq bolghan joq. Óitkeni qarjy narqyn retteu men qadaghalau agenttigi jәne qarjylyq úiymdar barlyq zeynetaqy qorlarynyng zeynetaqy jinaqtarynan alynatyn aqshanyng kólemin baqylap otyrady, - dey kelip, negizinen mәselening bar ekenin, ony Últtyq bankting aldyna qoyylatyndyghyn bildirdi.
Múnday jauap súraq iyesinen búryn Mәjilis Tóraghasyn qanaghattandyra qoymasa kerek. Shydamay ketken Tóragha:
- Búl jerde tózimdilik kórsetuge bolmaydy.  Bolat Bidahmetúly, zeynetaqy qorynyng tabysy, payda azayda, salyq týspeude, sóite túra ózderine asa ýlken kólemde jalaqy belgileydi, syiaqynyng kólemi  - 75 million! Múny mýldem basqasha atau kerek, - dep qaldy.
Osydan keyin ghana ministr myrza nazargha alynyp, tiyisti sheshim qabyldanatynyn aitsa, jauapty tolyqtyrghan esep komiytetining tóraghasy Óksikbaev myrza:
- Býgin barlyq aksionerlik qogham «Aksionerlik qogham turaly» Zandy basshylyqqa alady.  Olardyng menshik týri - jeke menshik. Diyrektorlar kenesi sheshim qabyldaydy. Ol zandy bolyp tabylady. Memlekettik paket jýz payyz memleketting qolynda bolghan jaghdayda osy aksionerlik qoghamdardy reglamentteu turaly birneshe ret úsynys jasaghan bolatynbyz. Ókinishke oray olay jasalmady, - dep, qor tóraghasynyng qyzmetinen bosatylghanyn jetkizdi.
Búl jerde mәsele zeynetaqy qory basshysynyng ornynan bosatyluynda ghana emes. Ol alaryn aldy, jeytinin jedi. Biraq bәrin zanmen alyp, zanmen jegen bolyp otyr. Sondyqtan múrtyn balta shappaydy. Demek, mәsele bizding zanymyzda bolyp otyr. Keybir zandardy Ýkimet kýnde bolmaghanmen, jyl sayyn ózgertip jatady. Al, esep komiytetining úsynysyn eskerip, «Aksionerlik qogham turaly» Zangha nege ózgerister men tolyqtyrular engizbeske? Álde qazirgi núsqasy aksionerlik qoghamdargha  ghana emes, Ýkimetting ózine de paydaly ma eken? Al, Últtyq bank qayda qarady eken?

Transfertter tiyimdi paydalanylmaydy
Jyl sayyn respublikalyq budjetten ónirlerge bólinetin transfertterding údayy ósip keledi. 2008 jylghy respublikalyq budjetten ónirlerge 1,0 trillion tengeden astam transfertter baghyttaldy. Búl 2007 jylmen salystyrghanda 333 mlrd. tengege artyq. Osy kezende jergilikti budjetter kirisi 15 mlrd. tengege tómendegen.
Býgingi tanda jergilikti budjetter kirisindegi transfertterding ýlesi jekelegen ónirlerde 70 payyzdan asady. Búl belgili bir dәrejede әleumettik-ekonomikalyq mindetterdi sheshude ónirlerding respublikalyq budjetting kiris bóligining atqaryluyna tәueldiligin tuyndatady.
Óz kezeginde jýrgizilgen tekseruler osy transfertterdi ónirlerding kóbinese negizsiz jәne tiyimsiz paydalanyp otyrghanyn kórsetti. Ákimder búl qarajattardy ózderining imidjdik baghyttaryna paydalanugha jol bergen.
Tekseru jýrgizilgen ónirlerde nysanaly transfertter boyynsha qarjylyq búzushylyqtar 16 mlrd. tengeden asyp otyr.
Mysaly, 30 jyl búrynghy zertteu arqasynda Ontýstik Qazaqstan oblysynda salynyp, memlekettik komissiya qabyldap alghan, qúny 1,4 mlrd. tenge túratyn Kentau-Týrkistan toptyq su qúbyry sumen jabdyqtau kózining bolmauyna baylanysty paydalanylmay keledi. Osyghan úqsas faktiler Qyzylorda jәne Atyrau oblystarynda da anyqtaldy.
Batys Qazaqstan oblysynyng keybir auyldarynda jýzdegen million tenge túratyn su qúbyry jelileri sudyng bir tekshe metri 60-558 tenge aralyghyndaghy joghary tarifke baylanysty paydalanylmay keledi. Al, Oral qalasynda osy sudyng baghasy nebәri 19 tenge.
Osy keltirilgen faktiler budjet ótinishterin qaraghanda jәne qarajatty bólu barysynda osynday obektilerdi saludyng tiyimdiligi men ekonomikalyq oryndylyghy jan-jaqty zerdelenbeytinin kórsetedi.

Qarjy - esepshottarda qaytarylyp jatyr
- Ýkimetting daghdarysqa qarsy sharalarynyng oryndaluy qalay? degen súraqqa keler bolsaq, birinshi kezektegi is-qimyldar josparyn jýzege asyru ýshin 2007 jyldyng sonynda jәne 2008 jyldyng basynda respublikalyq budjetten 367 mlrd. tenge bólindi. 2009 jylghy 1 qantargha sol qarjynyng 204 mlrd. tengesi iygerilgen,  qalghany subektilerding shottarynda jatyr.
Qúrylys obektilerin qarjylandyru shemasynyng kóp buyndylyghy men kýrdeliligi, kreditting qaytaryluyn qamtamasyz etu ýshin  kepildikterding talap etilui jyljymaytyn mýlik naryghyndaghy problemalardy sheshuge bólingen qarajattyng tiyimsiz paydalanyluyna alyp kelude. Mysaly, osy maqsatqa 2007 jyldyng sonynda Astana men Almaty qalalaryna bólingen 95 mlrd. tengening 51 payyzy ghana iygerilgen.
2009 jylghy 1 qantargha osy qarajattyng 31,7 mlrd. tengesi «Samúryq-Qazyna» AQ-nyng aghymdaghy shottarynda,  15,6 mlrd. tengesi ekinshi dengeydegi bankterding depozitterinde jatqan.
2008 jyly ýkimettin, Últtyq bankinin, qarjylyq qadaghalau agenttigining birlesken is-qimyldar josparyn iske asyru ýshin respublikalyq budjetten bólingen 677,5 mlrd. tenge biylghy jyldyng 1 qantaryna tolyq iygerilmegen.
Osy atalghan faktiler әlemdik qarjy daghdarysy jaghdayynda depozitke salu tәuekelining joghary boluyna baylanysty, qarjy instituttary men holdingiler budjet qarajatyn aghymdaghy esepshottarda ústaudy jón sanaytynyn kórsetedi.

Aqsha bolghanmen... 
Songhy jyldary respublikada azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etuge respublikalyq budjetten eleuli qarajat bólinude. Alayda agroónerkәsiptik keshendi jedeldetip damytugha bólingen qarajat  tiyimdilikpen  iygerilmeude.
15 mlrd. tenge túratyn 8 iri investisiyalyq jobany iske asyru jónindegi is-sharalar belgilengen merziminde bastalmady. Investisiyalardyng ónirlerding damu perspektivalaryn eskermey bólingenin «QazAgro» últtyq holdingining qyzmetin taldau jәne baghalau kórsetip otyr.  Ekonomikalyq jәne әleumettik túraqtylyq pen azyq-týlik qauipsizdigin  qamtamasyz etuge jәne agroónerkәsiptik keshenning basym salalaryn damytugha ýkimet rezervinen 41,8 mlrd. tenge bólindi, onyng ishinde «QazAgro» aksionerik qoghamynyng jarghylyq kapitalyn úlghaytugha   23,2 mlrd. tenge berildi. «QazAgronyn» bólingen qarjyny paydalanuyna onyng birden-bir aksioneri ýkimet tarapynan da, budjettik baghdarlama әkimshisi Auyl sharuashylyghy ministrligi tarapynan da tiyisti baqylau jasalmaghandyqtan,  10,9 mlrd. tenge boyynsha zansyzdyq oryn alghan. 
Auylsharuashylyq shiykizatynyng salynyp jatqan obektilerining útymdy ornalaspauy ónimdi qayta óndeu men óndiru mýmkindikterining arasynda sәikessizdik tuyndatuda. Mәselen, Aqmola oblysynda quaty tәuligine 110 tonnadan astam et óndeytin 110 kәsiporynnyng quaty  8 payyz, sýt óndeytin 31 kәsiporynnyng quaty 10 payyz ghana paydalanylady. Basqasha aitqanda, oblysta 100-den astam et óndeytin, 20-dan astam sýt óndeytin kәsiporyn   júmyssyz túr.
Soghan qaramastan, osy ónirde esepti jyly salynyp bitui tiyis iri sýt-et keshenining qúrylysy  bastalmaghanmen,  764 mln. tenge qarajat tolyghymen merdigerding esepshotyna týsken. Múny bәri shaghyn jәne orta biznesti damytugha, ekonomikanyng naqty sektoryn, sonday-aq agroónerkәsiptik keshendi qoldaugha baghyttalghan budjet qarajatyn paydalanudan nәtiyjesi kýtkendegidey bolmay, sonyng saldarynan, ónirler jetkilikti dengeyde damymauda.
Osyghan baylanysty 2009 jylghy budjetti atqaru kezinde jәne odan keyingi jyldardaghy budjetterdi qalyptastyru barysynda memlekettik qarjy aktivterining júmsaluyna qatang baqylaudyng asa manyzdy ekeni taghy da atap kórsetildi. Biraq respublikalyq budjetting atqaryluy turaly ýkimet pen esep komiytetining esepteri bekitilgen son, aitylghannyng bәri jylda aitylghan jerinde qalyp qoishy edi.  Taghy da solay bolyp jýrmese..

.

Rәzigha Ásheeva

«Qazaqstan Zaman» gazeti 18 mausym 2009 jyl