Qazir qazaq jerindegi mektep tarihy taqyrybyn zertteushiler tarapynan qaghys qalyp kele jatqan bir mәsele bar. Ol – qazaq bilim oshaqtarymen birge elimizdegi tatar jәne ukrain mektepterining jabylu tragediyasy. Búrynghy Semey oblysyndaghy audandardaghy tatar jәne ukrain bastauysh mektepterining 1950 jyldary shaghyn auyldardy ontaylandyru kezindegi jabyluyna qatysty az-kem әngime estigenimiz bar. Endi osy tragediyany aragha 50 jyl salyp, eki-ýsh qabatty mektep ghimaratynda 10-15 bala ghana oqityn orys tildi ónirlerdegi bilim oshaqtary bastan keship otyr. Tipti, Semey, Óskemen qalasynda bala sany az bolsa da, jabylmay otyrghan orys tildi mektepter barshylyq. Olardy eki kezekpen oqityn qazaq mektepterine beru mәselesine osy qalalardyng zeynetker belsendileri tas-duan tosqauyl bolyp keledi. 

Endi elimizding Shyghysy men Soltýstigindegi orys tildi mektepterdi jabyludan saqtap qalu ýshin osy oblystaghy bilim basshylary kózboyaushylyqqa baryp otyr. Osy kóz boyaushylyqty boldyrmaudyng aldyn alu ýshin ne isteu kerek? Búl ónirdegiler qazaq mektebin ashu dese at-tondaryn ala qashady. Al, ala qashatyndardyng kóshin ózimizding orys tildi qandastarymyz bastap otyr. Shyghys pen Soltýstikting qytymyr qysy osy aimaqqa kóship kelip qonystanatyn Ontýstiktegi aghayyndargha klimattyq jaqtan óte auyr soghady. 

Jaqynda tatar jәne ukrain bastauysh mektepterining 1950 jyldary shaghyn auyldardy ontaylandyru kezindegi jabyluyna kuәger bolghan qart ústaz óz oiyn ortagha salyp, jabyludyng az-aq aldynda túrghan eki-ýsh qabatty bilim ghimarattaryn saqtap qaludyng ózindik iydeyasymen bólisken edi. Jәne óz aqsaqaldyq arzu armanyn «Abai.kz»-ge jariyalauymyzdy ótindi. Ári ózining «Qazaqstan – kópúltty memleket» degen konsepsiyagha qarsylyghyn «Azattyghy ýshin ata-baba qany tógilip, otarshyldyq zardabynan ashtyqtan sýiegi kómilgen jerdi tәuir túrmys izdep qanghyp kelgen basqa últqa qalay qiyamyn» dep bildirdi.

Aqsaqaldyng aituynsha, Qazaqstan – 1950 jyldan bastap, monoúlttyq memleketke ainala bastaghan el. Elimizde KSRO kezinen tórt iri diasporagha (orys, úighyr, ózbek jәne tәjik) óz ana tilderinde bilim alu ýshin tughan til-әdebiyeti jәne tól tarihynan, respublikanyng memlekettik tilin oqytudan basqa pәnderden bólek birynghay odaqtyq oqu baghdarlamasy jasalynyp berilgen edi. Qazaq memleketi de atalghan diasporalardyng últtyq mektepterin jappay, qayta tap KSRO kezindegidey olargha jaghday jasap jatyr. Biraq osy ana tilinde qinalmay bilim alatyn diasporlardan bólek, óz balalaryn tek orys mektepterine beretin dýngen, kәris, ukraiyn, tatar, sheshen-ingush syndy qarasy birqydyru az sandy últtar bar. Dýngenning artynda – qytay tili, kәristing artynda – kәris tili, ukraindardyng – óz movasy bar jәne RF últtyq biregeyligi ýshin kýresuden bas tartpaytyn tatar, sheshen-ingush halyqtary bar. Olardyng әr qayysysynyng elimizdegi ýles salmaghy 50 men 300 mynnyng yaghny bir nemese bir jarym millionnyng ar jaq ber jaghy. Jiyny 300 mynday mektep jasyndaghy bala osy últtardan shyghyp otyr. Ári sany az bolsa, tәuelsiz Kavkaz memleketteri Gýrjistan, Ármeniya jәne Ázerbayjandardyng oqu jasyndaghy shәkirtteri ýshin qos tildi qazaq mektep-gimnaziyalary qajet-aq.

Biz memlekettik tildi mansúqtap, tek ózge tilde bilim beretin aqyly bilim oshaqtaryn mýldem jabuymyz kerek. Bere me aghylshyn-qazaq tilinde, nemis-qazaq tilinde, qytay-qazaq tilinde, kәris-qazaq tilinde aqyly bilim beretin bolyp memlekettik bilim liysenziyasyn alsyn. Bir qatelik qos tildi aqyly  bilim beruge orys tilin qosaqtau. Men orys mektebi jabylsyn demeymin, ol birynghay qazaq-orys mektebine ainalyp, oghan balama retinde orys tilinsiz oqytatyn qazaq jәne ózge últ mektepteri ashylsyn deymin. Tura bir otar elde ómir sýrgendeymiz. Qazaq mektebining ózge últtar ýshin qos tildi bolyp ashyluy ómir talaby. Osyny sheshe alsaq, Týrkimenstandaghyday «naghyz orys mektebi ýshin onda taza etnikalyq orystar ghana oqysyn» degen talapty qoya alamyz. Búl seksenge kelip selkildegen últshyldyng sandyraq sózi emes, qayta qazaq, tatar, ukrain mektepterining jabylu tragediyasyn óz kózimen kórgen jannyng ómirden týigen ónegesi. Kórshi RF tól mektebi bar últtar 9 jyl ana tilinde bilim alsa, 10-11 synyptardy tek orys tilinde ghana oqidy. Biz nege tap osylay istemeymiz? 10 men 11-di tek qazaqsha oqityn bolsa, bәri tilimizdi mengeruge kýsh salar edi.

Jәne óz basym oqu jylyn 1 qyrkýiekten bastaghangha qarsymyn. Qystyng ýsh aiynda bizding ónirde jóndi sabaq bolmaydy. Balada qaydan bilim bolsyn? Ári mektep kómirin jaqpay ekonomdaytyn, mektebi atqoraday suyq  diyrektorlarymyz da barshylyq. Sabaq elimizde 25 nauryzda bastalyp, 25 jeltoqsanda bitse degen ústazdyq armanym da joq emes. 

Qart ústaz bir kýrsinip, osy qazaq-ózge últ tilinde bilim beru problemasyn eskermey otyrghan Qazaqstan halqy Assambleyasyn bir sybap aldy. «Óz derbes memleketi joq: dýngen, tatar, sheshen-ingush siyaqty últtargha qazaq tildi intellektualdy aralas mektep-internattardy jabyludyng az-aq aldynda túrghan mektepter negizinde ashyp berudi jolgha qoysa, onda óz mәdeniyetin qazaqqa tanytatyn bolashaq audarmashylar men ghalymdardy ómirge әkelip, ózge últty qazaqtandyrudy jolgha qoyar edik. Ári onda bilim alghan shәkirt qazirgidey orystanbay óz ana tilin ardaqtap, óz tuyp-ósken elining naghyz patrioty bolar edi-au!»,- dedi. 

Jastardy múghalimdikke oqytyp jatyrmyz. Olar keyin júmys taba almaydy. Eger jabyludyng az-aq túrghan mektepterge jan bitetin bolsa, maman ústaz barady. Onymen birge óz ana tilinde bilim alamyn degen basqa últtyng shәkirti de barady. 

Shyghys pen Soltýstikte jәne orysy basym iri qalalardy túratyn qazaq qana emes, ondaghy az últtar da jappay orystanyp jatyr. Búl – el bolashaghy ýshin  ýlken qauip! Al, orystanu prosesi jýrip jatqan aimaqtaghy auyldyq jerlerde mektepter qanyrap jatyr. Ony tek qos tildi (qazaq-sheshen, qazaq-dýngen, qazaq-tatar, qazaq-ingush) intellektualdy mektep internattaryn ashu arqyly sheshe alamyz. Ári búghan ana tilin úrpaghyna ýiretkisi keletin atalghan últtardyng ókilderi de qarsy bolmaydy. 100 payyz qoldaryn kóterip qoldaydy. Onyng ýstine 10-15 bala ghana oqityn mektepterge memleket qyruar aqsha bólip keledi. Demek qarjy jaghy tabylady. 

Aqsaqal elimiz egemendik alghan son, Ukraina, Gýrjistan, Ármeniya, Ázerbayjan jәne Ontýstik Koreyamen diplomatiyalyq qarym-qatynas ornatty. Qazaq-ukraiyn, qazaq-gýrji, qazaq-әrmen, qazaq-әzerbayjan jәne qazaq-kәris mektep-liyseylerin osy eldermen mәmilege kele otyryp ashugha bolady degen oiyn algha tartty. Búghan naqty dәlel Týrik-qazaq liyseylerining әleuetti jәne odan tәlim alghan shәkirtterding qazirgi el basqarudaghy iygi isteri. Endi osy ýrdisti jana baghytta damytuymyz kerek. Jeke últtyq mektebi joq diasporalardy orys mәdeniyetinen jәne orystanu ýrdisinen alystatu ýshin qazaq tili negizinde óskeleng úrpaghyn ana tilining uyzyna jarytu memleketti qúrushy últ retindegi asyl paryzymyz. Tilimizding ózge últtardyng arasynda damymay otyrghan sebebi qazaq-ózge últ qos tildiligine baghdar ústanbauymyzdan. 

Osy mәsele sayasy partiyalar, mәjilis deputattary jәne QHA tarapynan ózining ong sheshimin tapsa, Soltýstik pen Shyghystaghy bala sany az mektepterdi saqtap qalamyz. Mysaly 1996 jyly 57 myng túrghyny bolghan ShQO Boroduliha audanynda dәl qazir 36 myng adam ghana túrady. Endi 5 jyldan keyin osy audandaghy 34 bilim oshaqtaryna birinshi synypqa bar-joghy 250 shәkirt qana barady. 2026 jyly 150 bala mektep tabaldyryghyn attaydy. Audanda tek Jezkentting qos mektebi, Dmitriyevka, Zenkovka, Amanov atyndaghy, Áuezov atyndaghy, Novopokrovka, Ostrovskiy, Boroduliha qazaq mektebi, Korostely jәne Jana Shýlbi orta mektepteri syndy 11  bilim ordasy ghana әr synyptaghy 20-25 bala sanyna jauap bere alady. Al qalghan 23 bilim oshaghynyng keybirining 5-10 shәkirti bar eki-ýsh qabatty ghimarattary kele-kele talan-tarajgha úshyraydy. Júrty azyp-tozyp kóshedi.

Búl ShQO orys tildi ónirlerindegi bir audannyng ghana basyndaghy kep. Osy bastan shәkirtter internatta jatyp oqityn qos tildi qazaq intellektualdyq mektepterin ózge últtar ýshin ashuda qolgha aluymyz kerek. Oghan dayyn qarajat ta, ústaz da, ghimaratta bar. Tek qazaq biyliginde osyny jýzege asyratyn qúlyq bolsyn deyik. 

Aty-jónin atamaudy ótingen qazynaly qartpen birge ózge últtargha arnalghan qos tildi qazaq mektebining bolshaghyna oy jýgirtip bir jasap qaldyq. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz