Barlyq úly halyqtar ana tilining manyzy men rólin jaqsy biledi. M.Haydeggerdi tyndayyq: "Til degenimiz bolmys túraghy. Adam til mekeninde ómir sýredi. Oishyldar men aqyndar - osy mekendi qyrghy qorghaushylar. Til degenimiz bolmystyng ózining aiqyn-tylsym qúbylysy. Til degenimiz bolmys ýii, osynda adam ózin ekzistendiredi, óitkeni, bolmys aqiqatyn ayalay kele, ol oghan tiyesili".

Resey Preziydenti D.Medvedev 6 mausym A.S.Pushkinning tughan kýni - orys tili kýni tamasha oy aitty: "Til - últ genomy". Reseyding birinshi basshylary ghana emes, júbaylary da orys tili, orys mәdeniyetining kósegesin kógertip, shapqylap jýr. Bizde bәri kerisinshe. Mysaly, bizdegi biylikke de, baylyqqa belshesinen batyp otyrghan T.Qúlybaevtyng birde-bir ret qazaqsha sóilegenin kórmedik. Áste, T.Qúlybaev ózining milliardtaryn qay tilde sanaydy eken? Eger ol orys tilinde sanasa - aqshasynyng bәri Reseydiki, eger aghylshyn tilinde sanasa - AQSh-tiki, al qazaq tilinde sanasa - ózining tapqany. Aqsha da tildi jaqsy kóredi. Qasiyetti qazaq jeri, Qazaqstan jeri qoynauyndaghy Mendeleev tablisasyndaghy barlyq elementter de qazaq tilinde "sóileuge" mindetti. Álemning bar týpkirinde zang osylay.

Barlyq úly halyqtar ana tilining manyzy men rólin jaqsy biledi. M.Haydeggerdi tyndayyq: "Til degenimiz bolmys túraghy. Adam til mekeninde ómir sýredi. Oishyldar men aqyndar - osy mekendi qyrghy qorghaushylar. Til degenimiz bolmystyng ózining aiqyn-tylsym qúbylysy. Til degenimiz bolmys ýii, osynda adam ózin ekzistendiredi, óitkeni, bolmys aqiqatyn ayalay kele, ol oghan tiyesili".

Resey Preziydenti D.Medvedev 6 mausym A.S.Pushkinning tughan kýni - orys tili kýni tamasha oy aitty: "Til - últ genomy". Reseyding birinshi basshylary ghana emes, júbaylary da orys tili, orys mәdeniyetining kósegesin kógertip, shapqylap jýr. Bizde bәri kerisinshe. Mysaly, bizdegi biylikke de, baylyqqa belshesinen batyp otyrghan T.Qúlybaevtyng birde-bir ret qazaqsha sóilegenin kórmedik. Áste, T.Qúlybaev ózining milliardtaryn qay tilde sanaydy eken? Eger ol orys tilinde sanasa - aqshasynyng bәri Reseydiki, eger aghylshyn tilinde sanasa - AQSh-tiki, al qazaq tilinde sanasa - ózining tapqany. Aqsha da tildi jaqsy kóredi. Qasiyetti qazaq jeri, Qazaqstan jeri qoynauyndaghy Mendeleev tablisasyndaghy barlyq elementter de qazaq tilinde "sóileuge" mindetti. Álemning bar týpkirinde zang osylay.

"Ayghyr shapty, baytal tapty" - sening onda ne júmysyng bar deui mýmkin. Degenmen, eger tanerteng Astanada Aqorda týshkirse, týsten keyin býkil Qazaqstan týshkirmey me? Eger elimizde barlyghyna Preziydent jauap berse, ol memlekettik tilge de jauap berui kerek. Qazaq biyligining til sayasatynda "әiteuir bir nәrse bolyp qalmasa edisi", dәrmensizdigi, qorqaqtyghy, shorqaqtyghy ózegindi órtep, әbden namysqa tiyip boldy. Qazaqstanda túratyn 23% orystar til jaghynan kemistik kórmesin dep, "orys faktorynan" ólerdey qorqatyn qazaq biyligi qazaq tilining qoldanysyn jasandy týrde tejep, býkil qazaqty ruhany qúldyqta ústap otyr.

Qazaqtardyng "tәuelsizdikte" túrghanyna 20 jyl boldy, biraq til tәuelsizdiginsiz eshqanday da halyq ta, memleket te bolmaydy, qazaqtar әli kýnge deyin óz ana tilining ayasynda ómir sýre almay jýr. Endi elimizding 20 jyldyq mereytoyyna Biylik maqtanady kep: «ruhany salada biz ýlken jetistikterge jettik, til damyp jatyr, qansha qazaq mektebin ashtyq, "mәdeny múrany" úryp qoydyq, eshqashan qazaq múny, "óidóit" búryn kórmegen». Biylik halyqtan alshaqtaghan, eldegi shyndyqty  bilmeydi, bilgisi de kelmeydi. Elding kóbi negizinen orys tilinde sóileydi, biylikting sózimen aitsaq: "bәrine týsinikti tilde". Tanqalarlyq jaghday - qazaq sany ósken sayyn, oryssha sóileytinderding qaralary kóbengde, al qazaq mektepteri kóp ashyla bastaghan siyaqty edi, biraq joghary oqu oryndarynda oryssha oqityn qazaq qaptap jýr. Biyl 1 qyrkýiekte  Almatynyng bir mektebinde birinshi orys synybyna qabyldanghan 74 balanyng 65-i qazaq eken ("Jas Alash"). Mine, qazaqtyng ózindik sanasynyng "óskeni". Masqara!

Jiyrma jyl ishinde Qazaqstanda qazaq tilin bilmeytinimen qoymay, ózining qazaq bolyp tughanyna, ózining úsqyny aziattyq ekenine namystanatyn, kemsinetin jas bútaqtar payda boldy. Masqara bolghanday, әli kýnge deyin tolyq qazaq tilindegi bir telekanal (Qúdaygha shýkir "Qazaqstan" telekanaly) asha almay otyrmyz, jiyrma jylda jiyrma kanal ashu kerek edi.

Jylpos orys Yu.Kirisiyanov ("Argumenty y fakty") mysqyldap: "Qazaq aghayyndar, sizderge qazaq tilinde sóileu men jazugha, qazaq әdebiyetin oqugha kim kedergi bolyp jýr?" dep súraq qoyady. Jauaby onay: qazaq biyligi qazaq tili men ruhynyng "kór qazushysy", búl aqiqy shyndyq. Álemde ózin syilaytyn qay memlekette ondaghan jyldar boyy biylikte memlekettik tildi bilmeytinder otyrady? Á.Jaqsybekov, M.Tәjiyn, E.Idirisov, E.Ertisbaev jәne kóptegen ministrler, deputattar - nonsens, qazaqqa degen mazaq. Deputat Plohiyh, keshiresiz Nehoroshevqa qazaq tilining ne qajeti bar, qazaqtardyng ózderi saqau, mylqau bolsa. Biyliktegi búrynnan kele jatqan kommunister, komsomoldar, stalinshiler, ateister, russofilder, joq bәrinen búryn russofobtar ruhanilyqtan júrday, halyq, memleket ómirindegi tilding manyzyn bilmeydi.

Biylik әlpeshtegen, jaghympaz qazaq intelliygensiyasy da ozyp-bozyp túr. Á.Kekilbaev, N.Orazaliyn, S.Abdyrahmanov ("Egemen Qazaqstan") seni týsinsin, týsinbesin qay jerde bolsa da tek qazaq tilinde sóileuge mindetti ghoy, biraq qúshyrlanyp, qazaq aksentimen oryssha interviu berip jýr, olardyng uәji - ózgeler (o, súmdyq!) orys tilin bilmeydi eken dep oilap qalmauy ýshin! Al qazaqtyng deni sau intelliygensiyasy biylikten bayaghyda kýder ýzgen, biylik ózegrmey, qazaq tilining kógermeytinin jaqsy týsinedi, biraq olar qorqaq, ýrkek, eti ólgen, tili ólip jatsa da mynq etpeydi, namystan júrdaymyz.

Elimizding orys túrghyndarynyng arasynda biylik әdeyi mynaday qaueset taratyp jýr: «Eger býgingi biylik ketse, onyng ornyna Últshyldar keledi, senderding kýndering qarang bolady». Búl biylikting sasyq qulyghy, aldarqatu.

Qazaq psihologiyasyna Resey otarshyldyghy óte qatty әser etti, qazaq  tek orysty ghana ózining ýlken aghasy retinde úghynady. Qazaq ózining әline, bisharalyghyna qaramay namysshyl, órkókirek keledi, ol nemisti de, fransuzdy da, qytaydy da, amerikalyqty da moyyndamaydy, olardy ózine teng sanaydy. Biraq orysty kórse boldy, qazaq ózgere bastaydy, bayaghy namys, abyroyynan júrday bolady. Orysty kórgende qazaq túrargha jer tappay, typyrshyp, qobaljyp, elegizip, ýreylenip, dirildep, aitargha sóz tappay, saqaulanyp oryssha sóiley jóneledi. Qazaq ýshin orys - Qojayyn. Mýmkin Qazaqstangha ózge halyqtardy deportasiyalaudyng da әseri bolghan shyghar. Qazaq óz kózimen óz jerine orystyng nemisti, polyakty, kәristi, sheshendi jәne t.b. kýshtep, aidap әkelip tyqqanyn kórdi. Demek, orys bәrinen kýshti, bәrine ýstemdik etedi, ol - Bariyn. Qazaq әrqashan orystyng kónilin tabugha dayyn túrady, jaramsaqtanyp, jaghynyp, jaghympazdanyp ózining әldebir týisigimen eger maghan bir nәrse bola qalsa orys meni qorghaydy, mening janashyrym bolady degen oidan da әri emes. Sondyqtan qazaq orystyng tiline, diline, ózine jabysa beredi. Qazaq ýshin Russisch über alles, yaghny orys bәrinen joghary, bәrinen biyik. Dýniyede qazaqtan ózge orysqa jan-tәnimen berilgen, oghan senimdi, janqiyar birde-bir halyq joq shyghar. Qazaq eshqashan orysqa qarsy shygha almaydy. Biraq, qazaq orystyng bir bolmysyn qabylday almaydy, oghan kónbeydi - orys shoshqa etin jeydi. Sondyqtan qazaq: "Orys, orys onbaghan, on shoshqagha toymaghan, bazardaghy shoshqany meniki dep qoymaghan"-deydi.

Qazaqtyng orysqa osylay itshe baylanuy, qúldyghy, qúlay berilgendigi, orys tilin aksentsiz sóileuge tyrysyp, maymylday qúbyluy - "qanday jiyirkenishti, ókinishti, opasyzdyq" (Mayya Pliyseskaya).

Ayqaylaghyng emes, baqyrghyng keledi! Qazaq sen orysqa eliktegish kelsen, sonyna deyin ýiren! Ana tilin sýidi. Eger orys siyaqty sen de ana tilindi sýisen, sende úly halyq bolasyn.

Eki Dýniyening Ámirshisi Allagha Madaq! Biz qazaq - músylmanbyz, demek Alla qazaqty sýiedi, qazaqqa qasiyetti jer, kók aspan jәne tendesi joq úly til berdi! Eger Islam dini bolmaghanda, eger bizdi Alla sýimegende bayaghyda biz buryat, hakas, shuvashtargha ainalyp keter edik. Resey músylmandary da Islam shapaghaty núrymen әiteuir jerlerin, tilderin, óz dilin saqtap qaldy.

Iman Valeriya Porohova: "... kez kelgen biyliktik qúrylym, kez kelgen memlekettik qúrylys, kez kelgen sayasy formasiya jaghyrapiya, uaqyt, ghylymiy-tehnikalyq prosess jәne eng sonynda últtyq dil shenberimen shektelgen qatang belgilengen kenistikke iye, әri sonymen birge onyng әrqaysysy evolusiyagha úshyraydy, sonan song uaqytysy kele qajet bolmay qalyp qúrdymgha ketedi. Materialdyq evolusiyagha úshyramaytyn bir-aq kenistik bar - ol bizding Jaratushymyz ruhtandyrghan adamgha mәngi qalatyn diny ghibadattyq sezim"-dep jazady.

Til dinmen tyghyz baylanysty. Pravoslavie desek  - orys tili, Islam desek -  qazaq tili aldymyzdan shygha keledi. Qazaq tili tolyqqandy qyzmet etpey, diny ekstremizm kýsheye beredi. Búny týsinetin biylik joq.

Professor A.Kosichenko juyrda bylay dep jazdy: "Myna jәiitti este ústau kerek, memleket dinnen emes, dәl diny birlestikterden bólingen. Memleketting dinnen tolyq bólinuin talap etu sandyraq, óitkeni ol memleketting qoghamnnan bólingenimen barabar. Mening oiymsha, qorqynyshty eshtene de bolmas, eger bizding elimizde basymdylyqqa ie konfessiyalar - islam men pravoslaviyege memleket tarapynan artyqshylyq qatynastar ornyqtyratyn zannamalyq normalar payda bolsa. Alayda, búl jaghdayda diny әraluandyqty jasaugha mýmkindik beretin dinder arasyndaghy qúqyqtyq tendik bolu kerek". Bizding "ghúlama oishyldarymyz" Gh.Esim men Á.Qodardyng pikirleri netken sholaq edi!

Júmbaq orys jany turaly. XIX-XX gh.gh. qazaqtary orys dilin qazirgi bizden jaqsy bilgen. Qazaq qazaq tilinde oqymaydy, sondyqtan kóptegen taghylymdyq dýniyeni bilmeydi. Babalarymyz "orys oiyna kelgenin isteydi" degen. Qazirgi jaghdayda, tilge qatysty aitsaq - orys qazaq tilin ýirengisi kelse ýirenedi, al ýirengisi kelmese sening qazaq tiling oghan kók tiyn, ýirenbeydi. Orys janyn úghynu ýshin orys filosoftary N.Berdyaev, V.Soloviev, A.Dugin jәne t.b. oqu kerek. Resey eltanbasynda eki basty býrkitting tanbalanuy kezdeysoq emes. Orys Batystyng aldynda - qúl, jaramsaq, al Shyghysqa kelgende - úlyderjavalyq shovinister. Orys ýshin qazaq, tatar, qytay, kәris, japon jәne t.b. - bәribir, "qisyq kózdi aziattar". Orystar ózderin apriori, o bastan aziattardan joghary sanaydy. Kremli ýshin nazarbaevtar, kәrimovtar, rahmondar - "etek astylar", "kishi aghayyndar", "túiyqqa tirelu". Sondyqtan evreyler A.Soljenisyn, a-lya Jirinovskiy orys dilin tamasha iygerip, olardyng jan sezimin dóp tabady. Ortalyq Aziyada, Qazaqstanda, Kavkazda jәne jalpy Aziyada orystar ózderin óz ýilerindegidey sezinedi. Sondyqtan Jirinovskiy etigin Atlant múhitynda emes, Ýndi múhitynda jughysy keledi.

Eger Resey futbolda Germaniyadan útylsa - eshtene etpeydi, bola beredi, al eger Japoniyagha útylsa, onda qor bolu, jәbirlenu, Mәskeude orys fanattary qolyna týsken aziattardy, onyng ishinde ýsh qazaq bar soqqygha jyqqanyn bilemiz. Tipti Yu.Jirkovtyng daghystandyq "Anjiyge" ótkenin orystar satqyndyq dep baghalady. Ne degen kótenzorlyq, qyzghanshaqtyq, tәkәpparlyq. Baltyq jaghalauyndaghylar orystarmen ómir boyy "jaghalasyp" jýr. Olardyng orysqa narazylyghy mynada: "Orystar til ýirengisi kelmeydi. Olargha shújyq, nan, pәter jәne araq bolsa boldy. Eger ol bolmasa, onda Shamadan - Vokzal - Resey. Al ol jaqtan Ýlken Orys Júdyryghy, yaghny orys tankisi tónedi".

Kremli qazaqtyng ejelgi tarihyn aqorda jәne onyng ainalasyndaghy kenesshilerden de tereng biledi. Sondyqtan qazaqtargha Reseydi zertteu institutyn, orystanu pәnin, Qytaydy, AQSh-y jәne t.b. zertteu instituttaryn ashu qajet.

Orys barlyq jerde ózin erkin sezinedi, "orys aiynan" bәri qorqady, әsirese Qazaqstan. Bәri hristian bolsa da orystargha armyan men gruzinnen serbter jaqyn. Armyan men gruzinning kinәsi - kavkazdyqtar bolghandyghy. Kavkaz - orys tәnindegi tiken, pishen ýstindegi iyt. Týrik, arab, qazaqtar orys ýshin "basurmandar". Orys ózbekti qazaqqa qaraghanda kóbirek qúrmetteydi, óitkeni ózbek eshqashan tilin, janyn satpaydy, olardyng ózindik sanasy óte joghary.

Úly rusofil Abay ómirining sonynda patshalyq Reseyding últtyq sayasatynan týnilgenin, kópshilik bile bermeydi.

Óz ana tilin bilmeytin mәngýrt-qazaqqa orystyn: "Ivan - tentek, biraq ol mening tentegim" degendi qoldanugha bolmaydy. Ivan tentek bolsa da, ol eshqashan janyn, tilin satpaydy. O.Sýleymenov orystar Qazaqstannan ketip qalady dep kýiip-janyp, kýiittep jýr. Aljas kóke! Qam jeme, ketetin orys bayaghyda ketip qalghan, ketpeytini Qazaqstandy otanym dep jýr, dýniyede orystargha shetelde Qazaqstannan artyq el joq. Ketetinin, ketpeytinin orys senen súramaydy, ketse kete bersin, aldynan jarylqasyn.

Orys ruhynda bilim alghan "miy shayqalghan" mәngýrt-qazaqtar óz halqynyng janyn týsinui mýmkin emes, olargha eshqanday dәlel joq, óitkeni ol - mәngýrt. Qazaq, sen orys aldynda qansha jalpyldap, bezildep jýgirseng de, qansha orys tilining "danyshpany" bolsang da, sen orys ýshin - chernoj... kazachenok". Mәngýrt búny týsinbeydi. Mәngýrt-qazaq, sen jaryl, tausyl, seni orys eshqashan ózine teng sanamaydy, qasyna jolatpaydy, mensinbeydi. Kýlimsirep jymighan A.Maslyakov eshqashan qazaqqa KVN-nan ólse de birinshi oryn bermeydi. KTK-nyng "taksiyshisi" M.Ospanov qansha qylymsysa da, orys tilinde bilgirsinse de - sen mazaqsyn, kýlkilisin, habaryndy qazaq tilinde jýrgiz! BAQ-ta orys tilindegi habardy negizinen qazaqtar jýrgizedi. Psihologiyalyq túrghydan alghanda orys tilinde sóilep túrghan qazaq úsqyny qanday jiyirkenishti. Orys tilindegi habardy orystargha jýrgizdirip qoiy kerek! Qazaq namys qayda, qadirindi ketirme! Men qazaq telearnalaryn  kórsem - Buryatiya, Yakutiyada túrghanday sezinemin. Reseyde orystyng tatar nemese sheshen tilinde telebaghdarlamalar jýrgizgenin kórding be? Ol mýmkin emes. Qazaq eki tilde sauatsyz - qazaqsha da, oryssha da sózdi býldirip jýr.

Býkil әlem qazaqty mazaq etip jýr - italiyandar, fransuzdar, arab, týrikter Qazaqstanda qazaqtardyng oryssha sóileytinine tang qalady, týsinbeydi. Italiyandyq "Renko" kompaniyasynyng preziydenti Rinalido Gaspariny myrzanyn: "Men әlemning 141 elin aralaghan janmyn. Solardyng ishinde óz memleketinde otyryp, óz tilinde ómir sýre almay otyrghan beyshara halyqty kórdim, ol qazaq halqy eken"-degen sózi kókireginde namysy bar qazaqtyng shamyna nege tiymeydi!

Qazaqstanda qazaqtar til genosiydine, til rasizmine úshyrap otyr. Halyqaralyq standarttar boyynsha, memlekettik tilde sóilemeytin memlekettik biylik - zansyz biylik.

Kim týsingisi kelmese, soqyrgha tayaq ústatqanday týsindireyin - kez kelgen elde, memlekette memlekettik til - mәjbýrleu tili, zorlyq tili. Reseyde orys tilin bilmey kórshi, júmystan aiyrylmaq týgil basyng ketedi, ómirine qauip tónedi. Tek Qazaqstanda ghana qorqaq, beyqam, salaq biylik ózining ana tilinen ózi ýreylenedi. Qazaq biyligi qazaq etnosynyng tarihy mәn-maghynasyn, onyng qazirgi zamandaghy etnomәdeny damu dengeyin bilmeydi, týsinbeydi. Qazaq biyligi qazaq tilin memlekttik dengeyge jetkizudi ózderi tejep otyr, lustrasiyany radikaldy sheshim dep ynyrsyp, jylap otyr.

Orys tili - quatty, әri úly til. Biraq ol - orystyng tili, ózge memleketting tili. IYdealdy týrde alghanda orys tili qazaqtar ýshin aghylshyn, qytay tili siyaqty shet tili boluy kerek!

Qalay atasanyz, solay atanyz "Imanqúl zany" deysiz be, әlde  "buterbrod zany" deysiz be: "Qazaqtar neghúrlym orys tiline az tәueldi bolsa, soghúrlym qazaqtar úly halyq bola beredi. Jәne kerisinshe". Halyq ruhy tek ana tilinde kreativti, jasampaz, "shynayy asyl dýniyeler tek ana tilinde tuyndaydy" (Gegeli).

Erekshe zang qabyldau kerek - eng aldymen bar qazaqty qazaq tilinde sóiletuge mәjbýrleytin zan.

Qúrmetti qazaq biyligi!

Qazaq tilining baqytsyzdyghyna "orys faktory" da, óz ana tilin bilmeytin mәngýrt-qazaqta kinәli emes, kinәning bәri senderding dәrmensizdikterin, beyqamdyqtaryn, ýreylerin. Ejelgi tarihy bar, ejelgi úly tili bar qazaq halqy ruhany qúldyqta otyr!

Osy túiyqtan qalay shyghugha bolatynyn biylikting miyna qalay jetkizuge bolady?

Ýsh jol bar, biraq bәri senimsiz:

1.  Álemdik qauymdastyqqa, BÚÚ,  OBSE, orys aghayyndargha, Hristos ýshin! Sender úlysyndar, qazaqtargha tilin qaytarugha qol úshyn berinder, bizdi týsininder dep ýndeu jariyalau. Biraq, bireuding qayghysyna ózgening basy auyrama?!

2.  Ekinshi Jeltoqsan, "kishi Egiypet" úiymdastyru. Sanaly qazaq jastaryn kóshege, alangha shygharu. Mening studentterim: "Aghay, bizdi alangha shygharynyz, biz Sizdi qoldaymyz, ana tili ýshin sonyna deyin baramyz" dep jýr. Biraq qazaq biyligi kez kelgen ózge biylik siyaqty eshkimdi ayamaydy, janshidy. Mening basym ketse ketsin, biraq balalardy ayaysyn. Obal.

3. Biylikting sanalylyghyna appelyasiya. Allanyng qaharyna úshyramandar! Allanyng qaharynan qorqyndar!

"Allanyng kókter men jerdi jaratuy, adamdardyng tilderi men týsterining aluan týrligi. Onyng taghlymynyng belgileri. Shәksiz búny týsingenderge ghalamat bar". Qúran, Rúm, 30:22.

"Qanday elshi jibersek te, Alla jolyn óz júrtyna týsindiru ýshin ony Biz óz halqynyng tilimen sóileytin adamnan jiberdik. Alla qalaghan adamyn aljastyrady, qalaghanyn tura jolgha salady. Ol - óte ýstem, asa dana". Qúran, Ibrahiym, 14:4.

Sóz sonynda hadisti sәl ózgertip aitsam: "O, Alla taghalam, qazaq biyligin keshire gór, óitkeni olar Aqiqatty bilmeydi". Imam nauaui. Riyadus-salihiyn.

Núrtas IMANQÚL,

filosofiya ghylymdarynyng doktory,

Astana