Qazaqstan – beybit bastamalar mekeni
Gazetimizding ótken nómirinde habarlanghanynday, elimizding Memlekettik hatshysy Qanat Saudabaevtyng Niyderlandy Korolidigine resmy sapary jalghasuda.
Eger tariyhqa kóz jibersek, 1899 jyly Gaagada Beybitshilikti jaqtaushylardyng konferensiyasy ótkizilgenin, osy basqosuda alghash ret Halyqaralyq tórelik sot qúrylghanyn bilemiz. Amerikalyq bolat magnaty Endru Karnegy Beybitshilik sarayyn salugha sol kezding shamasymen ýlken soma - 1,5 million dollar qarajat shygharyp, qúrylys júmysy ayaqtalghannan beri qaray, Halyqaralyq tórelik soty osy ýidi meken etedi. Arada qansha jyldar ótse de Beybitshilik sarayy óz missiyasynan esh auytqymay júmysyn jalghastyrumen keledi.
Gazetimizding ótken nómirinde habarlanghanynday, elimizding Memlekettik hatshysy Qanat Saudabaevtyng Niyderlandy Korolidigine resmy sapary jalghasuda.
Eger tariyhqa kóz jibersek, 1899 jyly Gaagada Beybitshilikti jaqtaushylardyng konferensiyasy ótkizilgenin, osy basqosuda alghash ret Halyqaralyq tórelik sot qúrylghanyn bilemiz. Amerikalyq bolat magnaty Endru Karnegy Beybitshilik sarayyn salugha sol kezding shamasymen ýlken soma - 1,5 million dollar qarajat shygharyp, qúrylys júmysy ayaqtalghannan beri qaray, Halyqaralyq tórelik soty osy ýidi meken etedi. Arada qansha jyldar ótse de Beybitshilik sarayy óz missiyasynan esh auytqymay júmysyn jalghastyrumen keledi.
29 tamyz - halqymyz ýshin zorlyqpen tanylghan zúlmat sordan qasiret sheguding basy men jәne sol kesapattan arylghan tarihy kýn. Ótken ghasyr adamzat balasynyng damuyna eng bir qaryshty serpin bergen, jana tehnologiyalar men irgeli ghylymdardyng qúlashyn qaryshtatqan ghasyr bolghanymen, ol әkelgen qasiret te az bolghan joq. Sonyng ishindegi auyr zúlmattyng biri - 1949 jyldyng 29 tamyzynda qazaq jerinde kenester jarghan atom bombasy bolatyn. Onyng salmaghyn jarylys ótken bir jyldan keyin-aq balalar ólimi bes esege kóbeygen, 1962 jylghy derekter boyynsha әrbir tughan 1000 cәbiyding 21,2 payyzy ishten kemis bolyp tughan Semey ónirining adamdary kórdi. Qyryq jyldan astam jerding asty men ýstinde 456 yadrolyq synaq jasalyp, qazaqtyng qasiyetti ónirining biri - Degeleng many astan-kesten boldy. Qaterli isik aurulary jas tandamay, balghyndy da kóktey júlyp ketetin. Oghan shydau mýmkin emes-ti. Qasiretin kótere almay kýrsingen qazaq eli «Attan» dep jolgha shyqty. «Nevada-Semey» qozghalysy osylaysha dýniyege keldi. Áriyne, qozghalys eger sol kezdegi Qazaqstan basshylyghynan qoldau tappasa, múnshama óristeui qiyn bolatyny ayan edi. Halqynyng basyndaghy qasiretti bar jan-tәnimen úqqan adam ghana oghan qarsy bolmay, qoldau kórsetetin. 1989 jyly Núrsúltan Nazarbaev yadrolyq qarudy synaugha moratoriy jariyalap, óz preziydenttigining alghashqy jylynda Semey poligonyn jabu turaly Jarlyghyna qol qoydy. Búl shyn mәninde barsha Qazaqstan halqy quana qabyldaghan Jarlyq boldy.
Beybitshilik sarayyndaghy fotokórmege kóz salsan, osy tarihy oqighalar eriksiz kóz aldyna keledi. Al Semey poliygonynyng jabyluynyng 20 jyldyghynda Elbasy әlem júrtshylyghyna 29 tamyzdy Yadrolyq synaqtargha qarsy is-qimyldyng halyqaralyq kýni dep jariyalau turaly úsynys aitty. Onday úsynysty óz erkimen joyqyn qarudan bas tartqan elding basshysy ghana aita alar edi. Sondyqtan ol úsynys aityldy jәne ol qoldau tapty. BÚÚ Bas Assambleyasynyng sheshimimen 29 tamyz osynday tarihy kýn retinde belgilendi.
Fotokórmeni aralap shyqqan song Memlekettik hatshy Niyderlandy Syrtqy ister ministri Ury Rozentalimen kezdesti. Memlekettik hatshy: «Biz sizderding elinizdi Europadaghy negizgi bir ekonomikalyq jәne sayasy әriptesimiz retinde tanimyz, sol sebepten de Niyderlandymen aradaghy qarym-qatynastardyng qay salada da óristeuin jәne onyng eki jaqty da, kóp tarapty da bolghanyn qalaymyz», degen. Qarapayym oqyrmandardyng ózi bizding auyl sharuashylyghynda keninen qoldanylatyn gollandiyalyq әdispen kartop ósirilip nemese sýtti siyrlardy tehnologiyalarymen birge satyp alyp, elding iygiligine jaratylyp jatqanyn biledi. Osy rette Qanat Bekmyrzaúly Niyderlandy Premier-ministrining orynbasary - Auyl sharuashylyghy jәne innovasiya ministri Maksim Verhagenning elimizge saparlap qaytuynyng manyzyna toqtaldy. Atalghan sapar eki el arasyndaghy osyghan deyingi әriptestikti strategiyalyq dengeyge kótergen bolar edi, dedi ol.
Óz kezeginde Niyderlandy syrtqy sayasat vedomstvosynyng basshysy Ury Rozentali Memlekettik hatshy tarapynan aitylghan úsynystargha yqylasyn bildirip, ekijaqty baylanystardy terendetuding manyzdylyghyn basa aitty.
«Yadrolyq diylemmalar: býgini jәne bolashaghy» taqyrybyndaghy halyqaralyq konferensiyagha jinalghandardyng jalpy qarasy, olardyng arasynda sózine tek Europa emes, әlem kóz tigetin sayasatkerler de birshama kórindi. Fransiyadan senator Aymery de Monteskiu kelse, Struan Stiyvenson syndy Eurodeputat ta kózge shalyndy.
- Aldymen osy konferensiyany úiymdastyrushy Niyderlandy Ýkimeti men Tobias Asser atyndaghy institutqa alghys aitqym keledi, - dep bastady sózin Qanat Saudabaev. - Ózderiniz bilesizder, Niyderlandy - yadrolyq qarudy joiygha qatysty jәne qarusyzdanu mәselesinde birizdilikpen kele jatqan el. Búl memleket yadrolyq otyndy tek beybit maqsatta paydalanudy kókseydi. Al Niyderlandy men Qazaqstan arasyndaghy osy baghyttaghy tyghyz әriptestik әlemdik qoghamdastyqqa da ong әser etedi dep sanaymyz.
Býgingi konferensiyanyng osydan 20 jyl búryn sol kezdegi Kenes ókimetining qarsylyghyna qaramastan, asa iri Semey poliygony jabylghan aituly kýnderde ótkiziluining simvoldyq mәni bar. Tәuelsizdik alghan kýnnen beri Qazaqstan jәne onyng Preziydenti yadrolyq qarudy azaytu, basqa da qaru týrlerin taratpaudyng belsendi jaqtasy bolyp keledi. Kópshilikke belgili, Qazaqstangha Kenes Odaghy qúlaghannan keyin orasan zor, quattylyghy jaghynan tórtinshi oryndaghy yadrolyq qaru múragha qalghan bolatyn. Sol qolymyzgha tәuelsizdik tiygen alghashqy ailarda-aq bizding elimizge qolymyzda bar alapat qarudy saqtap qalu turaly kenesterin Preziydet Nazarbaevtan ayamaghandar kóp edi. Osy ýshin elderinizge qarjylyq subsidiya tógemiz, sizder yadrolyq qaruy bar alghashqy músylman memleketi bolasyzdar, degender de tabylyp jatty. Bizding óz ishimizdegi elita arasynda da osynday piyghyldaghylar bar edi. Sondyqtan Preziydent Nazarbaevtyng yadrolyq qarudan bas tartu turaly qabyldaghan sheshimi shyn mәninde әri batyl, әri dana úigharym boldy.
20 jyl boyyna Qazaqstan aumaqtyq jәne jahandyq qauipsizdikke ózining ýlesin qosyp keledi. Elimizde yadrolyq qarudyng infraqúrylymy týgeldey joyyldy. Semey poligony jabylyp, 20 jer astyndaghy únghymalar men shtolinyalar, әrqaysynyng kýshi megatonnalyq 10 400 oqtúmsyq, SS-18 qúrlyqaralyq ballistikalyq raketa, 40 TU-95 H-55 qanatty zymyrandar men 370 taktikalyq yadrolyq zaryadpen jabdyqtalghan auyr bombalaushy jәne qúrlyqaralyq zymyrandardy úshyratyn 148 shahtalyq úshyru puliti joyyldy.
Elimizding yadrolyq qarudy taratpaudaghy isi tek poligondy jabumen jәne jappay qyryp-joyatyn arsenaldan arylumen shektelmeydi, Qazaqstan 2006 jyly Yadrolyq terrorizmmen kýres jahandyq bastamasyna Reseymen jәne AQSh-pen birlese qúryltayshy boldy. 2007 jyly oghan mýshe memleketterding ýshinshi kezdesui Astanada ótkizildi.
Ýstimizdegi jyldyng nauryz aiynda Ortalyq Aziyany yadrolyq qarudan azat aimaq etu turaly shart kýshine endi. Osylaysha alghashqy yadrolyq qarudan azat aimaq ómirge keldi. Jәne ol qos qaptalynda yadrolyq derjavalar ornalasqan aimaq ekenin de aita keteyik. Búl - búryn aumaghynda yadrolyq qaruy bolghan, qazir sodan azat etilgen túnghysh aimaq. Qazaqstan men onyng kórshileri qarusyzdanu sayasatyn qanshalyqty qoldaytyndyqtaryn isimen kórsetti, degen Qanat Bekmyrzaúly әri qaray elimizdegi urannyng bay qoryna toqtaldy. Atomdy beybit maqsatqa qoldanu baghytyndaghy elimiz ústanghan baghytty aita kele, MAGATE shenberinde qazaq jerinde halyqaralyq yadrolyq otyn bankin ornalastyru jayyndaghy Qazaqstan úsynysynyng MAGATE-de qaralyp jatqanyn jetkizdi.
Álem Yadrolyq qarudy taratpau turaly sharttyng assiymetriyalyq túrghyda, yaghny onyng sanksiyasynyng tek yadrolyq qaruy joq elderge ghana jýrip otyrghanyn moyyndauy tiyis. Al yadrolyq qarudy taratpau, ol jayynda zertteuler jýrgizuge tyiym salugha shaqyratyn elder sony ózderinen bastap, yadrolyq arsenaldan bas tartudyng ýlgisi boluy tiyis. Eger jaqyn manda әlemdik qauymdastyq yadrolyq derjavalar qatarynyng kenenin toqtatpasa, yadrolyq qarugha qarsy tújyrymdama da óz mәnin joyady. Mine, sondyqtan da Preziydent Núrsúltan Nazarbaev Vashington sammiytinde jalpygha ortaq jana әmbebap shart jayyndaghy bastamamen shyqty. Biz búl joldyng qanshalyqty auyr ekenin jaqsy týsinemiz. Ol - әlemdegi barlyq beybitshilikti qalaytyn adamdardyng niyetterining toghysuymen ghana bitetin is. Biz sizderdi, qúrmetti konferensiyany úiymdastyrushylar, qazan aiynyng 12-13-inde Astanada ótkiziletin «Yadrolyq qarusyz әlem» atty forumgha qatysugha shaqyramyz. Planetadaghy barlyq izgi niyettegi adamdar birlesse adamzat balasy tóbesine ilingen Damokl selebesinen arylar edi, dep oy tújyrymdady Memlekettik hatshy.
Niyderlandy Syrtqy ister ministri Ury Rozentali óz sózin BÚÚ Bas hatshysy Pan Gy Munnyng sózinen dәieksóz keltire otyryp, «Álem әli kýnge yadrolyq qarudyng kólenkesinde ómir sýrip keledi», degen bolatyn dep bastaghan. Bizge osy kólenkeden aryluda birlese júmys jasaugha tura keledi. Gollandiya búl iske óz ýlesin qosugha әzir. Men sizderdi uaqyt kemesinde keri jýzuge shaqyramyn. Semey poligonynda bolghan jarylystar qanshama adamdardyng ómirine keri әserin tiygizdi. Osy ónir túrghyndary genetikalyq aurulargha úshyrap, qaterli isikten kóz júmyp jatyr. Biz osynyng barlyghyn ótken zaman men ótken uaqyttyng enshisindegi qater dep artqa tastamaugha tiyispiz. Sondyqtan men barlyq memleketterdi yadrolyq qarudan arylugha shaqyramyn.
Yadrolyq qarudy taratpauda oghan baqylau jasau da manyzdy. Búl rette Irangha kóz tiguge tura keledi. MAGATE osy elde dúrys emes júmystar jýrgizilip jatqanyn biledi, alayda Iran basshylyghy әlemdik qauymdastyqtyng senimine ie bolghysy keledi. Sol ýshin de Iran әlem aldynda BÚÚ qararlarynda kórsetilgen jauapkershilik ayasynda óz mindettemelerin oryndaugha tiyis. Taghy bir manyzdy mәsele - yadrolyq qarudyng terrorshylar qolyna týspeui. Búl - bizding memleketimizding basty nazarda ústaytyn ústanymdarynyng biri. Jәne búl manyzdy mәsele 2007 jyly Qazaqstan bastamasymen bastalghan bolatyn, al ony jalghastyru әlemdik qajettilik, degen ministr yadrolyq zertteulerdi beybit baghytqa paydalanu mәselesin kóterdi. Niyderlandy óz atom stansalaryn MAGATE inspektorlaryna ashyp otyr, al ony ózge memleketterding de ilip alyp ketui manyzdy.
Avstriyanyng Euroodaqtaghy elshisi Akseli Marchik Qazaqstan men Niyderlandy yadrolyq qarusyzdanu mәselesinde aldynghy qatardaghy elder. Avstriya ýkimeti osy bastamalardy tolyghymen quattaydy, dey kele, adamzat balasyna sonshalyqty qauip tóndiretin yadrolyq qaru ne ýshin qajet dep saual tastaghan. Eger bir elde joyqyn qaru bar ekenin bilgen ekinshi bir el ony jasaugha úmtylatyny anyq. Biz eshqanday kýlbiltelemey ashyghyn aitayyqshy, júrt әlemning yadrolyq qarudan tazaruyna sene me? Men aitar edim, adamdar senimining quaty óte az, sondyqtan onymen kýreske uaqytyn da, qarajatyn da júmsaghylary kelmeydi. Bizdegi problema osy. Búl iske senim qajet. Mysaly, osydan biraz búryn Europa men Afrikanyng soltýstiginde qazirgidey ózgerister bolady degenge kim sendi? Biraq uaqyt onyng bolatynyna kóz jetkizdi.
Yadrolyq qarusyzdanu isinde tolyp jatqan konvensiyalar, kelisimder jasaldy. Biraq әlem ýshin de keybir elderding status-kvo alghandyghy qolayly tәrizdi. Yadrolyq qaru paydalanylghan 60 jyl ishinde olar basymdyqqa ie bolyp keledi. Olar qabyldaghan sheshimge kópshilik baghynady. Olar kýshti. AQSh yadrolyq qarudy taratugha qarsymyz deydi, alayda kózge kórinerliktey eshtene jasamay otyr. Meninshe, yadrolyq qarugha qarsy kýres ota jasau әdisimen emes, tek terapiyalyq jolmen emdelude.
Úlybritaniyanyng búrynghy qorghanys ministri lord Desmond Braun minberge kóterilip, óz oiyn bylay jetkizdi: Kópshilik osy yadrolyq qarusyzdanu mәselesimen tek yadrolyq derjavalar ghana ainalysuy tiyis dep oilaydy. Ras, preziydent Obama birqatar jaqsy qadamdar jasady, biraq onyng terendemey otyrghany shyndyq. Qauip seyiler emes, AQSh pen Resey qarularyn jetildiruden jalyghar emes. Resey qorghanys ministri memleketting әskery baghdarlamalargha 70 mlrd. dollar qarajat júmsalatynyn aitty. Adamzat ýshin yadrolyq qarusyzdanu mәselesining kýn tәrtibinen týspeui manyzdy. Biz myna jәitti esten shygharmaugha tiyispiz. Eger qaru bolsa, ol atylmay túrmaydy. Álemdi bir sәtte joyatyn qarudy joy - adamzattyq is.
Ýzilisten keyingi konferensiya jalghasynda pikir aitushylar kóp boldy. «Qazatomónerkәsip» basqarmasynyng tóraghasy Vladimir Shkolinik Qazaqstanda yadrolyq materialdardy esepke alu men baqylau jasaudyng jýiesi júmys jasaytynyn algha tartty. Sonyng ayasynda elimizde jyl sayyn olardyng inventarizasiyasy MAGATE inspektorlarynyng qatysuymen jýrgiziletinin, elde atom energiyasyn qoldanu jayynda qosymsha hattama barlyghyn aitty.
Anar TÓLEUHANQYZY, «Egemen Qazaqstan» - Gaagadan (Niyderlandy).
* * *
KONFERENSIYaGhA QATYSUShYLAR LEBIZI
Hafiz MATAEV, Semey qalasynyng qúrmetti azamaty:
- Semey ónirinde, әsirese, Qaynar men Saryjal manynda yadrolyq jarylystardyng әserinen zardap shekpegen birde-bir otbasyn taba almaysyz. Ishten kemtar bolyp tughan balalardyng sany kemiytin týri joq. Tipti, qaterli isik aurulary órimdey jastargha, әli ana sýti auzynan keppegen sәbiyler arasynda kóbeyip ketti. Ata-ana ýshin ishten shyqqan perzentining aiyqpas dertke úshyraghanyn bilip, oghan kómekteser dәrmeni joqtyghyn bilu qanday azap! Árbir shanyraqta ekiden, ýshten mýgedek balalar bar. Olargha qalay kómektesu kerek, jalpy, osy ónirdi qalypty tirshilikke kóshiru ýshin әlemdik qauymdastyq ne istey alar edi, dep oilaymyn keyde. 40 jyl boyyna tәjiriybe alanynyng nysany bolghan qarapayym halyqtyng ne jazyghy bar? Osy rette poligon ashyluyna baylanysty kýshtep taratylghan audan qalpyna kelse, memleket tarapynan mal ósiruge qajetti keshender salynsa, osylaysha halyqqa júmys tabylsa, tarihy әdiletsizdikting orny tolar edi.
Býgingi konferensiyada aitylghan oilargha kelsem, shyn mәninde әlemde yadrolyq derjavalar sany azaymay túr. Ózimiz meken etken júmyr jerdi yadrolyq qauip-qaterden azat etudegi Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng isi kópke ýlgi bolugha tiyis.
Hiroshy HIROY, Japoniya ókili:
- Men yadrolyq qarudy taratpau jónindegi Qazaqstan róli manyzdy dep bilemin. Japoniya yadrolyq bombalaugha úshyrauynyng zardabyn tartqan el bolghandyghynan da biz yadrolyq qarudy taratpaudy qos qolymyzdy kóterip qoldaymyz. Alayda biz atom energiyasyn beybit maqsatqa qoldanudy jaqtaymyz. Osy túrghydan kelgende, Qazaqstan ústanghan joldy dúrys dep esepteymiz.
Japon júrtshylyghy atom zardabyn sizding elding de tartqanyn biledi. Aurugha shaldyqqan adamdar shegetin qiyndyqty japondyqtar jaqsy týsinedi. Sondyqtan da Japoniya yadrolyq qarusyzdanugha qarsy barlyq iygilikti sharalargha qoldau kórsetuge әzir.
Aymery de MONTESKIU, Fransiya senatory:
- Sizderding basshylarynyz Núrsúltan Nazarbaev yadrolyq qarusyzdanuda pionerding rólin atqardy. Bizding elimiz de, onyng basshysy preziydent Sarkozy de yadrolyq arsenaldy azaytu jayyndaghy ortaq ýrdisti ústanyp otyr. Bәlkim, elu jyldan song biz әlemdi yadrolyq joyqyn qarusyz kóretin bolarmyz.
Al Qazaqstannyng yadrolyq qarudan óz erkimen bas tartuy yadrolyq qarusyz әlem qúrudaghy kelissózderde jaqsy әser etedi jәne sizding eliniz osy baghyttaghy júmystaryn jalghastyrady dep senemin. Búl - sizderding qolynyzdaghy kózirli karta. Al әlem Qazaqstangha yadrolyq jarylystardan bolghan zardaptardy jon ýshin kómektese alady. Aldymen sol jerlerdi sauyqtyru mәselesinde jәne onyng saldarynan payda bolghan aurularmen kýreste kómektesui tiyis degen oidamyn. Fransiyada búl jayynda jinaqtalghan tәjiriybe jetkilikti, ol jayynda qazaqstandyq mamandarmen bólisuge әbden bolady.
Struan STIYVENSON, Eurodeputat, Semey qalasynyng qúrmetti azamaty:
- Saryjal, Qaynar, Ýrjar, Znamenskoe, Qarauylgha barghan sayyn jarylystardy kózimen kórip, onyng zardabyn shekken halyqpen kezdesken sayyn men emosiyalyq sәtterdi bastan keshemin. Men Semey ónirine alghash 2000 jyly barghanymda jergilikti halyq: «Sizdi bizding tauqymetimizdi kóruge kelgen kezekti turist dep oilaghymyz kelmeydi», degen. Maghan ondaghy kórgenderim men estigen sózderim qatty әser etti. Men olargha kómektesuge uәde berdim jәne әrqashan baryp túramyn.
Ótken joly men aq qan auruyna shaldyqqan Ýrjar túrghyndary - eki jasóspirimdi ata-anasynyng birimen jәne múghalimimen qosa aldyryp, olardyng Europarlamentke keluin qarjylandyrym. Búl olardyng ómirine ózgeris әkeledi degen oidamyn jәne ol mening de ómirime ózgeris әkelui tiyis. Álem yadrolyq jarylystardyn, yadrolyq qarudy qoldanudyng auyr әseri barlyghyn bilui kerek. Mening oghan poligon jabylsa da onyng salmaghynan beli qayysqan júrtty kórgende kózim jetti. Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng poligondy jauyp, yadrolyq qarudan bas tartuy әlem basshylaryna ýlgi boluy tiyis.