Qorday oqighasyna qatysty tek ekiúday pikir aitylyp jatyr: Biri dýngenderdi jaqtasa, endi bir top dattap jatyr. Biraq eki tarapty tarazygha salyp jatqandardy óz basym kórmedim. Jaqtaytyndar kóbinese, memlekettik qyzmetting ainalasynda jýrgender. Olar “Jaman últ bolmaydy, jaman adam bolady” degen ústanymnyng etek-jenine kenedey jabysyp alghan. Bitti. Pikirinshe, qazaqtardyng búl qylyghy dúrys emes: Qorqytqan, ýrkitken, tonaghan, atqan, óltirgen, t.b. Biraq olar nege múnday qadamgha bardy? Oqighanyng sebebi men saldary ne? degen mәselelerge tereng boylap jatqan joq. Dýrlikken qazaqtardyng dәl qazirgi kezdegi ruhany jaghdayyna ýnilgisi kelmeydi. Belgili, belgisiz sebeptermen qoghamnyng qazirgi hal-ahualyn sezinip, týisinip, onyng shynayy baghasyn bermey otyr.
.
Mysaly meni mynanday saualdar mazalaydy:
- Masanshygha bir mezette qalaysha sonshama adam jinala qalghan? Ádeyi úiymdastyrylghan joq pa?

- Shekaralyq aimaqta ÚQK-nin, arnayy әskery bólimderi bar. Shamamen keshki jetiden tanghy ýsh-tórtke deyin jalghasqan qaqtyghysqa olar nege tang ata biraq jetken? Sonda (olardyng tilimen aitqanda) tóbeles qúmar jigitter bildey bir elding qaruly kýshinen jyldam, әri belsendi bolghany ma?

- Oqighanyng oryn aluyna nelikten mýmkindik berilgen? Qyrghyz tarapy qalaysha ile-shala dýngenderdi bauyryna basa qaldy?...

Álbette, jaman últ joq, tek әr últtyng onbaghan adamdary bar. Dýngenderge renishi bar kópshilik te osy ústanymda dep senemin. Alla taghala olardyng qazaq topyraghyn meken etuin mandaylaryna jazghan eken, bizding oghan esh qarsylyghymyz joq. Basqasyn aitpaghanda, búghan olardyng bir ghasyrdan asa uaqyt bizding elde beybit ómir sýrip kele jatqany dәlel.

Qara jamylghan әrbir dýngen otbasynyng qayghysyna ortaqpyz. Bopsalau, bireuding mal-mýlkin tәrkileu, kýsh kórsetip, qaru kezengenderding әreketterin synmen qabyldaymyz. Últshyldyq sipattaghy kózqaras pen pikirlerge qarsymyz. Oqighany jeke basyna paydalanyp ketken búzaqylar men býlikshiler tiyisti jazasyn aluy tiyis dep esepteymiz...

Biraq, sonymen qatar, eng aldymen jaghdaydyng osynshalyq dәrejege jetuining basty sebepterin týsinuimiz kerek:

- Jergilikti dýngen halqynyng qazaqtargha qyr kórsetu faktilerining birin de qaldyrmay býge-shigesine deyin anyqtap, oghan zang shenberinde tiyisi jazasy berilui kerek.

- Dýngenderden japa kórgen adamdardyng onyng ishinde qazaq qyzyn zorlau faktisi boyynsha tergeu amaldary qayta qarap, jazalap, ol turaly halyqty aqparattandyru qajet.

- Olar nege últty mensinbeydi? Shal-kempirleri qarap otyrmay aqsaqaldar kenesin qúrsyn. Jastaryna týzu tәrbie berudi talap etu qajet.
.
Býgin dýngen aqsaqaldary basyn iyip túryp jastarynyng búzaqylyghy ýshin keshirim súrapty dep jatyr. Formadaghy adamdardyng jaghasynan alyp, kiyimin jyrtyp, olardy tópelep jatqanda sol shaldardyng birazy tan-tamasha bop túrdy emes pe? Qoy dese, keshirim súraytyn bolsa búghan deyin qayda qalypty?
.
Qysqasy, Qorday oqighasy bir kýnde apay-topay bolghan jaghday emes. Qazaq pen dýngen arasynda talay jyldardan beri qordalanghan mәselelerding jarylysy dep týsinemin. Qazaqtardyng ashuy-yzadan aityp, jazyp jatqan oi-pikirlerine ong kózben qarau kerek. Essiz dýngenderding әreketi men qaruly kýshterden, әskeriylerden ketken olqylyqtan bolghan jadaydy kýlli qazaqqa jaba salyp demokratiyashyl emessinder dep olardy órkeniyetten qalyp ketken tobyr retinde kórsetudi dogharu kerek. Qarapayym qazaqty shovinist, últshyl dep aiyptap jatqan basqa últ ókilderi men shalaqazaqtar, qoyyndar boldy!

Ertay Nýsipjannyng әleumettik jelidegi jazbasynan

Abai.kz