Osy portaldan «Bizge keregi  - qazaq tilin ghylym tiline ainaldyru»  degen taqyrypty kózim shalyp qalyp, oqy jónelsem  Ádilbek  Qaba  bauyrymyzdyn  maqalasy eken.  Áriyne, jazghanynyng bәri dúrys әri ózi de sol salany jauaptanghan  memlekettik qyzmetker bolghan song solay ondy jaghynan jazugha tiyisti de! Ári, senator Múrat Baqtiyarúlynyng maqalasynan da ýzindi keltirip, qazaq tilin ghylymy tilge ainaldyrudyng birden bir tetigi latyn әlipbiyine kóshu kerektiginen  dәlel keltiripti.

Biraq, óz basym «ana tilimen auyrghan»  qazaqtardyng biri retinde bayaghydan beri neshe týrmen jazyp kele jatqan pikirimdi aitpay qalugha, ýnsiz tastaugha dәtim barmady. Ol – «qazaq tili bayaghydan ghylym tili» degen pikir.

Onda, sózdi kóbeytpey birden dәlelge kósheyin. Ghylymnyng eng basynda Matematika, Geometriya  ghylymy túr desek, osy ghylymnyng tilinde Qazaq tili suday aghylyp jýre beredi:  alu, qosu, kóbeytu, bólu, kóbeytkish, bólindi,  qaldyq, taq san, júp san, tendik,  týbir, tendeu, órnek, mәn, qosyndy, kópbúrysh, ýshbúrysh, týzu syzyq, tikbúrysh,  tenbýiirli, jazyqtyq, audan kólemi, tenqúramdy, kólbeu syzyq, shenber...

Búghan qosyp aitsaq, dýniyejýzilik dengeydegi qazaqtyng matematik ghalymy Asqar Júmadildaev ashqan janalyghyna  «tórtken» degen qazaqsha jasamsóz  kirgizgenin ózinen bir súhbat alghanymda aityp edi.  Búl «Jogharghy matematikanyng tili bolghandyqtan, osyny kópshilik oqyrmangha týsinikti etip aityp berinizshi!» degenimde «Bәtenke kiyip alghan song shúlyq kie almaysyn» dep, betime qarap otyrdy yaghny amaldardyng kezektesu zandylyghy sekildi bizding bilimimiz jete bermeytin qiyn sala bolsa kerek. Búdan aitpaghym,  Qazaq tili matematikada da eshkimge tizgin bermeydi. Alayda, sol salanyn  halyqaralyq  qoldanystaghy  jasamsózderin  ózimizding aitylu erejemizge say jazuymyzgha eshkim dau aitpaytyny belgili jayt. (Búl barlyq tilderde dәl sonday)

Kelesi kezekte eng kýrdeli ghylymdardyng  biri Himiyany alayyq:  Sutegi, ottegi, kómirtegi, kómirqyshqyly, eritindi,  totyq, asqyn totyq, qanyq eritindi, әrekettesu, qostotyq, auyr metaldar, beymetaldar,  qyshqyl, silti, negiz, túzdar....dep,  kete beredi. Búl salada da býkil últtar ortaq qoldanatyn  elektron, neytron, proton, geliy, urandardy  óz әlipbiyimizben jazsaq, óz sózimiz bolyp shygha keletini kýmәnsiz әldeqashan qalyptasqan jaghday.

Tehnologiyanyng qozghaushy kýshi sanalatyn Fizikagha keleyik: Tartylys kýshi, ýikelis, ýdemeli qozghalys,  túraqty jyldamdyq, bayau qozghalys, oiysu, úlghai zany, bostyq, terbelis, jylu ótkizgish, ainymaly tok, jartylay ótkizgish...

Biologiya atty jandylardy zerteytin ghylym salasyn  aitsaq, mysal keltirmesek te bolady, úshan-teniz salalyq ataular bar ekenin qazaqshasy suday kez kelgen qazaq aita alady: Bauyrymen  jorghalaushylar, sýtqorektiler, qosmekendiler, omyrtqasyzdar, bylqyldaq  deneliler, jalghyz jasushaly... Búlar sonynda qalyptasqan qazaqy jasamsózder. Al, tórt týlik mal ósirip, sahara dalanyng býkil an-qúsyn, jәndigin  týstep tanyp, minez-qúlqy, qareketin týgel biletin  qazaq  syndy dala órkeniyetin jasaghan kóshpendiler úrpaghy qoldanghan búl saladaghy sóz qory adam tanghalarlyq bay, bәlkim bizden basqalar osy saladan atausóz  alugha mәjbýr bolady, der edim.

Endi, Botanika degen ósimdikter әlemin zerteytin ghylymy  da attap ótpeyik. Biologiyadaghy aitqanymyzday, sayyn dalanyng qanshama týrli shóbi men bәisheshegin, aghashy men   bútasyna jeke-jeke ghajap atau qoyyp, onyng paydasy men qoldanysyn túrmysyna týgel engizip, balasynan qariyasyna deyin ony jatqa biludi әdettegi jaghday sanaghan halyqtyng búl saladaghy sóz qory da qisapsyz kóp.

Bir mysal, etnograf-ghalym Bolat Bopaydyng «Qazaqtyng gýl mәdeniyeti» degen kitabynyng qoljazbasyn redaksiyalap, gazetke tanystyru maqalasyn  jazarda «Myna kitabyndy Qazaq Botanikasy dep atasang dúrys eken» degem-di.  Óitkeni, onda eki jýzden astam gýltekti ósimdikter qazaqsha atalyp, qasiyetteri qazaqy sózben týgel saralanady. Qazaqta Qyzghaldaq, Sarghaldaq dep atalatyn gýl ataulary bar. Soghan bir ýlken aq týsti gýldi Aqqaldaq dep atau turaly úsynys aitqanym da esimde.

Al, atauy eng kóp, eng kýrdeli sala Medisinany atamay ketsek, qazaq tiline qyryn qaraytyndar quystanyp qaluy әbden mýmkin. Myndaghan jyl boyy halqymyz  óz tól medisnasymen ózin ózi emdep, densaulyghyn saqaday say saqtap kelgendikten búl salada da biz eshkimnen kende emespiz. Ásirese, auru ataulary jetkilikti: Sarsýzek,  sheshek, jelshetpe, qanshetpe, qyzamyq, qyzylsha, tymau, zerten, qanshetpe, qantyshqaq, býrme, qyltamaq, tishke auru, quyq tútyghu, úshynu, zapyran,  aqtýsu, syzdauyq, shiqan,  alapes,  manqa,  saqina ústau,  sarsu, tútyqpa, talma, serekteu, jelbuaz, qyzyltýiirshik, aqtýiirishik...

Múny da aitpay-aq, Qazaq  emdeu ónerinin   iri ghalymdarynyng biri Óteyboydaq Tileuqabylúlynyng  qaldyrghan  kitabynan-aq  bizding tól medisina tilimiz qansha bay ekeni ondaghan jyldan beri aitylyp, medisina salasynda jazylghan kitaptargha qoldanyluda.

Astronomiyany da  arnayy aituymyz kerek. Óitkeni, qazir búl sala da jetekshi ghylymgha ainalghan.  Jetiqaraqshy, Temirqazyq, Aqbozat pen Kókbozat, Qaraqúrt, Ýrker, Biykesh, Tarazy, Qúsjoly, Tang Sholpan, Kishi Sholpan, Esekqyrghan, Sýmbile, Ýsharqar... kókjýzinde kórinetin býkil júldyzgha at qoyghan halyq bayaghydan astronom halyq deuge sayady.

Jәne Aydyng toghysy arqyly jyl mezgilin mýltiksiz sanau, ýrkerding batuy men shyghuy arqyly Toghys esebin jasap «Amaldar» dep ataytyn  arnayy kýnderde auarayyn aldyn ala boljau, kýn jýiesindegi on eki shoq júldyzgha atau qoyyp, osyny mýshel jas esebi etu arqyly adamnyng jasyn dәl anyqtau... taghy da búl salada atalmaghan tól ónerimizdi aitpaghannyng ózinde osy ghylymdy úrpaqtan úrpaqqa jetkizgen bizding qazaq tili emegende nemene!?  Olay bolsa Qazaq Astronomiyasy bayaghydan bar, ol salada da atau sózimiz jetkilikti.

Osymen toqtasaq ta bolar edi, biraq Ahmet Baytúrsynov  syndy ghúlamanyng  «Til tanytqysh» atty  lingvistika  ghylymy salasynda ghalamat qúbylys retinde qaldyryp ketken  jasamsózderin  atamay ketu  - qazaq tili turaly aityp otyrghan bizge aiyp bolar edi. Qazaqtyng óz  tól sózinen jasamsóz jasaudyng búdan artyq ýlgisi bola ma?! Mysaly, atau, ilik, barys, tabys, shyghys, kómektes, jalghau, júrnaq, týbir, odaghay, salalas-sabaqtas, sabaqtas-qúrmalas, bastauysh, bayandauysh, tolyqtauysh, anyqtauysh, septik, ýsteme...

IYә, Abylayhan zamanynda jogharghy mysalgha  alghan sózder bar bolsa da, atau retinde joq edi, olay bolsa Qazaq tili osy kýnge deyin óz ghylym tilin jasap qoyghan  últ demeske shara joq.

Óz basym, til salasynyng mamany emes, qarapayym jurnalist  retinde tabanda oiyma týsken qazaqsha ghylym  ataularyn mysalgha  ghana alyp otyrmyn. Eger, qazaq tili ghylymynyng  qazirgi  ýlken  ghalymy Rabigha apamyz sóiler bolsa nemese osy salalarda  oqulyq jazatyn  qazaqtyng  adal ghalymdary  sóz aitar bolsa, «Qazaq tili – ghylym tili» degendi shegelep beretinine esh kýmәnim joq.

Aytpaqshy, múnyng bәri týk te emes, jana zamanghy tehnologiya tiline ilesbeymiz, deytinder bolsa, myng jyl boyy qylyshy men sauyt, duylghasyn ózi soghyp,  ghajap baspana sanalatyn  kiyizýiin  ózi jasap, termebau, týskiyizin ózi toqyp, óz kiyimin ózi tigip... kelgen halyqtyng tilinde taghy da sonshama tehnologiyalyq  dayyn sóz qory jetedi: Ýski, egeu, týrpi, baqauyz tisteuik, balyqauyz tisteuik, qyshqash, kórik, tós, balgha, shekime, astar, tys, qauyp tigu, jórmeu, tepshu, syru, qabu, qausyru, tiyek, ilgi, istik, sýmbuir, siri, bizkeste, búrghy, teben, qandauyr, ústara, yrghy, kepil, kergish, tyghyn, sýzgi, ilgek, kózeu, sýrgi, shot, shappa, shylghi, júryn, múryndyq, bastyrma...

«Úshpaq bolsang zymyra» degen sózdi aitqan halyq, úshaqtyn  da   qalay úshatynyn bayaghyda aitqan ghoy.

Endi, nege osynsha bay tildi qoldanbay «manyrap» otyrmyz!? Oghan halyqtyng esh kinәsi joq. Bas qalay  búiyrsa ayaq solay jýretini aidan anyq emes pe! Basqaru jýiesinde  Qazaq tilinde jalghyz sóz aitugha da jaramay, Konstitusiyany tabanyna basyp otyrghan bótentildiler men qazaqsha sóilegeni robottyng sóilegeni sekildi qazaq tilin mazaq tiline ainaldyratyndar  otyrsa,  qazaq tilining jaghdayy  osynday «sayasattyng oiyny» bolmaghanda ne bolady!?

Eger, basqaru jýiesinde qazaqsha suday tógildirip, egildirip, emindirip...sóileytinder otyrsa, qazaqstandyqtar bir jylda týgel «aytys aqynyna» ainalyp keter edi!

Onday jaghdayda, otandyq ghalymdar da qazaq tilin birer jylda ghylym tiline ainaldyra salu eshqanday da qiyn emes. Adam sany qaraylas Týrkiya, Iran, Ontýstik Koreya siyaqty elder, tipti adam sany óte az Mongholiya sekildi elderde býkil ghylym salasy óz tilinde. Óitkeni, el basqarushylary basqa tildi bilmese de óz tilin bilmeydi degen, onday anomaliya ol elderde joq. (Bizdegidey basqa tildi bilip, óz tilin bilmeudi jogharghy mәdeniyet sanaytyn  fenomen-anomaliya!)

Al, anau jogharydaghy otyrghan qazaqsha qaqpaytyndar bir jyl auylgha baryp qazaqsha ýirenip qaytsa, eng qúrmetti sheneunikterge ainalyp keter edi, shirkin! Búl, mening әnsheyin qiyalym, degenmen solay bolsa degennen basqa ne deu kerek...

Abay Mauqaraúly

Abai.kz