وسىدان بiراز بۇرىن ۇسىنىلعان "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تiل ساياساتى جونiندەگi كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرگە وزگەرiستەر مەن قوسىمشالار ەنگiزۋ" بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورتالىق تاقىرىبىنا اينالدى. قر مادەنيەت مينيسترلiگi ەنگiزگەن "2012 جىلدان باستاپ مەملەكەتتiك ورگانداردا مەملەكەتتiك تiلدi پايدالانۋ جانە iس قاعازدارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزۋ" تۋرالى نورما نەگiزiنەن مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى بولعانىمەن، رەسەيلiك باسىلىمدار مەن رەسپۋبليكا iشiندەگi ورىستiلدi گازەتتەر مەن ورىستiلدi پورتالدار جوق جەردەن شۋ شىعارىپ، بۇل "مەملەكەتتiك توڭكەرiسكە الىپ كەلەدi" دەدi.

وسىدان بiراز بۇرىن ۇسىنىلعان "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تiل ساياساتى جونiندەگi كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرگە وزگەرiستەر مەن قوسىمشالار ەنگiزۋ" بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورتالىق تاقىرىبىنا اينالدى. قر مادەنيەت مينيسترلiگi ەنگiزگەن "2012 جىلدان باستاپ مەملەكەتتiك ورگانداردا مەملەكەتتiك تiلدi پايدالانۋ جانە iس قاعازدارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزۋ" تۋرالى نورما نەگiزiنەن مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى بولعانىمەن، رەسەيلiك باسىلىمدار مەن رەسپۋبليكا iشiندەگi ورىستiلدi گازەتتەر مەن ورىستiلدi پورتالدار جوق جەردەن شۋ شىعارىپ، بۇل "مەملەكەتتiك توڭكەرiسكە الىپ كەلەدi" دەدi.

ەگەر قازاق تiلi 1989 جىلدان بەرi مەملەكەتتiك تiل بولسا، وندا بۇل نورمالار نەگە توڭكەرiسكە الىپ كەلۋi كەرەك؟ ونىڭ ۇستiنە بۇل نورمالار تەك مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى بولسا، ياعني ول - تاۋەلسiز مەملەكەتتiڭ iشكi ماسەلەسi عانا. بۇۇ-نىڭ 1992 جىلعى كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا، قا­زاقستان - ۇلتتىق مەملەكەت. فرانتسياداعى فرانتسۋزدار، قىتايداعى حانسۋلار سياقتى، قازاقستاندا مەملەكەت قۇرۋ­شى ۇلت -  قازاقتار. ياعني، بۇل ەلدە تۇراتىن بارلىق دياسپورالار قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا توپتاسۋلارى كەرەك. بۇل - ۇلتتىق مەملەكەتتiلiك­تiڭ نەگiزi جانە ەلدiڭ بارلىق ازاماتتارىن بiرiكتiرەتiن يدەيا. "ەۋرازيا" تاۋەلسiز ساراپشىلار توبىنىڭ 2008 جىلعى دەرەكتەرi بويىنشا، استاناداعى شەنەۋنiكتەردiڭ 95 پا­يىزى قازاق تiلiن بiلمەيدi ءجا­نە مەملەكەتتiك تiلدە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋگە قۇلىقتارى جوق دەگەن قورىتىندى شى­عار­عان ەدi. مەملەكەتتiك تiلدi ەنگiزۋگە، ەڭ الدىمەن، وسىلار قارسى. جۇمىستان ايىرىلامىز دەپ قورىققان ولار كۇنi-ءتۇنi قىزمەتتەگi كومپيۋتەردە وتىرىپ الىپ زاڭ جوباسىن ەنگiزۋگە قارسى پiكiر جازادى.

ەگەر استاناداعى شەنەۋ­نiك­تەر­دiڭ (قاتارداعىلاردان باستاپ پرەمەر-مينيستر مەن پرەزيدەنتتiڭ كومەكشiسiنە دەيiن) كومپيۋتەرلەرiن ەكi كۇنگە ءسوندiرiپ تاستاسا، زاڭ جوباسىنا قارسىلار 70 پا­يىزعا ازايار ەدi. قالعان 20 پايىز - بولاشاقتا وقىرماندارىنان ايىرىلامىز دەپ قورىققان ورىستiلدi باق-تىڭ يەلەرi. بiر تاۋلiكتە بەس مىڭ قول جيناعان دا وسىلار. "يت اسىراپ باقتىم، ول ءوزiمدi قاپتى" دەگەن وسى! جاۋدى شەتتەن iزدەۋدiڭ قاجەتi جوق! رەسەيدiڭ سىرتقى Iستەر مينيسترلiگi, تاعى باسقا رەسمي ورگاندارى ەشقانداي مالiمدەمە جاساعان جوق. بۇل زاڭ جوباسىنا رەسەيدiڭ ەش­قانداي قاتىسى جوق. بۇل زاڭ جوباسىنىڭ قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ورىستارعا دا قاتىسى شامالى. سەبەبi, مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر­دiڭ 90 پايىزى - قازاقتار. بۇل زاڭ جوباسى وسىلارعا ارنالعان. رەسەيدi قۇبىجىق جاساۋدىڭ قاجەتi جوق! پرەزيدەنت كونستيتۋتسيانىڭ كەپiلi رەتiندە جانە مەملەكەت قاۋiپسiزدiگiنە جاۋاپ بەرەتiن باس قولباسشى رەتiندە زاڭنىڭ ورىندالۋىنا قارسىلىق جاساعان شەنەۋنiكتەردi جازالاپ، كونستيتۋتسيانىڭ قاعيدالارىنىڭ iسكە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە تيiس. مەملەكەتتiك تiلگە جاسال­عان بۇل قارسىلىق قوعامدا (بيلiكتiڭ ءوز iشiندە دە) جانە ودان تىس جەرلەردە قازاقستاننىڭ تاۋەلسiز ەل بولعانىنا قارسىلاردىڭ بار ەكە­نiن كورسەتەدi. وندايلار ءوز­دە­رiنiڭ باسپاقتارىن ءوسiرۋدiڭ ورنىنا كورشiسiنiڭ سيىرىنىڭ ولگەنiن تiلەپ وتىرادى. وندايلار از، بiراق بار. مىسالى، "لاد" قوزعالىسىنىڭ رەسەيدiڭ كەيبiر بۇزىق توپتارىمەن بiرiگiپ، كوكشەتاۋدا يمپەريالىق باعىتتاعى ۇراندار تاراتقان اكتسيالار وتكiزگەندەگi ماقساتى نە؟ اقمولا وبلىسىنىڭ اكiمشi­لiگi مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وسىنداي مەملەكەتكە قارسى اكتسيالارعا نەگە رۇق­سات بەرەدi? وسىنداي ۇيىمداردى ادiلەت مينيسترلiگi نەگە تiركەيدi?

كوپ سۇراقتاردىڭ جاۋابى شەنەۋنiكتەردiڭ جاۋاپكەرسiزدiگi مەن بيلiكتەگi سىبايلاس جەمقورلىقتا جاتىر. قازاقستان حالىق اسسامبلەياسىنىڭ جانىنان قۇرىل­عان وسىنداي كوپتەگەن ۇيىمدار رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى. "لاد" قوزعالىسىنىڭ جە­تەك­شiسi بۋناكوۆ مىرزا بiرنەشە جىلدان بەرi "ەگەر مەملەكەتتiك تiلدi ەندiرەتiن بولساڭدار، بiز ەلدەن كەتە­مiز" دەگەندi ايتىپ ءجۇر. بۇل نە؟ رەنiش پە، كورە الماۋ ما؟ رەنجiسە، قازاقستاندا 60 جىل تۇرعاندا قازاقشا 60 ءسوز بiلمەيتiنiنە رەنجiسiن. قوعامداعى بارلىق سالالاردىڭ (ەكونوميكا، فيلوسوفيا، مورال، ونەر جانە ت.ب.) iشiندە ەڭ ماڭىزدىسى تiل ەكەنiن عالىمدار XIX عاسىردا دالەلدەدi. سوندىقتان تiل - بارلىق مەملەكەتتiڭ دامۋ ستراتەگياسىن ايقىندايتىن نەگiزگi قۇرالى. بۇل تۇرعىدان ۇكiمەت ۇسىنعان زاڭ جوباسى - كەش بولسا دا العا جاسالعان قادام. الەمدiك تاجiريبە كورسەتكەندەي، شىعىستىڭ (جاپونيا، وڭت. كورەيا، مالايزيا، قحر جانە ت.ب.) جانە باتىستىڭ (فرانتسيا، المانيا، ان­گليا جانە ت.ب.) بارلىق دامىعان جانە جاقسى قارقىنمەن دامۋشى ەلدەرi تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ انا تiلi, ءداستۇرi جانە مادەنيەتi نەگiزiندە دامىدى. ۇلى رەفورمالاردىڭ تاجiريبەلەرi كورسەتكەندەي، مەملەكەت دامۋىندا انا تiلi شەشۋشi فاكتور. ازيانىڭ بiر كليماتتىق جانە گەوگرافيالىق ايماعىندا ورنالاسقان ءۇندiس­تان مەن قىتاي بiر دiندi (بۋدديزم) ۇستانادى. 62 جىل بۇ­رىن بiر ۋاقىتتا تاۋەلسiز­دiكتەرiن العان بۇل ەلدەردiڭ تاريحي تاعدىرلارى دا ۇقساس. ءۇندiس­تان مەن قىتايدى گەگەل ماڭگi ەلدەردiڭ قاتارىنا جات­قىزادى. حالىق سانى وتە كوپ ء(ۇندiستان حالقى - 1,3 ميل­ليارد ادام، قىتايدا - 1,45 ميلليارد ادام) بولعاندىقتان ولاردى ەشكiم ءوز­دەرiنە قوسا المايدى. تاريحتا بۇل ەلدەردiڭ جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ وزدەرi بەلگiلi ۋاقىتتان كەيiن اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ وتىرعان. بۇل ەلدەردiڭ نەگiزگi ايىرماشىلىقتارى - ولاردىڭ مەملە­كەتتiك تiلدەرiندە. وسى ايىرماشىلىق قحر-نا ەكونوميكالىق جانە الەۋ­مەتتiك دامۋدا باسىمدىلىق بەرۋدە. گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، رۋحى، ءداستۇرi جانە ءدۇ­نيە­تانىمى جاعىنان باتىستان الدەقايدا الىس تۇرعان جاپونيا ەشكiمگە ەلiكتەمەي-اق جانە وركەنيەتتi ەلدەر مادەنيەتiن ترانسفورماتسيالاماي-اق، ءوزiنiڭ انا تiلi مەن ۇلتتىق داستۇرiنەن بەزبەي از ۋاقىت iشiندە دۇنيەجۇزiندە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردiڭ بiرەگەيi بولىپ شىعا كەلدi. تiپتi, باتىس ەۋروپانىڭ وزiنە ۇلگi بولاتىن جاعدايعا جەتتi.

جاپونيانى الدىڭعى قا­تارلى يندۋستريالىق مەملە­كەتتەردiڭ قاتارىنا قوسۋ تۋرالى XIX عاسىردىڭ اياعىندا قابىلداعان باعدارلاما جاپون تiلi مەن جاپون مەنتا­ليتەتiنە نەگiزدەلگەن. وتكەن عاسىردىڭ ەلۋiنشi جىلدارىنان باستالىپ، الەمدi تاڭعالدىرعان "جاپونيانىڭ تاڭعاجايىبى" - وسى حالىقتىڭ وزiنە عانا ءتان قايتالانباس قۇبىلىس. باتىس ەلدەرi قانشا جەردەن تىراشتانعانىمەن جاپونيانىڭ تاجiريبەسiن ءوز جۇيەسiنە ەنگiزە المادى. سەبەبi, ونى ەنگiزۋ ءۇشiن الدىمەن جاپون تiلiن مەڭگەرۋ كەرەك. ونىڭ ۇستiنە باتىس ۇعى­مىنداعى قوعام دامۋىنداعى جەكە تۇلعانىڭ ەرەكشە ورنى، شىعىس كاسiپورىنىن ۇجىمدىق ەڭبەككە سۇيەنiپ دامىتۋ ۇستانىمىنا، ياعني جاپوننىڭ "Z-تەورياسىنا" قايشى كەلەدi. حالىقتىڭ تiلi مەن مەنتالي­تەتiندەگi ەرەكشەلiكتەرگە سۇيەنiپ، عىلىم مەن تەحنيكانى دامىتقان جاپوندىقتار اتوم بومباسى زارداپتارى مەن ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا كۇيرەي جەڭiلگەنiنە قاراماستان قىسقا ۋاقىت iشiندە ەكونوميكاسى شىعارعان جالپى ءونiمنiڭ مولشەرi جونiنەن الەمدە ءۇشiنشi, ءار ادامعا شاققانداعى ەڭبەك ءونiمi جانە ادام ءومiرi ۇزاقتىعى جونiنەن دۇنيە جۇزiندە بiرiنشi ورىنعا شىقتى.

جاپون ەكونوميكاسىنىڭ تiرەگi اۆتوموبيل ونەر­كاسiبi مەن ەلەكترونيكانىڭ ارقايسىسىنداعى (الەمدiك نارىقتاعى ۇلەسi - 30-33 پا­يىزى) جانە جاڭا تەحنولو­گياداعى ۇلەسi - 25 پايىز. جاپون ەكونوميكاسىن دامىتۋشى نەگiزگi كۇش - ونىڭ انا تiلi. كەزiندە جاپون عالىمدارى لاتىن الفا­ۆيتiنە كوشۋ ماسەلەسiن ون بiر جىل بويى زەرتتەپ، بوتەن الفا­ۆيتتiڭ ۇلت پسيحيكاسىنا تەرiس اسەر ەتەتiنiن ءتۇسiن­گەننەن كەيiن جانە ءالiپبي اۋىستىرعان جاعدايدا، سوعان دەيiنگi يەروگليفپەن جازىلعان مۇرالاردان ايىرىلماس ءۇشiن ءوز الiپبيiندە قالدى. مەملەكەتتiك تiل - مەم­لەكەتتiڭ ەكونوميكالىق جانە ستارتەگيالىق نەگiزگi قۇرالى. مەملەكەتتiڭ دامۋى وسى قۇرالدى قالاي پايدالانۋىنا بايلانىستى. تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلىندا بiز بۇل جەردە كوپ ۋاقىتتى بوس سوزبەن وتكiزدiك. ال سينگاپۋر سياقتى ەلدەر وسىنداي ۋاقىتتا ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن دامىعان ەلدەر قاتارىنا دەيiن كوتەرiلدi. سوندىقتان بiز رەسەيدەگi نەگiزگi تiل ورىس تiلi سياقتى، قازاقستانداعى نەگiزگi تiل قازاق تiلi ەكەنiن ءتۇسiنۋiمiز كەرەك.

بۇل - بالاماسى جوق اكسيوما. بiزدەگi تiل ساياساتىندا ءالi كۇنگە كوپ ماسەلە شەشiل­مەگەن. كەيبiر دەرەكتەر بو­يىنشا، بيىلعى جىلدان باستاپ بالا-باقشالارى مەن باس­تاۋىش سىنىپتاردان باستاپ تاجiريبە رەتiندە بiر ۋاقىتتا ءۇش تiلدi قاتار ۇيرەنۋ ەنگiزiلمەك. مۇنداي ءتاجi­ريبەدەن ءۇشباستى مۋتانت-كوسموپوليت شىعۋى مۇمكiن. پەداگوگيكا عىلىمى ونداي تاجiريبەنi بiلمەيدi. بۇل - بiلiمسiزدەردiڭ عىلىمعا كەرەعار iستەپ وتىرعان ءتاجiري­بەلەرi. پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ تۇجىرىمدارىنا سۇيەنسەك، كەرiسiنشە، بالا الدىمەن 12 جاسقا دەيiن انا تiلiندە تاربيە الىپ، قالىپتاسقاننان كەيiن عانا ەكi جانە ودان دا كوپ تiلدi ۇيرەنۋگە تيiس. اعىلشىنداردا "بالا ءتار­بيەسi ول دۇنيەگە كەلگەنگە دەيiن ءجۇز جىل بۇرىن باستالادى" دەگەن ماقال بار. ياعني، بالا تاربيەسiنiڭ نەگiزi - انا تiلi, ۇلتتىق تاريح جانە ۇلت­تىڭ مادەنيەتi مەن ءداستۇرi. قالاي بولعاندا دا، بالا 12 جاسقا دەيiن انا تiلiنiڭ اياسىندا تاربيەلەنۋi كەرەك. ال شىعىس دانالىعى "بالاعا قانداي تاربيە بەرiپ جاتقان­عا قاراپ، حالىقتىڭ ءجۇز ۇر­پاق­تان كەيiن قانداي بولاتىنىن انىقتاۋعا بولادى" دەيدi. دۇرىس تاربيە - ول ماڭگi مەملەكەت قۇرۋدىڭ iرگەتاسى جانە ەلدiڭ بولاشاعى وسىعان بايلانىستى. سوندىقتان بiز بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە قاتە­لەسپەۋiمiز كەرەك. ماڭگi ەلدiڭ ەكiنشi پرين­تسيپi مىناداي. ول - "بiر تiل. بiر مورال. بiر يدەولوگيا. بiر مەملەكەت".

بولاشاقتا قازاقستاننىڭ ساعاتى توقتاپ قالماس ءۇشiن وسى پرينتسيپتi ۇستانۋى قاجەت. 2008 جىلى "قازاقستان 2030" ستراتەگياسىنا ۇشتiلدiلiك دەگەن باپ ەندi. بۇل "جاڭالىقتىڭ" اۆتورلارى ەل بولاشاعىنا قانداي بومبا تاستاعانىن ءتۇسiن­بەگەن سياقتى. مۇنداي قالايماقاندىق "شاريكوۆتار" مەن "شۆوندەرلەردiڭ" ويلارىنا كiرمەگەن دە شىعار. بiزدiڭ ماڭگۇرت شەنەۋ­نiكتەر ەنگiزگەن كەلەسi "جاڭالىق" - "قازاقستان حالقى" دەگەن دوكترينا. كەزiندە حرۋشەۆ "كەڭەس حالقى" دەگەندi ويلاپ تاپقان-دى. بiراق ودان ەشتەڭە شىقپادى. قازاق - قازاق بولىپ، ۇيعىر - ۇيعىر بولىپ، ورىس - ورىس بولىپ بارلىعى ءوز ورىندارىندا   قالدى. ەندi قوعاممەن وسىنداي تاجiريبەنi قايتالاۋدىڭ قاجەتi قانشالىق؟! مۇنداي تاجiريبە كiمگە كەرەك؟ سونداعى ماقسات نە جانە ودان قانداي قورىتىندى شىعادى؟ بiز، بارلىعىمىز، مۇنداي iستiڭ قورىتىندىسى قوعامدى ماڭگۇرتتەندiرۋ ەكەنiن جاقسى بiلەمiز. جوعارىداعى زاڭ جوباسىنا ەشبiر ۇكiمەت، نە حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ، نە باس­قا ۇيىمداردان نارازىلىق بiلدiرگەن ەشقانداي مالiمدە­مە بولعان جوق جانە بولمايدى دا.

سەبەبi ول ەشكiمنiڭ قۇقىعىنا كەدەرگi كەلتiرمەي­دi. بۇل - وركەنيەتكە جاسالعان قادام جانە تاۋەلسiز ەلدiڭ iشكi iسi. ەگەر ۇكiمەت كەز كەلگەن كولدەنەڭ باسىلىمداردىڭ تاپسىرىسپەن جازىلعان ماقالالارىنا سەنiپ، ساياسي جەزوك­شەلەردiڭ ايتقانىمەن جۇرە­تiن بولسا، وندا ول ۇكiمەت ەمەس. ۇكiمەتتiڭ بۇگiنگi پرين­تسيپسiز جانە بەرەكەسiز iستەرi, ونىڭ قاراپايىم ماسەلەلەر­دi شەشۋدiڭ ورنىنا جوق جەردەن قاجەتسiز ماسەلەلەردi تۋعىزاتىنى بiزدi قاتتى الاڭداتادى. كەن ورىندارى مەن ستراتەگيالىق نىسانداردى جۇمىس iستەتۋدiڭ ورنىنا قىتايعا ساتۋ، مۇنايشىلاردىڭ شەشiلمەگەن ماسەلەلەرi, اقتوبە وبلىسىنداعى بەيبiت تۇرعىندارمەن قۇقىق قورعاۋشىلار اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستار، تاۋارلاردىڭ نەگiزسiز قىمباتتاۋىنا توس­قاۋىل قويا الماۋ... سوندىقتان قوعام ۇكiمەتتiڭ ءارتۇرلi ەرتەگiلەرiنە سەنۋدەن قالدى. بۇل زاڭ جوباسى بويىنشا ۇكiمەت جوق جەردەن قوعامدى دۇرلiكتiرمەي، كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا ساي كەلەتiن مادەنيەت مينيسترلiگi ۇسىن­عان نۇسقانى قالپىنا كەلتiرiپ قابىلداۋى كەرەك. ەگەر مۇنى شەشە الماسا، وندا وتستاۆكاعا كەتۋi كەرەك.

جانۇزاق اكIم

http://www.zhasalash.kz/saraptama/5451.html