Rasynda da jeltoqsan aiynda soghystyng bastalghanyna shamamen alty aidan artyq uaqyt ótuine qaramastan, nasisttik ókimet jaulap alynghan kenes jerlerining bolashaghy turaly sayasatyn әli belgilemegen edi. Búl mәsele turaly nemis ókimeti tónireginde basty eki kózqaras talqylanyp jýrdi. Birinshisi, KSRO-ny tútastay nemis otaryna ainaldyru edi. Búl kózqaras boyynsha kenestik respublikalarda jergilikti halyqtargha basqaru biyligi berilmey, barlyq biylik nemis basshylarynyng qolynda bolatyn edi. Al ekinshi kózqaras bolsa, Kenester Odaghyn avtonomiyalyq әkimshilik aimaqtargha bólip, jergilikti ókilderge biylik berudi jaqtady. Birinshi jәne qatang kózqarasty Shyghys Ministrligi, al ekinshi iydeyany Syrtqy Ister Ministrligi jaqtady.^[1] Degenmen eki kózqarastyng eshbirinde nasistik basshylyqtyng Týrkistangha tәuelsizdik beru niyeti bayqalmaydy. Nasisterding Týrkistangha berudi oilaghan eng baysaldy degen sayasy qúqtarynyng ózi, kenester bergen qúqtarmen salystyrugha da túrmaydy. Alayda Shoqaydyng sayasy kýresining negizgin Týrkistannyng tolyq tәuelsizdigi qúrady. Ol búdan basqa eshqanday da bir sayasy maqsatty qabyldamaq emes edi.^[2]

Rasynda da jeltoqsan aiynda soghystyng bastalghanyna shamamen alty aidan artyq uaqyt ótuine qaramastan, nasisttik ókimet jaulap alynghan kenes jerlerining bolashaghy turaly sayasatyn әli belgilemegen edi. Búl mәsele turaly nemis ókimeti tónireginde basty eki kózqaras talqylanyp jýrdi. Birinshisi, KSRO-ny tútastay nemis otaryna ainaldyru edi. Búl kózqaras boyynsha kenestik respublikalarda jergilikti halyqtargha basqaru biyligi berilmey, barlyq biylik nemis basshylarynyng qolynda bolatyn edi. Al ekinshi kózqaras bolsa, Kenester Odaghyn avtonomiyalyq әkimshilik aimaqtargha bólip, jergilikti ókilderge biylik berudi jaqtady. Birinshi jәne qatang kózqarasty Shyghys Ministrligi, al ekinshi iydeyany Syrtqy Ister Ministrligi jaqtady.^[1] Degenmen eki kózqarastyng eshbirinde nasistik basshylyqtyng Týrkistangha tәuelsizdik beru niyeti bayqalmaydy. Nasisterding Týrkistangha berudi oilaghan eng baysaldy degen sayasy qúqtarynyng ózi, kenester bergen qúqtarmen salystyrugha da túrmaydy. Alayda Shoqaydyng sayasy kýresining negizgin Týrkistannyng tolyq tәuelsizdigi qúrady. Ol búdan basqa eshqanday da bir sayasy maqsatty qabyldamaq emes edi.^[2]

Nasistermen birge istespeuine taghy bir sebep retinde, Shoqaydyng jeke qasiyetterin aitugha bolady. Ol qantógis pen soghysqa әrqashan qarsy boldy. Sayasy kýresti ýnemi beybit jolmen, yaghny pikir jolymen jýrgizudi jaqtaghan ol soghys pen qarudy esh únatpaytyn. Sondyqtan onyng әskery jasaqtargha qolbasshylyq etui mýmkin emes edi. Shoqayda soghys pen soghys uniformasyn jek kóretindigi sonshalyq, әlemde armiya aty berilgen qanday da bir mekemening boluynyng ózin qalamady. Sonymen qatar, beybitshilik pen tәrtipti saqtau ýshin әsker men polisiya sekildi qaruly kýshterding kerek ekendigin de moyyndaytyn. Degenmen múnday mekemelerding birinde qyzmet atqarghysy kelmeytin. Álemde soghyssyz, beybit tirshilik ornauy ýshin adamdardyng ne isteui kerektigi turaly úzaq tolghanatyn. Aqyrynda adamdzattyng ol dengeyge kóterile almaytyndyghy jәne múnyng bir utopiya ekendigi turaly qortyndygha keletin.^[3]

Qorytyndylap aitar bolsaq, Shoqay Týrkistan legionyna qatysudan ýzildi-kesildi bas tartty. Shoqaydyng "Yash Týrkistan" jurnalyn shygharuyna úzaq jyldar boyy janqiyaarlyqpen kómektesken Tahir Chaghataydyng júbayy Saadet Chaghatay da osynday pikir aitady. Chaghatay Shoqay nemisterding tútqynyndaghy jerlesterin orystargha qarsy óz shepterinde soghysugha yntalandyru turaly talaptaryna kelispegendigin atap ótedi. Onyng aituynsha, Shoqay múnday bir is-qimylgha ýles qospaytynyn ashyq týrde bildirgen. Shoqay nemisterge týrki kenestik tútqyndardy maydangha jibermeuge kenes berdi. Onyng ornyna oqularyn ayaqtamay jatyp, kenes armiyasy qatarynda soghysqa aidalyp, tútqyngha týsken jastardy bilim alularyn jalghastyrulary ýshin oqugha jiberulerin, al basqa tútqyndardy maydan tylynda júmys isteuin úsynys etti.^[4]

Shoqay júbayyna jazghan songhy hattarynyng birinde, múndaghy jaghdaydyng ózin qanaghattandyrmaghandyghyn jәne birneshe kýn ishinde Parijge qaytatyndyghyn mәlimdedi.^[5] Shoqay búghan úqsas taghy bir hatty Stambuldaghy Tahir Chaghataygha da jiberdi. Hatynda bylay dedi: "Búl jerdegi kezdesulerim ayaqtaldy. Parijge qaytugha sheshim qabyldadym... Germaniyada bizdi qyzyqtyratyn mәseleler turaly maghlúmat alghyng kelse, búl júmystargha tikeley aralasyp jýrgen Uәliyge hat jaz. Osy qysqa hatty búrynghy dosymyz Vichy arqyly pochtagha salghyzyp otyrmyn. Parijge oralghannan keyin jazatyn egjey-tegjeyli hatymdy kýtersin."^[6] Búl hat Shoqaydyng legion jobasyna kelispegendigin, sonymen qatar endi tútqyn komissiyasyndaghy qyzmetin tastap Parijge qaytugha bet alghandyghyn bizge aiqyn kórsetedi. Eger Shoqay Parijge orala alghanda, Chaghataygha jazatyn hatynda bәlkim Týrkistan legiony turaly oi-pikirlerin ashyq týrde jazatyn edi. Biraq Parijge qaytu Shoqaydyng peshenesine jazylmaghan edi.

Tútqyndarmen kezdesu komissiyasy retinde Polishadaghy Chenstohav lageri Shoqay aralaghan songhy lager boldy. Komissiya kelgen kezde lagerde sýzek auruy shyqqan edi. Soghan qaramastan komissiya tútqyndarmen kezdesuler ótkizdi.

Komissiya sýzek epiydemiyasynyng artuyna baylanysty tútqyndardan bólinip karantinge alyndy. Komissiya mýsheleri eki apta búl jerde karantinde qaldy. Karantin kezinde komissiya mýshelerinde auru belgileri kórinbegendikten lageriden qaytularyna rúhsat berildi.[7]

Shoqay búdan әri tútqyn lagerinde júmys isteudi qalamady. Chenstahov lageri Shoqaydyng barghan songhy lageri boldy. Búl jerden júbayyna joldaghan hatynda bylay dedi: "Júmystar qyzyqty emes, tútqyndardy sanau ghana. Tez arada búl júmystan bosanu kerek jәne karantinde qamalyp qalmauym kerek."^[8]

19 jeltoqsan kýni komissiya Berlinge oraldy. Shoqay Berlinge kelgeninde ystyghy 40 graduske kóterilgen edi. Ol sýzek auruy degen kýmәnmen Viktoriya auruhanasyna jatqyzyldy. Bir apta boyy kórgen emi esh nәtiyje bermey, 1941 jyly 27 jeltoqsan kýni qaytys boldy.^[9] Nemis resmy qyzmetkerleri ólim sebebi retinde Chenstohav lagerinde júqtyryp alghan sýzek auruyn kórsetti. Biraq júbayy Mariyadan bastap onyng jaqyn dostary onyng ólimine kýmәnmen qarady.^[10] Shoqaydyng ólimindegi syrlar basqa úzaq maqalanyng taqyryby. Shoqay 1942 jyly 2 qantar júma kýni Berlindegi týrik shәiitteri ziratyna jerlendi.^[11]

Sonymen, qoryta aitqanda Mústafa Shoqay Týrkistan legiony jәne basqa mәselelerde fashisttermen eshqanday birge istesken emes. Tipti olargha qarama-qarsy baghytta boldy. Sondyqtan oghan satqyn deushilik ýlken әdiletsizdik, bilimsizdik, jala jabushylyq, tipti tariyhqa qiyanat bolyp tabylady. Mústafa Shoqay Qazaqstan jәne Orta Aziyanyng tәuelsizdigi jolynda ózin qúrban etken naghyz halyq qaharmany. Qazaqstan jәne Orta Aziya elderining tәuelsizdigining 20 jyldyghynda Shoqaygha ýlken qúrmetpen qaraghan jón.

Ábdiuaqap Qara

Shoqaytanushy,

Ystambúldaghy Mimar Sinan

kórkem óner uniyversiytetining professory

Sony

«Abay-aqparat»

[1] atalmysh enbek, 289, 304 b.

[2] Týrkiyada fon Papenmen bayalnysqan týrikshil toptardyng kýtken ýmitteri de Kenester Odaghyndaghy týrki ólkelerining tәuelsiz boluy edi. Biraq olar búl ýmittterinde qatelesken edi. Óitkeni nasistik ókimetke týrik qoghamynda nemis jenisining kenestik týrki elderin tәuelsizdikke jetkizedi dep ýmittenushildikting bar ekeni aitylghanda, Germaniya Syrtqy Ister Ministrligi qyzmetkerleri múny salqyn shyraymen qarsy alghan edi. Ülküsal. 354.

[3] Mariya Yakovlevna. 164.

[4] Mustafa Çokay. 1917 Yılı Hatıra Parçaları,  6.

[5] Türkistan Milli Hareketleri. 40.

[6] Y.T., Kızıl Emperalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No 27, Ankara, 1986, 14-bet.

[7] sol jerde. Uәly Kaym Shoqaydyng óliminen keyin Tahir Chaghataygha jazghan bir hatynda Shoqaydyng tútqyn lagerilerindegi júmystary kezinde jetpis mynnan asa týrkistandyq әskerdi anyqtaghanyn aitaday. Y.T., Türkiystan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, s. 15; Ülker Çağatay,  "Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu", Türk Kültürü, Şubat 1971, No 100,  385-bet.

[8] Mariya Yakovlevna, 141.

[9] Ali Kantemir, "Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım", Milli Türkistan, 1963, No 99A, 26-bet; Y.T., Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, 15-bet; Mariya Yakovlevna, 141; Temir. 160-bet;  Novoe Slovo, 11 yanuari 1942; Uәly Kaym Han, Halyq Sózi, 27 Aqpan 1992.

[10] Mariya Yakovlevna,141-142; Türkistan Milli Hareketleri, 40; Temir, 160.

[11] Mariya Yakovlevna, s. 145-bet; Ülküsal, 310-bet;