جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 4902 0 پىكىر 2 قىركۇيەك, 2011 ساعات 17:40

قازاقستان – بەيبىت باستامالار مەكەنى

گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە حابارلانعانىنداي، ەلى­مىز­دىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قانات ساۋداباەۆتىڭ نيدەرلاندى كورولدىگىنە رەسمي ساپارى جالعاسۋدا.

ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، 1899 جىلى گااگادا بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ كونفە­رەن­تسياسى وتكىزىلگەنىن، وسى باس­­قوسۋدا العاش رەت حالىق­ارا­­لىق تورەلىك سوت قۇرىلعانىن بىلەمىز. امەريكالىق بولات ماگ­نا­تى ەندريۋ كارنەگي بەيبىتشىلىك سارايىن سالۋعا سول كەزدىڭ شاماسىمەن ۇلكەن سوما - 1,5 ميلليون دوللار قاراجات شى­عا­رىپ، قۇرىلىس جۇمىسى اياق­تال­عاننان بەرى قاراي، حالىق­ارالىق تورەلىك سوتى وسى ءۇيدى مەكەن ەتەدى. ارادا قانشا جىل­دار وتسە دە بەيبىتشىلىك سارايى ءوز ميسسياسىنان ەش اۋىتقىماي جۇمىسىن جال­عاس­تىرۋمەن كەلەدى.

گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە حابارلانعانىنداي، ەلى­مىز­دىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قانات ساۋداباەۆتىڭ نيدەرلاندى كورولدىگىنە رەسمي ساپارى جالعاسۋدا.

ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، 1899 جىلى گااگادا بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ كونفە­رەن­تسياسى وتكىزىلگەنىن، وسى باس­­قوسۋدا العاش رەت حالىق­ارا­­لىق تورەلىك سوت قۇرىلعانىن بىلەمىز. امەريكالىق بولات ماگ­نا­تى ەندريۋ كارنەگي بەيبىتشىلىك سارايىن سالۋعا سول كەزدىڭ شاماسىمەن ۇلكەن سوما - 1,5 ميلليون دوللار قاراجات شى­عا­رىپ، قۇرىلىس جۇمىسى اياق­تال­عاننان بەرى قاراي، حالىق­ارالىق تورەلىك سوتى وسى ءۇيدى مەكەن ەتەدى. ارادا قانشا جىل­دار وتسە دە بەيبىتشىلىك سارايى ءوز ميسسياسىنان ەش اۋىتقىماي جۇمىسىن جال­عاس­تىرۋمەن كەلەدى.

29 تامىز - حالقىمىز ءۇشىن زورلىقپەن تاڭىلعان زۇلمات سوردان قاسىرەت شەگۋدىڭ باسى مەن جانە سول كەساپاتتان ارىل­عان تاريحي كۇن. وتكەن عاسىر ادامزات بالاسىنىڭ دامۋىنا ەڭ ءبىر قارىشتى سەرپىن بەرگەن، جاڭا تەحنولوگيالار مەن ىرگەلى عى­لىم­داردىڭ قۇلاشىن قارىشتاتقان عاسىر بولعانىمەن، ول اكەلگەن قاسىرەت تە از بولعان جوق. سونىڭ ىشىندەگى اۋىر زۇلماتتىڭ ءبىرى - 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاق جەرىندە كەڭەستەر جارعان اتوم بومباسى بولاتىن. ونىڭ سالماعىن جارىلىس وتكەن ءبىر جىلدان كەيىن-اق بالالار ءولىمى بەس ەسەگە كوبەيگەن، 1962 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا ءاربىر تۋعان 1000 ءcابيدىڭ 21,2 پايىزى ىشتەن كەمىس بولىپ تۋعان سەمەي ءوڭىرىنىڭ ادامدارى كوردى. قىرىق جىلدان استام جەردىڭ استى مەن ۇستىندە 456 يادرولىق سىناق جاسالىپ، قا­زاقتىڭ قاسيەتتى ءوڭىرىنىڭ ءبىرى - دەگەلەڭ ماڭى استان-كەستەن بول­دى. قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى جاس تاڭداماي، بالعىندى دا كوكتەي جۇ­لىپ كەتەتىن. وعان شىداۋ مۇم­كىن ەمەس-ءتى. قاسىرەتىن كوتەرە الماي كۇرسىنگەن قازاق ەلى «اتتان» دەپ جولعا شىقتى. «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى وسىلايشا دۇنيەگە كەلدى. ارينە، قوز­عالىس ەگەر سول كەزدەگى قازاقستان باس­شىلىعىنان قولداۋ تاپپاسا، مۇنشاما ورىستەۋى قيىن بولا­تى­نى ايان ەدى. حالقىنىڭ با­سىن­داعى قاسىرەتتى بار جان-تانىمەن ۇققان ادام عانا وعان قارسى بولماي، قولداۋ كورسە­تە­تىن. 1989 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋدى سى­ناۋ­عا موراتوري جاريالاپ، ءوز پرەزيدەنتتىگىنىڭ العاشقى جى­لىندا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعىنا قول قويدى. بۇل شىن مانىندە بارشا قا­زاقستان حالقى قۋانا قابىل­داعان جارلىق بولدى.

بەيبىتشىلىك سارايىنداعى فو­توكورمەگە كوز سالساڭ، وسى تا­ريحي وقيعالار ەرىكسىز كوز ال­دىڭا كەلەدى. ال سەمەي پولي­گو­نىنىڭ جابىلۋىنىڭ 20 جىل­دىعىندا ­ەلباسى الەم جۇرت­شى­­لىعىنا 29 تامىزدى يادرولىق سىناق­تار­عا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حا­لىقارالىق كۇنى دەپ جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. ونداي ۇسىنىستى ءوز ەركىمەن جويقىن قارۋدان باس تارتقان ەلدىڭ باسشىسى عانا ايتا الار ەدى. سوندىقتان ول ۇسىنىس اي­تىل­دى جانە ول قولداۋ تاپتى. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شەشىمىمەن 29 تامىز وسىنداي تاريحي كۇن رەتىندە بەلگىلەندى.

فوتوكورمەنى ارالاپ شىق­قان سوڭ مەملەكەتتىك حاتشى نيدەرلاندى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋري روزەنتالمەن كەزدەستى. مەملەكەتتىك حات­شى: «ءبىز سىزدەردىڭ ەلىڭىزدى ەۋروپاداعى نەگىزگى ءبىر ەكو­نوميكالىق جانە ساياسي ار­ىپتەسىمىز رەتىندە تانيمىز، سول سەبەپتەن دە نيدەر­لان­دىمەن اراداعى قارىم-قا­تىناستاردىڭ قاي سالادا دا ورىستەۋىن جانە ونىڭ ەكى جاق­تى دا، كوپ تاراپتى دا بول­عانىن قالايمىز»، دەگەن. قاراپايىم وقىر­مان­داردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اۋىل شارۋا­شىلىعىندا كەڭىنەن قول­­دانىلاتىن گوللانديالىق اد­ىس­پەن كارتوپ ءوسىرىلىپ نەمەسە ءسۇتتى سيىر­لار­دى تەح­نولوگيالارىمەن بىرگە ساتىپ الىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراتىلىپ جاتقا­نىن بىلەدى. وسى رەتتە قانات بەكمىر­زاۇلى نيدەر­لاندى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - اۋىل شارۋاشىلىعى جانە يننوۆاتسيا ءمينيسترى ماكسيم ۆەرحاگەننىڭ ەلىمىزگە ساپارلاپ قايتۋىنىڭ ماڭىزىنا توقتالدى. اتالعان ساپار ەكى ەل اراسىن­دا­عى وسىعان دەيىنگى ارىپتەستىكتى ستراتەگيا­لىق دەڭ­گەيگە كوتەرگەن بولار ەدى، دەدى ول.

ءوز كەزەگىندە نيدەرلاندى سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى ۋري روزەنتال مەملەكەتتىك ­حات­شى تاراپىنان ايتىلعان ۇسى­­نىستارعا ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، ەكىجاقتى بايلانىستاردى تەرەڭ­دەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن باسا ايتتى.

«يادرولىق ديلەممالار: بۇ­گىنى جانە بولاشاعى» تاقىرى­بىن­داعى حالىقارالىق كونفە­رەن­تسياعا جينالعانداردىڭ جال­پى قاراسى، ولاردىڭ اراسىندا سوزىنە تەك ەۋروپا ەمەس، الەم كوز تىگەتىن ساياساتكەرلەر دە ءبىرشاما كورىندى. فرانتسيادان سەناتور ايمەري دە مونتەسكيۋ كەلسە، سترۋان ستيۆەنسون سىندى ەۋرودەپۋتات تا كوزگە شالىندى.

- الدىمەن وسى كونفە­رەن­تسيا­نى ۇيىمداستىرۋشى نيدەر­لاندى ۇكىمەتى مەن توبياس اسسەر اتىنداعى ينستيتۋتقا العىس ايتقىم كەلەدى، - دەپ باستادى ءسوزىن قانات ساۋداباەۆ. - وز­دەرىڭىز بىلەسىزدەر، نيدەرلاندى - يادرولىق قارۋدى جويۋعا قا­تىس­تى جانە قارۋسىزدانۋ ماسەلە­سىن­دە بىرىزدىلىكپەن كەلە جاتقان ەل. بۇل مەملەكەت يادرولىق وتىن­دى تەك بەيبىت ماقساتتا پاي­دا­لانۋدى كوكسەيدى. ال نيدەرلان­دى مەن قازاقستان اراسىنداعى وسى باعىتتاعى تىعىز ارىپتەستىك الەمدىك قوعامداستىققا دا وڭ اسەر ەتەدى دەپ سانايمىز.

بۇگىنگى كونفەرەنتسيانىڭ وسى­دان 20 جىل بۇرىن سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، اسا ءىرى سەمەي پولي­گونى جابىلعان ايتۋلى كۇن­دەر­دە وتكىزىلۋىنىڭ سيمۆولدىق ءما­نى بار. تاۋەلسىزدىك العان كۇن­نەن بەرى قازاقستان جانە ونىڭ پرەزيدەنتى يادرولىق قارۋدى ازاي­تۋ، باسقا دا قارۋ تۇرلەرىن تارات­پاۋدىڭ بەلسەندى جاقتاسى بولىپ كەلەدى. كوپشىلىككە بەلگىلى، قا­زاقستانعا كەڭەس وداعى قۇلا­عاننان كەيىن وراسان زور، قۋات­تىلىعى جاعىنان ءتورتىنشى ور­ىنداعى يادرولىق قارۋ مۇراعا قالعان بولاتىن. سول قولىمىزعا تاۋەلسىزدىك تيگەن العاشقى اي­لاردا-اق ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قولى­مىزدا بار الاپات قارۋدى ساقتاپ قالۋ تۋرالى كەڭەستەرىن پرەزيدەت نازارباەۆتان اياماعاندار كوپ ەدى. وسى ءۇشىن ەلدەرىڭىزگە قار­­جىلىق سۋبسيديا توگەمىز، سىز­دەر يادرولىق قارۋى بار ال­عاشقى مۇسىلمان مەملەكەتى بو­لاسىزدار، دەگەندەر دە تابىلىپ جاتتى. ءبىزدىڭ ءوز ىشىمىزدەگى ەليتا اراسىندا دا وسىنداي پي­عىلداعىلار بار ەدى. سون­دىقتان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ يادرو­لىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرالى قابىلداعان شەشىمى شىن مانىندە ءارى باتىل، ءارى دانا ۇيعارىم بولدى.

20 جىل بويىنا قازاقستان اۋماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ەلىمىزدە يادرولىق قارۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى تۇگەلدەي جويىلدى. سەمەي پوليگونى جابىلىپ، 20 جەر اس­تىن­داعى ۇڭعىمالار مەن شتولنيالار، ارقاي­سى­نىڭ كۇشى مەگاتوننالىق 10 400 وقتۇم­سىق، سس-18 قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق راكەتا، 40 تۋ-95 ح-55 قاناتتى زىمى­ران­دار مەن 370 تاكتيكالىق يادرولىق زاريادپەن جابدىقتالعان اۋىر بومبالاۋشى جا­نە قۇرلىقارالىق زىمىرانداردى ۇشى­را­تىن 148 شاحتالىق ۇشىرۋ ءپۋلتى جويىلدى.

ەلىمىزدىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ­داعى ءىسى تەك پوليگوندى جابۋمەن جانە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن ارسەنالدان ارى­لۋ­مەن شەكتەلمەيدى، قازاقستان 2006 جى­لى يادرولىق تەرروريزممەن كۇرەس جاھان­دىق باستاماسىنا رەسەيمەن جانە اقش-پەن بىرلەسە قۇرىلتايشى بولدى. 2007 جىلى وعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءۇشىنشى كەزدەسۋى استانادا وتكىزىلدى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورتالىق ازيانى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق ەتۋ تۋرالى شارت كۇشىنە ەندى. وسى­لايشا العاشقى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق ومىرگە كەلدى. جانە ول قوس قاپتا­لىندا يادرولىق دەرجاۆالار ورنالاسقان ايماق ەكەنىن دە ايتا كەتەيىك. بۇل - بۇرىن اۋماعىندا يادرولىق قارۋى بولعان، قازىر سودان ازات ەتىلگەن تۇڭعىش ايماق. قازاق­ستان مەن ونىڭ كورشىلەرى قارۋسىزدانۋ ساياساتىن قانشالىقتى قولدايتىن­دىق­تا­رىن ىسىمەن كورسەتتى، دەگەن قانات بەك­مىر­زاۇلى ءارى قاراي ەلىمىزدەگى ۋراننىڭ باي قورىنا توقتالدى. اتومدى بەيبىت ماقسات­قا قولدانۋ باعىتىنداعى ەلىمىز ۇستانعان باعىتتى ايتا كەلە، ماگاتە شەڭبەرىندە قازاق جەرىندە حالىقارالىق يادرولىق وتىن بانكىن ورنالاستىرۋ جايىنداعى قازاق­ستان ۇسىنىسىنىڭ ماگاتە-دە قارالىپ جاتقانىن جەتكىزدى.

الەم يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋ­رالى شارتتىڭ اسسيمەتريالىق تۇرعىدا، ياعني ونىڭ سانكتسياسىنىڭ تەك يادرولىق قارۋى جوق ەلدەرگە عانا ءجۇرىپ وتىرعانىن مويىنداۋى ءتيىس. ال يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، ول جايىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە تىيىم سالۋعا شاقىراتىن ەلدەر سونى وزدەرىنەن باستاپ، يادرولىق ارسەنالدان باس تارتۋدىڭ ۇلگىسى بولۋى ءتيىس. ەگەر جاقىن ماڭدا الەمدىك قاۋىمداستىق يادرولىق دەرجاۆالار قاتارىنىڭ كەڭەيۋىن توقتاتپاسا، يادرولىق قارۋعا قارسى تۇجىرىمداما دا ءوز ءمانىن جويادى. مىنە، سوندىقتان دا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۆاشينگتون سامميتىندە جالپىعا ورتاق جاڭا امبەباپ شارت جايىنداعى باستامامەن شىقتى. ءبىز بۇل جولدىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. ول - الەمدەگى بارلىق بەيبىتشىلىكتى قالايتىن ادامداردىڭ نيەت­تە­رىنىڭ توعىسۋىمەن عانا بىتەتىن ءىس. ءبىز سىزدەردى، قۇرمەتتى كونفەرەنتسيانى ۇيىم­داس­تىرۋشىلار، قازان ايىنىڭ 12-13-ىندە استانادا وتكىزىلەتىن «يادرولىق قارۋسىز الەم» اتتى فورۋمعا قاتىسۋعا شاقى­را­مىز. پلانەتاداعى بارلىق ىزگى نيەتتەگى ادامدار بىرلەسسە ادامزات بالاسى توبەسىنە ىلىنگەن داموكل سەلەبەسىنەن ارىلار ەدى، دەپ وي تۇجىرىمدادى مەملەكەتتىك حاتشى.

نيدەرلاندى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋري روزەنتال ءوز ءسوزىن بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋننىڭ سوزىنەن دايەكسوز كەلتىرە وتىرىپ، «الەم ءالى كۇنگە يادرولىق قا­رۋدىڭ كولەڭكەسىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى»، دەگەن بولاتىن دەپ باستاعان. بىزگە وسى كولەڭكەدەن ارىلۋدا بىرلەسە جۇمىس جا­ساۋعا تۋرا كەلەدى. گوللانديا بۇل ىسكە ءوز ۇلەسىن قوسۋعا ءازىر. مەن سىزدەردى ۋاقىت كەمەسىندە كەرى جۇزۋگە شاقىرامىن. سەمەي پوليگونىندا بولعان جارىلىستار قان­شاما ادامداردىڭ ومىرىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. وسى ءوڭىر تۇرعىندارى گەنەتيكالىق اۋرۋلارعا ۇشىراپ، قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمىپ جاتىر. ءبىز وسىنىڭ بارلىعىن وتكەن زامان مەن وتكەن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى قاتەر دەپ ارتقا تاستاماۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان مەن بارلىق مەملەكەتتەردى يادرولىق قارۋدان ارىلۋعا شاقىرامىن.

يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدا وعان با­قىلاۋ جاساۋ دا ماڭىزدى. بۇل رەتتە يرانعا كوز تىگۋگە تۋرا كەلەدى. ماگاتە وسى ەلدە دۇرىس ەمەس جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن بىلەدى، الايدا يران باسشى­لىعى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعىسى كەلەدى. سول ءۇشىن دە يران الەم الدىندا بۇۇ قارارلارىندا كور­سەتىلگەن جاۋاپكەرشىلىك اياسىندا ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا ءتيىس. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - يادرولىق قارۋدىڭ تەررورشىلار قولىنا تۇسپەۋى. بۇل - ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ باستى نازاردا ۇستايتىن ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى. جانە بۇل ماڭىزدى ماسەلە 2007 جىلى قازاقستان باستاما­سى­مەن باستالعان بولاتىن، ال ونى جالعاس­تىرۋ الەمدىك قاجەتتىلىك، دەگەن مينيستر يادرولىق زەرتتەۋلەردى بەيبىت باعىتقا پايدالانۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ني­دەرلاندى ءوز اتوم ستانسالارىن ماگاتە ينسپەكتورلارىنا اشىپ وتىر، ال ونى وزگە مەملەكەت­تەر­دىڭ دە ءىلىپ الىپ كەتۋى ماڭىزدى.

اۆستريانىڭ ەۋرووداقتاعى ەلشىسى اكسەل مارچيك قازاق­ستان مەن نيدەرلاندى يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىندە ال­دىڭ­عى قاتارداعى ەلدەر. اۆس­تريا ۇكىمەتى وسى باستامالاردى تولىعىمەن قۋاتتايدى، دەي كەلە، ادامزات بالاسىنا سونشالىقتى قاۋىپ توندىرەتىن يادرولىق قارۋ نە ءۇشىن قاجەت دەپ ساۋال تاس­تا­عان. ەگەر ءبىر ەلدە جويقىن قارۋ بار ەكەنىن بىلگەن ەكىنشى ءبىر ەل ونى جاساۋعا ۇمتىلاتىنى انىق. ءبىز ەشقانداي كۇلبىلتەلەمەي اشى­عىن ايتايىقشى، جۇرت الەم­نىڭ يادرولىق قارۋدان تازارۋىنا سەنە مە؟ مەن ايتار ەدىم، ادامدار سەنىمىنىڭ قۋاتى وتە از، سوندىقتان ونىمەن كۇرەسكە ۋا­قىتىن دا، قاراجاتىن دا جۇم­ساعىلارى كەلمەيدى. بىزدەگى پروب­لەما وسى. بۇل ىسكە سەنىم قاجەت. مىسالى، وسىدان ءبىراز بۇرىن ەۋروپا مەن افريكانىڭ سول­تۇستىگىندە قازىرگىدەي وزگەرىستەر بولادى دەگەنگە كىم سەندى؟ بىراق ۋاقىت ونىڭ بولاتىنىنا كوز جەتكىزدى.

يادرولىق قارۋسىزدانۋ ىسىندە تولىپ جاتقان كونۆەنتسيالار، كەلىسىمدەر جاسالدى. بىراق الەم ءۇشىن دە كەيبىر ەلدەردىڭ ستاتۋس-كۆو العاندىعى قولايلى ءتا­رىزدى. يادرولىق قارۋ پايدالا­نىل­عان 60 جىل ىشىندە ولار باسىمدىققا يە بولىپ كەلەدى. ولار قابىلداعان شەشىمگە كوپ­شىلىك باعىنادى. ولار كۇشتى. اقش يادرولىق قارۋدى تاراتۋعا قارسىمىز دەيدى، الايدا كوزگە كورىنەرلىكتەي ەشتەڭە جاساماي وتىر. مەنىڭشە، يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەس وتا جاساۋ ادىسىمەن ەمەس، تەك تەراپيالىق جولمەن ەمدەلۋدە.

ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى لورد دەسموند براۋن مىنبەرگە كوتەرىلىپ، ءوز ويىن بىلاي جەتكىزدى: كوپ­شىلىك وسى يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىمەن تەك يادرولىق دەرجاۆالار عانا اينالىسۋى ءتيىس دەپ ويلايدى. راس، پرەزيدەنت وباما بىرقاتار جاقسى قادامدار جاسادى، بىراق ونىڭ تەرەڭدەمەي وتىرعانى شىندىق. قاۋىپ سەيىلەر ەمەس، اقش پەن رەسەي قا­رۋلارىن جەتىلدىرۋدەن جالىعار ەمەس. رەسەي قورعانىس ءمينيسترى مەملەكەتتىڭ اسكەري باعدارلامالارعا 70 ملرد. دوللار قاراجات جۇمسالاتىنىن ايتتى. ادامزات ءۇشىن يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ماڭىزدى. ءبىز مىنا ءجايتتى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ەگەر قارۋ بولسا، ول اتىلماي تۇرمايدى. الەمدى ءبىر ساتتە جوياتىن قارۋدى جويۋ - ادامزاتتىق ءىس.

ۇزىلىستەن كەيىنگى كونفەرەنتسيا جالعا­سىندا پىكىر ايتۋشىلار كوپ بولدى. «قا­زاتومونەركاسىپ» باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير شكولنيك قازاقستاندا يادرو­لىق ماتەريالداردى ەسەپكە الۋ مەن با­قىلاۋ جاساۋدىڭ جۇيەسى جۇمىس جاسايتى­نىن العا تارتتى. سونىڭ اياسىندا ەلىمىزدە جىل سايىن ولاردىڭ ينۆەنتاريزاتسياسى ماگاتە ينسپەكتورلارىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلەتىنىن، ەلدە اتوم ەنەرگياسىن قولدانۋ جايىندا قوسىمشا حاتتاما بار­لىعىن ايتتى.

انار تولەۋحانقىزى، «ەگەمەن قازاقستان» - گااگادان (نيدەرلاندى).

* * *

كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار لەبىزى

حافيز ماتاەۆ، سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى:

- سەمەي وڭىرىندە، اسى­رەسە، قاينار مەن سارى­جال ماڭىندا يادرولىق جا­رىلىستاردىڭ اسە­رى­نەن زارداپ شەكپەگەن بىردە-ءبىر وتباسىن تابا ال­ماي­سىز. ىشتەن كەمتار بولىپ تۋ­عان بالالاردىڭ سانى كەميتىن ءتۇرى جوق. ءتىپتى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى ور­ىمدەي جاستارعا، ءالى انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەن سابيلەر اراسىندا كوبەيىپ كەتتى. اتا-انا ءۇشىن ىشتەن شىققان پەرزەنتىنىڭ ايىقپاس دەرتكە ۇشى­راعانىن ءبىلىپ، وعان كومەكتەسەر دارمەنى جوق­تىعىن ءبىلۋ قانداي ازاپ! ءاربىر شاڭىراقتا ەكىدەن، ۇشتەن مۇگەدەك بالالار بار. ولارعا قالاي كومەكتەسۋ كەرەك، جالپى، وسى ءوڭىردى قالىپتى تىرشىلىككە كوشىرۋ ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق نە ىستەي الار ەدى، دەپ ويلايمىن كەيدە. 40 جىل بويىنا تاجىريبە الاڭىنىڭ نىسانى بولعان قاراپايىم حالىقتىڭ نە جازىعى بار؟ وسى رەتتە پوليگون اشىلۋىنا بايلانىستى كۇشتەپ تاراتىلعان اۋدان قالپىنا كەلسە، مەملەكەت تاراپىنان مال وسىرۋگە قاجەتتى كەشەندەر سالىنسا، وسىلايشا حالىققا جۇمىس تابىلسا، تاريحي ادىلەتسىزدىكتىڭ ورنى تولار ەدى.

بۇگىنگى كونفەرەنتسيادا ايتىلعان ويلارعا كەلسەم، شىن مانىندە الەمدە يادرولىق دەرجاۆالار سانى ازايماي تۇر. ءوزىمىز مەكەن ەتكەن جۇمىر جەردى يادرولىق قاۋىپ-قاتەردەن ازات ەتۋدەگى ەل­باسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءىسى كوپكە ۇلگى بولۋعا ءتيىس.

حيروشي حيروي، جاپونيا وكىلى:

- مەن يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى قا­زاقستان ءرولى ماڭىزدى دەپ بىلەمىن. جاپونيا ياد­رو­لىق بومبالاۋعا ۇشىرا­ۋىنىڭ زاردابىن تارت­قان ەل بولعاندىعىنان دا ءبىز يادرولىق قارۋدى تا­رات­پاۋدى قوس قولىمىزدى كوتەرىپ قولدايمىز. الاي­دا ءبىز اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتقا قول­دانۋدى جاقتايمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قا­زاقستان ۇستانعان جولدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز.

جاپون جۇرتشىلىعى اتوم زاردابىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ دە تارتقانىن بىلەدى. اۋرۋعا شالدىققان ادام­دار شەگەتىن قيىندىقتى جاپوندىقتار جاق­سى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا جاپونيا يادرولىق قارۋسىزدانۋعا قارسى بارلىق يگىلىكتى شارالارعا قولداۋ كورسەتۋگە ءازىر.

ايمەري دە مونتەسكيۋ، فرانتسيا سەناتورى:

- سىزدەردىڭ باسشى­لا­رىڭىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋسىز­دا­نۋ­دا پيونەردىڭ ءرولىن ات­قار­­دى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە، ونىڭ باسشىسى پرەزيدەنت ساركوزي دە يادرولىق ارسە­نال­دى ازايتۋ جاي­ىن­دا­­­­­عى ورتاق ءۇردىستى ۇستا­نىپ وتىر. بال­كىم، ەلۋ جىلدان سوڭ ءبىز الەمدى يادرولىق جويقىن قارۋسىز كورەتىن بولارمىز.

ال قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋداعى كەلىس­سوز­دەردە جاقسى اسەر ەتەدى جانە ءسىزدىڭ ەلىڭىز وسى باعىتتاعى جۇمىستارىن جالعاستىرادى دەپ سەنەمىن. بۇل - سىزدەردىڭ قولىڭىزداعى كوزىرلى كارتا. ال الەم قازاقستانعا يادرولىق جارى­لىس­تاردان بولعان زارداپتاردى جويۋ ءۇشىن كومەكتەسە الادى. الدىمەن سول جەرلەردى ساۋىقتىرۋ ماسە­لەسىندە جانە ونىڭ سالدارىنان پايدا بولعان اۋرۋلارمەن كۇرەستە كومەك­تەسۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن. فرانتسيادا بۇل جايىندا جيناقتالعان تاجىريبە جەتكىلىكتى، ول جايىندا قازاقستاندىق ماماندارمەن بولىسۋگە ابدەن بولادى.

سترۋان ستيۆەنسون، ەۋرودەپۋتات، سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى:

- سارىجال، قاينار، ءۇرجار، زنامەنسكوە، قا­را­ۋىلعا بارعان سايىن جا­رىلىستاردى كوزىمەن كورىپ، ونىڭ زاردابىن شەك­ك­ەن حالىقپەن كەزدەسكەن سايىن مەن ەموتسيالىق ساتتەردى باستان كەشەمىن. مەن سەمەي وڭىرىنە العاش 2000 جىلى بارعانىمدا جەرگىلىكتى حالىق: «ءسىزدى ءبىزدىڭ تاۋقىمەتىمىزدى كورۋگە كەلگەن كەزەكتى تۋريست دەپ ويلاعىمىز كەلمەيدى»، دەگەن. ماعان ونداعى كورگەندەرىم مەن ەستىگەن سوزدەرىم قاتتى اسەر ەتتى. مەن ولارعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەردىم جانە ارقاشان بارىپ تۇرامىن.

وتكەن جولى مەن اق قان اۋرۋىنا شالدىققان ءۇرجار تۇرعىندارى - ەكى ءجاسوسپىرىمدى اتا-انا­سى­نىڭ بىرىمەن جانە مۇعالىمىمەن قوسا الدى­رىپ، ولار­دىڭ ەۋروپارلامەنتكە كەلۋىن قارجى­لان­دىرىم. بۇل ولاردىڭ ومىرىنە وزگەرىس اكەلەدى دەگەن ويدامىن جانە ول مەنىڭ دە ومىرىمە وزگەرىس اكەلۋى ءتيىس. الەم يادرولىق جارىلىستاردىڭ، يادرولىق قا­رۋدى قولدانۋدىڭ اۋىر اسەرى بارلىعىن ءبىلۋى كەرەك. مەنىڭ وعان پوليگون جابىلسا دا ونىڭ سالماعىنان بەلى قايىسقان جۇرت­تى كورگەندە كوزىم جەتتى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پوليگوندى جاۋىپ، يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى الەم باس­شى­لارىنا ۇلگى بولۋى ءتيىس.

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1569
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2264
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3558