ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدى قارالاۋشىلارعا جاۋاپ (جالعاسى)
راسىندا دا جەلتوقسان ايىندا سوعىستىڭ باستالعانىنا شامامەن التى ايدان ارتىق ۋاقىت وتۋىنە قاراماستان، ناتسيستتىك وكىمەت جاۋلاپ الىنعان كەڭەس جەرلەرىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ساياساتىن ءالى بەلگىلەمەگەن ەدى. بۇل ماسەلە تۋرالى نەمىس وكىمەتى توڭىرەگىندە باستى ەكى كوزقاراس تالقىلانىپ ءجۇردى. ءبىرىنشىسى، كسرو-نى تۇتاستاي نەمىس وتارىنا اينالدىرۋ ەدى. بۇل كوزقاراس بويىنشا كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردا جەرگىلىكتى حالىقتارعا باسقارۋ بيلىگى بەرىلمەي، بارلىق بيلىك نەمىس باسشىلارىنىڭ قولىندا بولاتىن ەدى. ال ەكىنشى كوزقاراس بولسا، كەڭەستەر وداعىن اۆتونوميالىق اكىمشىلىك ايماقتارعا ءبولىپ، جەرگىلىكتى وكىلدەرگە بيلىك بەرۋدى جاقتادى. ءبىرىنشى جانە قاتاڭ كوزقاراستى شىعىس مينيسترلىگى، ال ەكىنشى يدەيانى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاقتادى.[1] دەگەنمەن ەكى كوزقاراستىڭ ەشبىرىندە ناتسيستىك باسشىلىقتىڭ تۇركىستانعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ نيەتى بايقالمايدى. ناتسيستەردىڭ تۇركىستانعا بەرۋدى ويلاعان ەڭ بايسالدى دەگەن ساياسي قۇقتارىنىڭ ءوزى، كەڭەستەر بەرگەن قۇقتارمەن سالىستىرۋعا دا تۇرمايدى. الايدا شوقايدىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ نەگىزگىن تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگى قۇرادى. ول بۇدان باسقا ەشقانداي دا ءبىر ساياسي ماقساتتى قابىلداماق ەمەس ەدى.[2]
راسىندا دا جەلتوقسان ايىندا سوعىستىڭ باستالعانىنا شامامەن التى ايدان ارتىق ۋاقىت وتۋىنە قاراماستان، ناتسيستتىك وكىمەت جاۋلاپ الىنعان كەڭەس جەرلەرىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ساياساتىن ءالى بەلگىلەمەگەن ەدى. بۇل ماسەلە تۋرالى نەمىس وكىمەتى توڭىرەگىندە باستى ەكى كوزقاراس تالقىلانىپ ءجۇردى. ءبىرىنشىسى، كسرو-نى تۇتاستاي نەمىس وتارىنا اينالدىرۋ ەدى. بۇل كوزقاراس بويىنشا كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردا جەرگىلىكتى حالىقتارعا باسقارۋ بيلىگى بەرىلمەي، بارلىق بيلىك نەمىس باسشىلارىنىڭ قولىندا بولاتىن ەدى. ال ەكىنشى كوزقاراس بولسا، كەڭەستەر وداعىن اۆتونوميالىق اكىمشىلىك ايماقتارعا ءبولىپ، جەرگىلىكتى وكىلدەرگە بيلىك بەرۋدى جاقتادى. ءبىرىنشى جانە قاتاڭ كوزقاراستى شىعىس مينيسترلىگى، ال ەكىنشى يدەيانى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاقتادى.[1] دەگەنمەن ەكى كوزقاراستىڭ ەشبىرىندە ناتسيستىك باسشىلىقتىڭ تۇركىستانعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ نيەتى بايقالمايدى. ناتسيستەردىڭ تۇركىستانعا بەرۋدى ويلاعان ەڭ بايسالدى دەگەن ساياسي قۇقتارىنىڭ ءوزى، كەڭەستەر بەرگەن قۇقتارمەن سالىستىرۋعا دا تۇرمايدى. الايدا شوقايدىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ نەگىزگىن تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگى قۇرادى. ول بۇدان باسقا ەشقانداي دا ءبىر ساياسي ماقساتتى قابىلداماق ەمەس ەدى.[2]
ناتسيستەرمەن بىرگە ىستەسپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە، شوقايدىڭ جەكە قاسيەتتەرىن ايتۋعا بولادى. ول قانتوگىس پەن سوعىسقا ارقاشان قارسى بولدى. ساياسي كۇرەستى ۇنەمى بەيبىت جولمەن، ياعني پىكىر جولىمەن جۇرگىزۋدى جاقتاعان ول سوعىس پەن قارۋدى ەش ۇناتپايتىن. سوندىقتان ونىڭ اسكەري جاساقتارعا قولباسشىلىق ەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. شوقايدا سوعىس پەن سوعىس ۋنيفورماسىن جەك كورەتىندىگى سونشالىق، الەمدە ارميا اتى بەرىلگەن قانداي دا ءبىر مەكەمەنىڭ بولۋىنىڭ ءوزىن قالامادى. سونىمەن قاتار، بەيبىتشىلىك پەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن اسكەر مەن پوليتسيا سەكىلدى قارۋلى كۇشتەردىڭ كەرەك ەكەندىگىن دە مويىندايتىن. دەگەنمەن مۇنداي مەكەمەلەردىڭ بىرىندە قىزمەت اتقارعىسى كەلمەيتىن. الەمدە سوعىسسىز، بەيبىت تىرشىلىك ورناۋى ءۇشىن ادامداردىڭ نە ىستەۋى كەرەكتىگى تۋرالى ۇزاق تولعاناتىن. اقىرىندا ادامدزاتتىڭ ول دەڭگەيگە كوتەرىلە المايتىندىعى جانە مۇنىڭ ءبىر ۋتوپيا ەكەندىگى تۋرالى قورتىندىعا كەلەتىن.[3]
قورىتىندىلاپ ايتار بولساق، شوقاي تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. شوقايدىڭ "ياش تۇركىستان" جۋرنالىن شىعارۋىنا ۇزاق جىلدار بويى جانقياارلىقپەن كومەكتەسكەن تاحير چاعاتايدىڭ جۇبايى ساادەت چاعاتاي دا وسىنداي پىكىر ايتادى. چاعاتاي شوقاي نەمىستەردىڭ تۇتقىنىنداعى جەرلەستەرىن ورىستارعا قارسى ءوز شەپتەرىندە سوعىسۋعا ىنتالاندىرۋ تۋرالى تالاپتارىنا كەلىسپەگەندىگىن اتاپ وتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، شوقاي مۇنداي ءبىر ءىس-قيمىلعا ۇلەس قوسپايتىنىن اشىق تۇردە بىلدىرگەن. شوقاي نەمىستەرگە تۇركى كەڭەستىك تۇتقىنداردى مايدانعا جىبەرمەۋگە كەڭەس بەردى. ونىڭ ورنىنا وقۋلارىن اياقتاماي جاتىپ، كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسقا ايدالىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن جاستاردى ءبىلىم الۋلارىن جالعاستىرۋلارى ءۇشىن وقۋعا جىبەرۋلەرىن، ال باسقا تۇتقىنداردى مايدان تىلىندا جۇمىس ىستەۋىن ۇسىنىس ەتتى.[4]
شوقاي جۇبايىنا جازعان سوڭعى حاتتارىنىڭ بىرىندە، مۇنداعى جاعدايدىڭ ءوزىن قاناعاتتاندىرماعاندىعىن جانە بىرنەشە كۇن ىشىندە پاريجگە قايتاتىندىعىن مالىمدەدى.[5] شوقاي بۇعان ۇقساس تاعى ءبىر حاتتى ستامبۋلداعى تاحير چاعاتايعا دا جىبەردى. حاتىندا بىلاي دەدى: "بۇل جەردەگى كەزدەسۋلەرىم اياقتالدى. پاريجگە قايتۋعا شەشىم قابىلدادىم... گەرمانيادا ءبىزدى قىزىقتىراتىن ماسەلەلەر تۋرالى ماعلۇمات العىڭ كەلسە، بۇل جۇمىستارعا تىكەلەي ارالاسىپ جۇرگەن ۋاليگە حات جاز. وسى قىسقا حاتتى بۇرىنعى دوسىمىز ۆيچي ارقىلى پوچتاعا سالعىزىپ وتىرمىن. پاريجگە ورالعاننان كەيىن جازاتىن ەگجەي-تەگجەيلى حاتىمدى كۇتەرسىڭ."[6] بۇل حات شوقايدىڭ لەگيون جوباسىنا كەلىسپەگەندىگىن، سونىمەن قاتار ەندى تۇتقىن كوميسسياسىنداعى قىزمەتىن تاستاپ پاريجگە قايتۋعا بەت العاندىعىن بىزگە ايقىن كورسەتەدى. ەگەر شوقاي پاريجگە ورالا العاندا، چاعاتايعا جازاتىن حاتىندا بالكىم تۇركىستان لەگيونى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن اشىق تۇردە جازاتىن ەدى. بىراق پاريجگە قايتۋ شوقايدىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان ەدى.
تۇتقىندارمەن كەزدەسۋ كوميسسياسى رەتىندە پولشاداعى چەنستوحاۆ لاگەرى شوقاي ارالاعان سوڭعى لاگەر بولدى. كوميسسيا كەلگەن كەزدە لاگەردە سۇزەك اۋرۋى شىققان ەدى. سوعان قاراماستان كوميسسيا تۇتقىندارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى.
كوميسسيا سۇزەك ەپيدەمياسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تۇتقىنداردان ءبولىنىپ كارانتينگە الىندى. كوميسسيا مۇشەلەرى ەكى اپتا بۇل جەردە كارانتيندە قالدى. كارانتين كەزىندە كوميسسيا مۇشەلەرىندە اۋرۋ بەلگىلەرى كورىنبەگەندىكتەن لاگەردەن قايتۋلارىنا رۇحسات بەرىلدى.[7]
شوقاي بۇدان ءارى تۇتقىن لاگەرىندە جۇمىس ىستەۋدى قالامادى. چەنستاحوۆ لاگەرى شوقايدىڭ بارعان سوڭعى لاگەرى بولدى. بۇل جەردەن جۇبايىنا جولداعان حاتىندا بىلاي دەدى: "جۇمىستار قىزىقتى ەمەس، تۇتقىنداردى ساناۋ عانا. تەز ارادا بۇل جۇمىستان بوسانۋ كەرەك جانە كارانتيندە قامالىپ قالماۋىم كەرەك."[8]
19 جەلتوقسان كۇنى كوميسسيا بەرلينگە ورالدى. شوقاي بەرلينگە كەلگەنىندە ىستىعى 40 گرادۋسكە كوتەرىلگەن ەدى. ول سۇزەك اۋرۋى دەگەن كۇمانمەن ۆيكتوريا اۋرۋحاناسىنا جاتقىزىلدى. ءبىر اپتا بويى كورگەن ەمى ەش ناتيجە بەرمەي، 1941 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى قايتىس بولدى.[9] نەمىس رەسمي قىزمەتكەرلەرى ءولىم سەبەبى رەتىندە چەنستوحاۆ لاگەرىندە جۇقتىرىپ العان سۇزەك اۋرۋىن كورسەتتى. بىراق جۇبايى ماريادان باستاپ ونىڭ جاقىن دوستارى ونىڭ ولىمىنە كۇمانمەن قارادى.[10] شوقايدىڭ ولىمىندەگى سىرلار باسقا ۇزاق ماقالانىڭ تاقىرىبى. شوقاي 1942 جىلى 2 قاڭتار جۇما كۇنى بەرليندەگى تۇرىك شايىتتەرى زيراتىنا جەرلەندى.[11]
سونىمەن، قورىتا ايتقاندا مۇستافا شوقاي تۇركىستان لەگيونى جانە باسقا ماسەلەلەردە فاشيستتەرمەن ەشقانداي بىرگە ىستەسكەن ەمەس. ءتىپتى ولارعا قاراما-قارسى باعىتتا بولدى. سوندىقتان وعان ساتقىن دەۋشىلىك ۇلكەن ادىلەتسىزدىك، بىلىمسىزدىك، جالا جابۋشىلىق، ءتىپتى تاريحقا قيانات بولىپ تابىلادى. مۇستافا شوقاي قازاقستان جانە ورتا ازيانىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوزىن قۇربان ەتكەن ناعىز حالىق قاھارمانى. قازاقستان جانە ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىندا شوقايعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراعان ءجون.
ابدىۋاقاپ قارا
شوقايتانۋشى،
ىستامبۇلداعى ميمار سينان
كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
سوڭى
«اباي-اقپارات»
[1] اتالمىش ەڭبەك، 289, 304 ب.
[2] تۇركيادا فون پاپەنمەن بايالنىسقان تۇرىكشىل توپتاردىڭ كۇتكەن ۇمىتتەرى دە كەڭەستەر وداعىنداعى تۇركى ولكەلەرىنىڭ تاۋەلسىز بولۋى ەدى. بىراق ولار بۇل ۇمىتتتەرىندە قاتەلەسكەن ەدى. ويتكەنى ناتسيستىك وكىمەتكە تۇرىك قوعامىندا نەمىس جەڭىسىنىڭ كەڭەستىك تۇركى ەلدەرىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزەدى دەپ ۇمىتتەنۋشىلدىكتىڭ بار ەكەنى ايتىلعاندا، گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرى مۇنى سالقىن شىرايمەن قارسى العان ەدى. Ülküsal. 354.
[3] Mariya Yakovlevna. 164.
[4] Mustafa Çokay. 1917 Yılı Hatıra Parçaları، 6.
[5] تürkistan Milli Hareketleri. 40.
[6] Y.T.، Kızıl Emperalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No 27, Ankara, 1986, 14-بەت.
[7] سول جەردە. ءۋالي كايۋم شوقايدىڭ ولىمىنەن كەيىن تاحير چاعاتايعا جازعان ءبىر حاتىندا شوقايدىڭ تۇتقىن لاگەرلەرىندەگى جۇمىستارى كەزىندە جەتپىس مىڭنان اسا تۇركىستاندىق اسكەردى انىقتاعانىن ايتاداى. Y.T.، Türkiystan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, s. 15; Ülker Çağatay, "Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu", Türk Kültürü، Şubat 1971, نو 100, 385-بەت.
[8] Mariya Yakovlevna, 141.
[9] Ali Kantemir, "Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım", Milli Türkistan, 1963, No 99A, 26-بەت; Y.T.، Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, 15-بەت; Mariya Yakovlevna, 141; تەمىر. 160-بەت; نوۆوە سلوۆو، 11 يانۋار 1942; ءۋالي كايۋم حان، حالىق ءسوزى، 27 اقپان 1992.
[10] Mariya Yakovlevna,141-142; Türkistan Milli Hareketleri, 40; تemir, 160.
[11] Mariya Yakovlevna, س. 145-بەت; Ülküsal, 310-بەت;
