Osydan biraz búryn úsynylghan "Qazaqstan Respublikasynyng til sayasaty jónindegi keybir zannamalyq aktilerge ózgerister men qosymshalar engizu" búqaralyq aqparat qúraldarynyng ortalyq taqyrybyna ainaldy. QR Mәdeniyet ministrligi engizgen "2012 jyldan bastap memlekettik organdarda memlekettik tildi paydalanu jәne is qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgizu" turaly norma negizinen memlekettik qyzmetkerlerge qatysty bolghanymen, reseylik basylymdar men respublika ishindegi orystildi gazetter men orystildi portaldar joq jerden shu shygharyp, búl "memlekettik tónkeriske alyp keledi" dedi.

Osydan biraz búryn úsynylghan "Qazaqstan Respublikasynyng til sayasaty jónindegi keybir zannamalyq aktilerge ózgerister men qosymshalar engizu" búqaralyq aqparat qúraldarynyng ortalyq taqyrybyna ainaldy. QR Mәdeniyet ministrligi engizgen "2012 jyldan bastap memlekettik organdarda memlekettik tildi paydalanu jәne is qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgizu" turaly norma negizinen memlekettik qyzmetkerlerge qatysty bolghanymen, reseylik basylymdar men respublika ishindegi orystildi gazetter men orystildi portaldar joq jerden shu shygharyp, búl "memlekettik tónkeriske alyp keledi" dedi.

Eger qazaq tili 1989 jyldan beri memlekettik til bolsa, onda búl normalar nege tónkeriske alyp kelui kerek? Onyng ýstine búl normalar tek memlekettik qyzmetkerlerge qatysty bolsa, yaghny ol - tәuelsiz memleketting ishki mәselesi ghana. BÚÚ-nyng 1992 jylghy klassifikasiyasy boyynsha, Qa­zaqstan - últtyq memleket. Fransiyadaghy fransuzdar, Qytaydaghy hansular siyaqty, Qazaqstanda memleket qúru­shy últ -  qazaqtar. Yaghni, búl elde túratyn barlyq diasporalar qazaq halqynyng ainalasyna toptasulary kerek. Búl - últtyq memlekettilik­ting negizi jәne elding barlyq azamattaryn biriktiretin iydeya. "Euraziya" tәuelsiz sarapshylar tobynyng 2008 jylghy derekteri boyynsha, Astanadaghy sheneunikterding 95 pa­yyzy qazaq tilin bilmeydi jә­ne memlekettik tilde is qaghazdaryn jýrgizuge qúlyqtary joq degen qorytyndy shy­ghar­ghan edi. Memlekettik tildi engizuge, eng aldymen, osylar qarsy. Júmystan aiyrylamyz dep qoryqqan olar kýni-týni qyzmettegi kompiuterde otyryp alyp zang jobasyn engizuge qarsy pikir jazady.

Eger Astanadaghy sheneu­nik­ter­ding (qatardaghylardan bastap premier-ministr men preziydentting kómekshisine deyin) kompiuterlerin eki kýnge sóndirip tastasa, zang jobasyna qarsylar 70 pa­yyzgha azayar edi. Qalghan 20 payyz - bolashaqta oqyrmandarynan aiyrylamyz dep qoryqqan orystildi BAQ-tyng iyeleri. Bir tәulikte bes myng qol jinaghan da osylar. "It asyrap baqtym, ol ózimdi qapty" degen osy! Jaudy shetten izdeuding qajeti joq! Reseyding Syrtqy Ister ministrligi, taghy basqa resmy organdary eshqanday mәlimdeme jasaghan joq. Búl zang jobasyna Reseyding esh­qanday qatysy joq. Búl zang jobasynyng Qazaqstanda túryp jatqan orystargha da qatysy shamaly. Sebebi, memlekettik qyzmetkerler­ding 90 payyzy - qazaqtar. Búl zang jobasy osylargha arnalghan. Reseydi qúbyjyq jasaudyng qajeti joq! Preziydent Konstitusiyanyng kepili retinde jәne memleket qauipsizdigine jauap beretin bas qolbasshy retinde zannyng oryndaluyna qarsylyq jasaghan sheneunikterdi jazalap, Konstitusiyanyng qaghidalarynyng iske asuyn qamtamasyz etuge tiyis. Memlekettik tilge jasal­ghan búl qarsylyq qoghamda (biylikting óz ishinde de) jәne odan tys jerlerde Qazaqstannyng tәuelsiz el bolghanyna qarsylardyng bar eke­nin kórsetedi. Ondaylar óz­de­rining baspaqtaryn ósiruding ornyna kórshisining siyrynyng ólgenin tilep otyrady. Ondaylar az, biraq bar. Mysaly, "Lad" qozghalysynyng Reseyding keybir búzyq toptarymen birigip, Kókshetauda imperiyalyq baghyttaghy úrandar taratqan aksiyalar ótkizgendegi maqsaty ne? Aqmola oblysynyng әkimshi­ligi men qúqyq qorghau organdary osynday memleketke qarsy aksiyalargha nege rúq­sat beredi? Osynday úiymdardy Ádilet ministrligi nege tirkeydi?

Kóp súraqtardyng jauaby sheneunikterding jauapkersizdigi men biyliktegi sybaylas jemqorlyqta jatyr. Qazaqstan halyq assambleyasynyng janynan qúryl­ghan osynday kóptegen úiymdar respublikalyq budjetten qarjylandyrylady. "Lad" qozghalysynyng je­tek­shisi Bunakov myrza birneshe jyldan beri "eger memlekettik tildi endiretin bolsandar, biz elden kete­miz" degendi aityp jýr. Búl ne? Renish pe, kóre almau ma? Renjise, Qazaqstanda 60 jyl túrghanda qazaqsha 60 sóz bilmeytinine renjisin. Qoghamdaghy barlyq salalardyng (ekonomika, filosofiya, morali, óner jәne t.b.) ishinde eng manyzdysy til ekenin ghalymdar XIX ghasyrda dәleldedi. Sondyqtan til - barlyq memleketting damu strategiyasyn aiqyndaytyn negizgi qúraly. Búl túrghydan ýkimet úsynghan zang jobasy - kesh bolsa da algha jasalghan qadam. Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, Shyghystyng (Japoniya, Ont. Koreya, Malayziya, QHR jәne t.b.) jәne Batystyng (Fransiya, Almaniya, An­gliya jәne t.b.) barlyq damyghan jәne jaqsy qarqynmen damushy elderi túrghylyqty halyqtyng ana tili, dәstýri jәne mәdeniyeti negizinde damydy. Úly reformalardyng tәjiriybeleri kórsetkendey, memleket damuynda ana tili sheshushi faktor. Aziyanyng bir klimattyq jәne geografiyalyq aimaghynda ornalasqan Ýndis­tan men Qytay bir dindi (buddizm) ústanady. 62 jyl bú­ryn bir uaqytta tәuelsiz­dikterin alghan búl elderding tarihy taghdyrlary da úqsas. Ýndis­tan men Qytaydy Gegeli mәngi elderding qataryna jat­qyzady. Halyq sany óte kóp (Ýndistan halqy - 1,3 miyl­liard adam, Qytayda - 1,45 milliard adam) bolghandyqtan olardy eshkim óz­derine qosa almaydy. Tarihta búl elderding jaulap alushylardyng ózderi belgili uaqyttan keyin assimilyasiyagha úshyrap otyrghan. Búl elderding negizgi aiyrmashylyqtary - olardyng memle­kettik tilderinde. Osy aiyrmashylyq QHR-na ekonomikalyq jәne әleu­mettik damuda basymdylyq berude. Geografiyalyq ornalasuy, ruhy, dәstýri jәne dý­niye­tanymy jaghynan Batystan әldeqayda alys túrghan Japoniya eshkimge eliktemey-aq jәne órkeniyetti elder mәdeniyetin transformasiyalamay-aq, ózining ana tili men últtyq dәstýrinen bezbey az uaqyt ishinde dýniyejýzinde aldynghy qatarly elderding biregeyi bolyp shygha keldi. Tipti, Batys Europanyng ózine ýlgi bolatyn jaghdaygha jetti.

Japoniyany aldynghy qa­tarly industriyalyq memle­ketterding qataryna qosu turaly XIX ghasyrdyng ayaghynda qabyldaghan baghdarlama japon tili men japon menta­liytetine negizdelgen. Ótken ghasyrdyng eluinshi jyldarynan bastalyp, әlemdi tanghaldyrghan "Japoniyanyng tanghajayyby" - osy halyqtyng ózine ghana tәn qaytalanbas qúbylys. Batys elderi qansha jerden tyrashtanghanymen Japoniyanyng tәjiriybesin óz jýiesine engize almady. Sebebi, ony engizu ýshin aldymen japon tilin mengeru kerek. Onyng ýstine batys úghy­myndaghy qogham damuyndaghy jeke túlghanyng erekshe orny, shyghys kәsiporynyn újymdyq enbekke sýienip damytu ústanymyna, yaghny japonnyng "Z-teoriyasyna" qayshy keledi. Halyqtyng tili men mentaliy­tetindegi erekshelikterge sýienip, ghylym men tehnikany damytqan japondyqtar atom bombasy zardaptary men ekinshi dýniyejýzilik soghysta kýirey jenilgenine qaramastan qysqa uaqyt ishinde ekonomikasy shygharghan jalpy ónimning mólsheri jóninen әlemde ýshinshi, әr adamgha shaqqandaghy enbek ónimi jәne adam ómiri úzaqtyghy jóninen dýnie jýzinde birinshi oryngha shyqty.

Japon ekonomikasynyng tiregi avtomobili óner­kәsibi men elektronikanyng әrqaysysyndaghy (әlemdik naryqtaghy ýlesi - 30-33 pa­yyzy) jәne jana tehnolo­giyadaghy ýlesi - 25 payyz. Japon ekonomikasyn damytushy negizgi kýsh - onyng ana tili. Kezinde japon ghalymdary latyn alfa­viytine kóshu mәselesin on bir jyl boyy zerttep, bóten alfa­vitting últ psihikasyna teris әser etetinin týsin­gennen keyin jәne әlipby auystyrghan jaghdayda, soghan deyingi iyeroglifpen jazylghan múralardan aiyrylmas ýshin óz әlipbiyinde qaldy. Memlekettik til - mem­leketting ekonomikalyq jәne startegiyalyq negizgi qúraly. Memleketting damuy osy qúraldy qalay paydalanuyna baylanysty. Tәuelsizdikting 20 jylynda biz búl jerde kóp uaqytty bos sózben ótkizdik. Al Singapur siyaqty elder osynday uaqytta artta qalghan agrarlyq elden damyghan elder qataryna deyin kóterildi. Sondyqtan biz Reseydegi negizgi til orys tili siyaqty, Qazaqstandaghy negizgi til qazaq tili ekenin týsinuimiz kerek.

Búl - balamasy joq aksioma. Bizdegi til sayasatynda әli kýnge kóp mәsele sheshil­megen. Keybir derekter bo­yynsha, biylghy jyldan bastap bala-baqshalary men bas­tauysh synyptardan bastap tәjiriybe retinde bir uaqytta ýsh tildi qatar ýirenu engizilmek. Múnday tәji­riybeden ýshbasty mutant-kosmopolit shyghuy mýmkin. Pedagogika ghylymy onday tәjiriybeni bilmeydi. Búl - bilimsizderding ghylymgha kereghar istep otyrghan tәjiriy­beleri. Pedagogika ghylymynyn tújyrymdaryna sýiensek, kerisinshe, bala aldymen 12 jasqa deyin ana tilinde tәrbie alyp, qalyptasqannan keyin ghana eki jәne odan da kóp tildi ýirenuge tiyis. Aghylshyndarda "bala tәr­biyesi ol dýniyege kelgenge deyin jýz jyl búryn bastalady" degen maqal bar. Yaghni, bala tәrbiyesining negizi - ana tili, últtyq tarih jәne últ­tyng mәdeniyeti men dәstýri. Qalay bolghanda da, bala 12 jasqa deyin ana tilining ayasynda tәrbiyelenui kerek. Al Shyghys danalyghy "Balagha qanday tәrbie berip jatqan­gha qarap, halyqtyng jýz úr­paq­tan keyin qanday bolatynyn anyqtaugha bolady" deydi. Dúrys tәrbie - ol mәngi memleket qúrudyng irgetasy jәne elding bolashaghy osyghan baylanysty. Sondyqtan biz bolashaq úrpaqty tәrbiyeleude qate­lespeuimiz kerek. Mәngi elding ekinshi priyn­siypi mynaday. Ol - "Bir til. Bir morali. Bir iydeologiya. Bir memleket".

Bolashaqta Qazaqstannyng saghaty toqtap qalmas ýshin osy prinsipti ústanuy qajet. 2008 jyly "Qazaqstan 2030" strategiyasyna ýshtildilik degen bap endi. Búl "janalyqtyn" avtorlary el bolashaghyna qanday bomba tastaghanyn týsin­begen siyaqty. Múnday qalaymaqandyq "sharikovtar" men "shvonderlerdin" oilaryna kirmegen de shyghar. Bizding mәngýrt sheneu­nikter engizgen kelesi "janalyq" - "Qazaqstan halqy" degen doktrina. Kezinde Hrushev "kenes halqy" degendi oilap tapqan-dy. Biraq odan eshtene shyqpady. Qazaq - qazaq bolyp, úighyr - úighyr bolyp, orys - orys bolyp barlyghy óz oryndarynda   qaldy. Endi qoghammen osynday tәjiriybeni qaytalaudyng qajeti qanshalyq?! Múnday tәjiriybe kimge kerek? Sondaghy maqsat ne jәne odan qanday qorytyndy shyghady? Biz, barlyghymyz, múnday isting qorytyndysy qoghamdy mәngýrttendiru ekenin jaqsy bilemiz. Jogharydaghy zang jobasyna eshbir ýkimet, ne halyqaralyq qúqyq qorghau, ne bas­qa úiymdardan narazylyq bildirgen eshqanday mәlimde­me bolghan joq jәne bolmaydy da.

Sebebi ol eshkimning qúqyghyna kedergi keltirmey­di. Búl - órkeniyetke jasalghan qadam jәne tәuelsiz elding ishki isi. Eger ýkimet kez kelgen kóldeneng basylymdardyng tapsyryspen jazylghan maqalalaryna senip, sayasy jezók­shelerding aitqanymen jýre­tin bolsa, onda ol ýkimet emes. Ýkimetting býgingi priyn­sipsiz jәne berekesiz isteri, onyng qarapayym mәseleler­di sheshuding ornyna joq jerden qajetsiz mәselelerdi tughyzatyny bizdi qatty alandatady. Ken oryndary men strategiyalyq nysandardy júmys istetuding ornyna Qytaygha satu, múnayshylardyng sheshilmegen mәseleleri, Aqtóbe oblysyndaghy beybit túrghyndarmen qúqyq qorghaushylar arasyndaghy qaruly qaqtyghystar, tauarlardyng negizsiz qymbattauyna tos­qauyl qoya almau... Sondyqtan qogham ýkimetting әrtýrli ertegilerine senuden qaldy. Búl zang jobasy boyynsha ýkimet joq jerden qoghamdy dýrliktirmey, Konstitusiyalyq normalargha say keletin Mәdeniyet ministrligi úsyn­ghan núsqany qalpyna keltirip qabyldauy kerek. Eger múny sheshe almasa, onda otstavkagha ketui kerek.

Janúzaq ÁKIM

http://www.zhasalash.kz/saraptama/5451.html