قازاقستان – بەيبىت باستامالار مەكەنى
گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە حابارلانعانىنداي، ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قانات ساۋداباەۆتىڭ نيدەرلاندى كورولدىگىنە رەسمي ساپارى جالعاسۋدا.
ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، 1899 جىلى گااگادا بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ كونفەرەنتسياسى وتكىزىلگەنىن، وسى باسقوسۋدا العاش رەت حالىقارالىق تورەلىك سوت قۇرىلعانىن بىلەمىز. امەريكالىق بولات ماگناتى ەندريۋ كارنەگي بەيبىتشىلىك سارايىن سالۋعا سول كەزدىڭ شاماسىمەن ۇلكەن سوما - 1,5 ميلليون دوللار قاراجات شىعارىپ، قۇرىلىس جۇمىسى اياقتالعاننان بەرى قاراي، حالىقارالىق تورەلىك سوتى وسى ءۇيدى مەكەن ەتەدى. ارادا قانشا جىلدار وتسە دە بەيبىتشىلىك سارايى ءوز ميسسياسىنان ەش اۋىتقىماي جۇمىسىن جالعاستىرۋمەن كەلەدى.
گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە حابارلانعانىنداي، ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى قانات ساۋداباەۆتىڭ نيدەرلاندى كورولدىگىنە رەسمي ساپارى جالعاسۋدا.
ەگەر تاريحقا كوز جىبەرسەك، 1899 جىلى گااگادا بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشىلاردىڭ كونفەرەنتسياسى وتكىزىلگەنىن، وسى باسقوسۋدا العاش رەت حالىقارالىق تورەلىك سوت قۇرىلعانىن بىلەمىز. امەريكالىق بولات ماگناتى ەندريۋ كارنەگي بەيبىتشىلىك سارايىن سالۋعا سول كەزدىڭ شاماسىمەن ۇلكەن سوما - 1,5 ميلليون دوللار قاراجات شىعارىپ، قۇرىلىس جۇمىسى اياقتالعاننان بەرى قاراي، حالىقارالىق تورەلىك سوتى وسى ءۇيدى مەكەن ەتەدى. ارادا قانشا جىلدار وتسە دە بەيبىتشىلىك سارايى ءوز ميسسياسىنان ەش اۋىتقىماي جۇمىسىن جالعاستىرۋمەن كەلەدى.
29 تامىز - حالقىمىز ءۇشىن زورلىقپەن تاڭىلعان زۇلمات سوردان قاسىرەت شەگۋدىڭ باسى مەن جانە سول كەساپاتتان ارىلعان تاريحي كۇن. وتكەن عاسىر ادامزات بالاسىنىڭ دامۋىنا ەڭ ءبىر قارىشتى سەرپىن بەرگەن، جاڭا تەحنولوگيالار مەن ىرگەلى عىلىمداردىڭ قۇلاشىن قارىشتاتقان عاسىر بولعانىمەن، ول اكەلگەن قاسىرەت تە از بولعان جوق. سونىڭ ىشىندەگى اۋىر زۇلماتتىڭ ءبىرى - 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا قازاق جەرىندە كەڭەستەر جارعان اتوم بومباسى بولاتىن. ونىڭ سالماعىن جارىلىس وتكەن ءبىر جىلدان كەيىن-اق بالالار ءولىمى بەس ەسەگە كوبەيگەن، 1962 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا ءاربىر تۋعان 1000 ءcابيدىڭ 21,2 پايىزى ىشتەن كەمىس بولىپ تۋعان سەمەي ءوڭىرىنىڭ ادامدارى كوردى. قىرىق جىلدان استام جەردىڭ استى مەن ۇستىندە 456 يادرولىق سىناق جاسالىپ، قازاقتىڭ قاسيەتتى ءوڭىرىنىڭ ءبىرى - دەگەلەڭ ماڭى استان-كەستەن بولدى. قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى جاس تاڭداماي، بالعىندى دا كوكتەي جۇلىپ كەتەتىن. وعان شىداۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. قاسىرەتىن كوتەرە الماي كۇرسىنگەن قازاق ەلى «اتتان» دەپ جولعا شىقتى. «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى وسىلايشا دۇنيەگە كەلدى. ارينە، قوزعالىس ەگەر سول كەزدەگى قازاقستان باسشىلىعىنان قولداۋ تاپپاسا، مۇنشاما ورىستەۋى قيىن بولاتىنى ايان ەدى. حالقىنىڭ باسىنداعى قاسىرەتتى بار جان-تانىمەن ۇققان ادام عانا وعان قارسى بولماي، قولداۋ كورسەتەتىن. 1989 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوري جاريالاپ، ءوز پرەزيدەنتتىگىنىڭ العاشقى جىلىندا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعىنا قول قويدى. بۇل شىن مانىندە بارشا قازاقستان حالقى قۋانا قابىلداعان جارلىق بولدى.
بەيبىتشىلىك سارايىنداعى فوتوكورمەگە كوز سالساڭ، وسى تاريحي وقيعالار ەرىكسىز كوز الدىڭا كەلەدى. ال سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋىنىڭ 20 جىلدىعىندا ەلباسى الەم جۇرتشىلىعىنا 29 تامىزدى يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ حالىقارالىق كۇنى دەپ جاريالاۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. ونداي ۇسىنىستى ءوز ەركىمەن جويقىن قارۋدان باس تارتقان ەلدىڭ باسشىسى عانا ايتا الار ەدى. سوندىقتان ول ۇسىنىس ايتىلدى جانە ول قولداۋ تاپتى. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شەشىمىمەن 29 تامىز وسىنداي تاريحي كۇن رەتىندە بەلگىلەندى.
فوتوكورمەنى ارالاپ شىققان سوڭ مەملەكەتتىك حاتشى نيدەرلاندى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋري روزەنتالمەن كەزدەستى. مەملەكەتتىك حاتشى: «ءبىز سىزدەردىڭ ەلىڭىزدى ەۋروپاداعى نەگىزگى ءبىر ەكونوميكالىق جانە ساياسي ارىپتەسىمىز رەتىندە تانيمىز، سول سەبەپتەن دە نيدەرلاندىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ قاي سالادا دا ورىستەۋىن جانە ونىڭ ەكى جاقتى دا، كوپ تاراپتى دا بولعانىن قالايمىز»، دەگەن. قاراپايىم وقىرمانداردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن گوللانديالىق ادىسپەن كارتوپ ءوسىرىلىپ نەمەسە ءسۇتتى سيىرلاردى تەحنولوگيالارىمەن بىرگە ساتىپ الىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە جاراتىلىپ جاتقانىن بىلەدى. وسى رەتتە قانات بەكمىرزاۇلى نيدەرلاندى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى - اۋىل شارۋاشىلىعى جانە يننوۆاتسيا ءمينيسترى ماكسيم ۆەرحاگەننىڭ ەلىمىزگە ساپارلاپ قايتۋىنىڭ ماڭىزىنا توقتالدى. اتالعان ساپار ەكى ەل اراسىنداعى وسىعان دەيىنگى ارىپتەستىكتى ستراتەگيالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن بولار ەدى، دەدى ول.
ءوز كەزەگىندە نيدەرلاندى سىرتقى ساياسات ۆەدومستۆوسىنىڭ باسشىسى ۋري روزەنتال مەملەكەتتىك حاتشى تاراپىنان ايتىلعان ۇسىنىستارعا ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ، ەكىجاقتى بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن باسا ايتتى.
«يادرولىق ديلەممالار: بۇگىنى جانە بولاشاعى» تاقىرىبىنداعى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا جينالعانداردىڭ جالپى قاراسى، ولاردىڭ اراسىندا سوزىنە تەك ەۋروپا ەمەس، الەم كوز تىگەتىن ساياساتكەرلەر دە ءبىرشاما كورىندى. فرانتسيادان سەناتور ايمەري دە مونتەسكيۋ كەلسە، سترۋان ستيۆەنسون سىندى ەۋرودەپۋتات تا كوزگە شالىندى.
- الدىمەن وسى كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشى نيدەرلاندى ۇكىمەتى مەن توبياس اسسەر اتىنداعى ينستيتۋتقا العىس ايتقىم كەلەدى، - دەپ باستادى ءسوزىن قانات ساۋداباەۆ. - وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، نيدەرلاندى - يادرولىق قارۋدى جويۋعا قاتىستى جانە قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىندە بىرىزدىلىكپەن كەلە جاتقان ەل. بۇل مەملەكەت يادرولىق وتىندى تەك بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدى كوكسەيدى. ال نيدەرلاندى مەن قازاقستان اراسىنداعى وسى باعىتتاعى تىعىز ارىپتەستىك الەمدىك قوعامداستىققا دا وڭ اسەر ەتەدى دەپ سانايمىز.
بۇگىنگى كونفەرەنتسيانىڭ وسىدان 20 جىل بۇرىن سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، اسا ءىرى سەمەي پوليگونى جابىلعان ايتۋلى كۇندەردە وتكىزىلۋىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى بار. تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن بەرى قازاقستان جانە ونىڭ پرەزيدەنتى يادرولىق قارۋدى ازايتۋ، باسقا دا قارۋ تۇرلەرىن تاراتپاۋدىڭ بەلسەندى جاقتاسى بولىپ كەلەدى. كوپشىلىككە بەلگىلى، قازاقستانعا كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن وراسان زور، قۋاتتىلىعى جاعىنان ءتورتىنشى ورىنداعى يادرولىق قارۋ مۇراعا قالعان بولاتىن. سول قولىمىزعا تاۋەلسىزدىك تيگەن العاشقى ايلاردا-اق ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قولىمىزدا بار الاپات قارۋدى ساقتاپ قالۋ تۋرالى كەڭەستەرىن پرەزيدەت نازارباەۆتان اياماعاندار كوپ ەدى. وسى ءۇشىن ەلدەرىڭىزگە قارجىلىق سۋبسيديا توگەمىز، سىزدەر يادرولىق قارۋى بار العاشقى مۇسىلمان مەملەكەتى بولاسىزدار، دەگەندەر دە تابىلىپ جاتتى. ءبىزدىڭ ءوز ىشىمىزدەگى ەليتا اراسىندا دا وسىنداي پيعىلداعىلار بار ەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تۋرالى قابىلداعان شەشىمى شىن مانىندە ءارى باتىل، ءارى دانا ۇيعارىم بولدى.
20 جىل بويىنا قازاقستان اۋماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ەلىمىزدە يادرولىق قارۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى تۇگەلدەي جويىلدى. سەمەي پوليگونى جابىلىپ، 20 جەر استىنداعى ۇڭعىمالار مەن شتولنيالار، ارقايسىنىڭ كۇشى مەگاتوننالىق 10 400 وقتۇمسىق، سس-18 قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق راكەتا، 40 تۋ-95 ح-55 قاناتتى زىمىراندار مەن 370 تاكتيكالىق يادرولىق زاريادپەن جابدىقتالعان اۋىر بومبالاۋشى جانە قۇرلىقارالىق زىمىرانداردى ۇشىراتىن 148 شاحتالىق ۇشىرۋ ءپۋلتى جويىلدى.
ەلىمىزدىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋداعى ءىسى تەك پوليگوندى جابۋمەن جانە جاپپاي قىرىپ-جوياتىن ارسەنالدان ارىلۋمەن شەكتەلمەيدى، قازاقستان 2006 جىلى يادرولىق تەرروريزممەن كۇرەس جاھاندىق باستاماسىنا رەسەيمەن جانە اقش-پەن بىرلەسە قۇرىلتايشى بولدى. 2007 جىلى وعان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءۇشىنشى كەزدەسۋى استانادا وتكىزىلدى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ورتالىق ازيانى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق ەتۋ تۋرالى شارت كۇشىنە ەندى. وسىلايشا العاشقى يادرولىق قارۋدان ازات ايماق ومىرگە كەلدى. جانە ول قوس قاپتالىندا يادرولىق دەرجاۆالار ورنالاسقان ايماق ەكەنىن دە ايتا كەتەيىك. بۇل - بۇرىن اۋماعىندا يادرولىق قارۋى بولعان، قازىر سودان ازات ەتىلگەن تۇڭعىش ايماق. قازاقستان مەن ونىڭ كورشىلەرى قارۋسىزدانۋ ساياساتىن قانشالىقتى قولدايتىندىقتارىن ىسىمەن كورسەتتى، دەگەن قانات بەكمىرزاۇلى ءارى قاراي ەلىمىزدەگى ۋراننىڭ باي قورىنا توقتالدى. اتومدى بەيبىت ماقساتقا قولدانۋ باعىتىنداعى ەلىمىز ۇستانعان باعىتتى ايتا كەلە، ماگاتە شەڭبەرىندە قازاق جەرىندە حالىقارالىق يادرولىق وتىن بانكىن ورنالاستىرۋ جايىنداعى قازاقستان ۇسىنىسىنىڭ ماگاتە-دە قارالىپ جاتقانىن جەتكىزدى.
الەم يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتىڭ اسسيمەتريالىق تۇرعىدا، ياعني ونىڭ سانكتسياسىنىڭ تەك يادرولىق قارۋى جوق ەلدەرگە عانا ءجۇرىپ وتىرعانىن مويىنداۋى ءتيىس. ال يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، ول جايىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە تىيىم سالۋعا شاقىراتىن ەلدەر سونى وزدەرىنەن باستاپ، يادرولىق ارسەنالدان باس تارتۋدىڭ ۇلگىسى بولۋى ءتيىس. ەگەر جاقىن ماڭدا الەمدىك قاۋىمداستىق يادرولىق دەرجاۆالار قاتارىنىڭ كەڭەيۋىن توقتاتپاسا، يادرولىق قارۋعا قارسى تۇجىرىمداما دا ءوز ءمانىن جويادى. مىنە، سوندىقتان دا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۆاشينگتون سامميتىندە جالپىعا ورتاق جاڭا امبەباپ شارت جايىنداعى باستامامەن شىقتى. ءبىز بۇل جولدىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. ول - الەمدەگى بارلىق بەيبىتشىلىكتى قالايتىن ادامداردىڭ نيەتتەرىنىڭ توعىسۋىمەن عانا بىتەتىن ءىس. ءبىز سىزدەردى، قۇرمەتتى كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار، قازان ايىنىڭ 12-13-ىندە استانادا وتكىزىلەتىن «يادرولىق قارۋسىز الەم» اتتى فورۋمعا قاتىسۋعا شاقىرامىز. پلانەتاداعى بارلىق ىزگى نيەتتەگى ادامدار بىرلەسسە ادامزات بالاسى توبەسىنە ىلىنگەن داموكل سەلەبەسىنەن ارىلار ەدى، دەپ وي تۇجىرىمدادى مەملەكەتتىك حاتشى.
نيدەرلاندى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋري روزەنتال ءوز ءسوزىن بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋننىڭ سوزىنەن دايەكسوز كەلتىرە وتىرىپ، «الەم ءالى كۇنگە يادرولىق قارۋدىڭ كولەڭكەسىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى»، دەگەن بولاتىن دەپ باستاعان. بىزگە وسى كولەڭكەدەن ارىلۋدا بىرلەسە جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى. گوللانديا بۇل ىسكە ءوز ۇلەسىن قوسۋعا ءازىر. مەن سىزدەردى ۋاقىت كەمەسىندە كەرى جۇزۋگە شاقىرامىن. سەمەي پوليگونىندا بولعان جارىلىستار قانشاما ادامداردىڭ ومىرىنە كەرى اسەرىن تيگىزدى. وسى ءوڭىر تۇرعىندارى گەنەتيكالىق اۋرۋلارعا ۇشىراپ، قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمىپ جاتىر. ءبىز وسىنىڭ بارلىعىن وتكەن زامان مەن وتكەن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى قاتەر دەپ ارتقا تاستاماۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان مەن بارلىق مەملەكەتتەردى يادرولىق قارۋدان ارىلۋعا شاقىرامىن.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدا وعان باقىلاۋ جاساۋ دا ماڭىزدى. بۇل رەتتە يرانعا كوز تىگۋگە تۋرا كەلەدى. ماگاتە وسى ەلدە دۇرىس ەمەس جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانىن بىلەدى، الايدا يران باسشىلىعى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعىسى كەلەدى. سول ءۇشىن دە يران الەم الدىندا بۇۇ قارارلارىندا كورسەتىلگەن جاۋاپكەرشىلىك اياسىندا ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا ءتيىس. تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە - يادرولىق قارۋدىڭ تەررورشىلار قولىنا تۇسپەۋى. بۇل - ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ باستى نازاردا ۇستايتىن ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى. جانە بۇل ماڭىزدى ماسەلە 2007 جىلى قازاقستان باستاماسىمەن باستالعان بولاتىن، ال ونى جالعاستىرۋ الەمدىك قاجەتتىلىك، دەگەن مينيستر يادرولىق زەرتتەۋلەردى بەيبىت باعىتقا پايدالانۋ ماسەلەسىن كوتەردى. نيدەرلاندى ءوز اتوم ستانسالارىن ماگاتە ينسپەكتورلارىنا اشىپ وتىر، ال ونى وزگە مەملەكەتتەردىڭ دە ءىلىپ الىپ كەتۋى ماڭىزدى.
اۆستريانىڭ ەۋرووداقتاعى ەلشىسى اكسەل مارچيك قازاقستان مەن نيدەرلاندى يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىندە الدىڭعى قاتارداعى ەلدەر. اۆستريا ۇكىمەتى وسى باستامالاردى تولىعىمەن قۋاتتايدى، دەي كەلە، ادامزات بالاسىنا سونشالىقتى قاۋىپ توندىرەتىن يادرولىق قارۋ نە ءۇشىن قاجەت دەپ ساۋال تاستاعان. ەگەر ءبىر ەلدە جويقىن قارۋ بار ەكەنىن بىلگەن ەكىنشى ءبىر ەل ونى جاساۋعا ۇمتىلاتىنى انىق. ءبىز ەشقانداي كۇلبىلتەلەمەي اشىعىن ايتايىقشى، جۇرت الەمنىڭ يادرولىق قارۋدان تازارۋىنا سەنە مە؟ مەن ايتار ەدىم، ادامدار سەنىمىنىڭ قۋاتى وتە از، سوندىقتان ونىمەن كۇرەسكە ۋاقىتىن دا، قاراجاتىن دا جۇمساعىلارى كەلمەيدى. بىزدەگى پروبلەما وسى. بۇل ىسكە سەنىم قاجەت. مىسالى، وسىدان ءبىراز بۇرىن ەۋروپا مەن افريكانىڭ سولتۇستىگىندە قازىرگىدەي وزگەرىستەر بولادى دەگەنگە كىم سەندى؟ بىراق ۋاقىت ونىڭ بولاتىنىنا كوز جەتكىزدى.
يادرولىق قارۋسىزدانۋ ىسىندە تولىپ جاتقان كونۆەنتسيالار، كەلىسىمدەر جاسالدى. بىراق الەم ءۇشىن دە كەيبىر ەلدەردىڭ ستاتۋس-كۆو العاندىعى قولايلى ءتارىزدى. يادرولىق قارۋ پايدالانىلعان 60 جىل ىشىندە ولار باسىمدىققا يە بولىپ كەلەدى. ولار قابىلداعان شەشىمگە كوپشىلىك باعىنادى. ولار كۇشتى. اقش يادرولىق قارۋدى تاراتۋعا قارسىمىز دەيدى، الايدا كوزگە كورىنەرلىكتەي ەشتەڭە جاساماي وتىر. مەنىڭشە، يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەس وتا جاساۋ ادىسىمەن ەمەس، تەك تەراپيالىق جولمەن ەمدەلۋدە.
ۇلىبريتانيانىڭ بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى لورد دەسموند براۋن مىنبەرگە كوتەرىلىپ، ءوز ويىن بىلاي جەتكىزدى: كوپشىلىك وسى يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىمەن تەك يادرولىق دەرجاۆالار عانا اينالىسۋى ءتيىس دەپ ويلايدى. راس، پرەزيدەنت وباما بىرقاتار جاقسى قادامدار جاسادى، بىراق ونىڭ تەرەڭدەمەي وتىرعانى شىندىق. قاۋىپ سەيىلەر ەمەس، اقش پەن رەسەي قارۋلارىن جەتىلدىرۋدەن جالىعار ەمەس. رەسەي قورعانىس ءمينيسترى مەملەكەتتىڭ اسكەري باعدارلامالارعا 70 ملرد. دوللار قاراجات جۇمسالاتىنىن ايتتى. ادامزات ءۇشىن يادرولىق قارۋسىزدانۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى ماڭىزدى. ءبىز مىنا ءجايتتى ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ەگەر قارۋ بولسا، ول اتىلماي تۇرمايدى. الەمدى ءبىر ساتتە جوياتىن قارۋدى جويۋ - ادامزاتتىق ءىس.
ۇزىلىستەن كەيىنگى كونفەرەنتسيا جالعاسىندا پىكىر ايتۋشىلار كوپ بولدى. «قازاتومونەركاسىپ» باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير شكولنيك قازاقستاندا يادرولىق ماتەريالداردى ەسەپكە الۋ مەن باقىلاۋ جاساۋدىڭ جۇيەسى جۇمىس جاسايتىنىن العا تارتتى. سونىڭ اياسىندا ەلىمىزدە جىل سايىن ولاردىڭ ينۆەنتاريزاتسياسى ماگاتە ينسپەكتورلارىنىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلەتىنىن، ەلدە اتوم ەنەرگياسىن قولدانۋ جايىندا قوسىمشا حاتتاما بارلىعىن ايتتى.
انار تولەۋحانقىزى، «ەگەمەن قازاقستان» - گااگادان (نيدەرلاندى).
* * *
كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار لەبىزى
حافيز ماتاەۆ، سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى:
- سەمەي وڭىرىندە، اسىرەسە، قاينار مەن سارىجال ماڭىندا يادرولىق جارىلىستاردىڭ اسەرىنەن زارداپ شەكپەگەن بىردە-ءبىر وتباسىن تابا المايسىز. ىشتەن كەمتار بولىپ تۋعان بالالاردىڭ سانى كەميتىن ءتۇرى جوق. ءتىپتى، قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى ورىمدەي جاستارعا، ءالى انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەن سابيلەر اراسىندا كوبەيىپ كەتتى. اتا-انا ءۇشىن ىشتەن شىققان پەرزەنتىنىڭ ايىقپاس دەرتكە ۇشىراعانىن ءبىلىپ، وعان كومەكتەسەر دارمەنى جوقتىعىن ءبىلۋ قانداي ازاپ! ءاربىر شاڭىراقتا ەكىدەن، ۇشتەن مۇگەدەك بالالار بار. ولارعا قالاي كومەكتەسۋ كەرەك، جالپى، وسى ءوڭىردى قالىپتى تىرشىلىككە كوشىرۋ ءۇشىن الەمدىك قاۋىمداستىق نە ىستەي الار ەدى، دەپ ويلايمىن كەيدە. 40 جىل بويىنا تاجىريبە الاڭىنىڭ نىسانى بولعان قاراپايىم حالىقتىڭ نە جازىعى بار؟ وسى رەتتە پوليگون اشىلۋىنا بايلانىستى كۇشتەپ تاراتىلعان اۋدان قالپىنا كەلسە، مەملەكەت تاراپىنان مال وسىرۋگە قاجەتتى كەشەندەر سالىنسا، وسىلايشا حالىققا جۇمىس تابىلسا، تاريحي ادىلەتسىزدىكتىڭ ورنى تولار ەدى.
بۇگىنگى كونفەرەنتسيادا ايتىلعان ويلارعا كەلسەم، شىن مانىندە الەمدە يادرولىق دەرجاۆالار سانى ازايماي تۇر. ءوزىمىز مەكەن ەتكەن جۇمىر جەردى يادرولىق قاۋىپ-قاتەردەن ازات ەتۋدەگى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءىسى كوپكە ۇلگى بولۋعا ءتيىس.
حيروشي حيروي، جاپونيا وكىلى:
- مەن يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جونىندەگى قازاقستان ءرولى ماڭىزدى دەپ بىلەمىن. جاپونيا يادرولىق بومبالاۋعا ۇشىراۋىنىڭ زاردابىن تارتقان ەل بولعاندىعىنان دا ءبىز يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدى قوس قولىمىزدى كوتەرىپ قولدايمىز. الايدا ءبىز اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتقا قولدانۋدى جاقتايمىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قازاقستان ۇستانعان جولدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز.
جاپون جۇرتشىلىعى اتوم زاردابىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ دە تارتقانىن بىلەدى. اۋرۋعا شالدىققان ادامدار شەگەتىن قيىندىقتى جاپوندىقتار جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا جاپونيا يادرولىق قارۋسىزدانۋعا قارسى بارلىق يگىلىكتى شارالارعا قولداۋ كورسەتۋگە ءازىر.
ايمەري دە مونتەسكيۋ، فرانتسيا سەناتورى:
- سىزدەردىڭ باسشىلارىڭىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ يادرولىق قارۋسىزدانۋدا پيونەردىڭ ءرولىن اتقاردى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە، ونىڭ باسشىسى پرەزيدەنت ساركوزي دە يادرولىق ارسەنالدى ازايتۋ جايىنداعى ورتاق ءۇردىستى ۇستانىپ وتىر. بالكىم، ەلۋ جىلدان سوڭ ءبىز الەمدى يادرولىق جويقىن قارۋسىز كورەتىن بولارمىز.
ال قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋداعى كەلىسسوزدەردە جاقسى اسەر ەتەدى جانە ءسىزدىڭ ەلىڭىز وسى باعىتتاعى جۇمىستارىن جالعاستىرادى دەپ سەنەمىن. بۇل - سىزدەردىڭ قولىڭىزداعى كوزىرلى كارتا. ال الەم قازاقستانعا يادرولىق جارىلىستاردان بولعان زارداپتاردى جويۋ ءۇشىن كومەكتەسە الادى. الدىمەن سول جەرلەردى ساۋىقتىرۋ ماسەلەسىندە جانە ونىڭ سالدارىنان پايدا بولعان اۋرۋلارمەن كۇرەستە كومەكتەسۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن. فرانتسيادا بۇل جايىندا جيناقتالعان تاجىريبە جەتكىلىكتى، ول جايىندا قازاقستاندىق ماماندارمەن بولىسۋگە ابدەن بولادى.
سترۋان ستيۆەنسون، ەۋرودەپۋتات، سەمەي قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى:
- سارىجال، قاينار، ءۇرجار، زنامەنسكوە، قاراۋىلعا بارعان سايىن جارىلىستاردى كوزىمەن كورىپ، ونىڭ زاردابىن شەككەن حالىقپەن كەزدەسكەن سايىن مەن ەموتسيالىق ساتتەردى باستان كەشەمىن. مەن سەمەي وڭىرىنە العاش 2000 جىلى بارعانىمدا جەرگىلىكتى حالىق: «ءسىزدى ءبىزدىڭ تاۋقىمەتىمىزدى كورۋگە كەلگەن كەزەكتى تۋريست دەپ ويلاعىمىز كەلمەيدى»، دەگەن. ماعان ونداعى كورگەندەرىم مەن ەستىگەن سوزدەرىم قاتتى اسەر ەتتى. مەن ولارعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەردىم جانە ارقاشان بارىپ تۇرامىن.
وتكەن جولى مەن اق قان اۋرۋىنا شالدىققان ءۇرجار تۇرعىندارى - ەكى ءجاسوسپىرىمدى اتا-اناسىنىڭ بىرىمەن جانە مۇعالىمىمەن قوسا الدىرىپ، ولاردىڭ ەۋروپارلامەنتكە كەلۋىن قارجىلاندىرىم. بۇل ولاردىڭ ومىرىنە وزگەرىس اكەلەدى دەگەن ويدامىن جانە ول مەنىڭ دە ومىرىمە وزگەرىس اكەلۋى ءتيىس. الەم يادرولىق جارىلىستاردىڭ، يادرولىق قارۋدى قولدانۋدىڭ اۋىر اسەرى بارلىعىن ءبىلۋى كەرەك. مەنىڭ وعان پوليگون جابىلسا دا ونىڭ سالماعىنان بەلى قايىسقان جۇرتتى كورگەندە كوزىم جەتتى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پوليگوندى جاۋىپ، يادرولىق قارۋدان باس تارتۋى الەم باسشىلارىنا ۇلگى بولۋى ءتيىس.
